Հայկական, գեղջկական Երաժշտություն

[Հարդ]

Սոնա Յար անցել էինք, բայց երաժշտությունն ու բառերն ուրիշ էին: Սա էլ էր հետաքրքիր:

[Հարդ]

Լալիք (Լացեր)

Լացերն առաջացել են ողբերի ու կոծերի հիման վրա: Գեղջկական երգաստեղծության այս ժանրում խմբավորվում են հարս տանելու, զինվոր գնալու, սիրո, հանգուցյալի հիշատակին արվող, պատմական իրադարձություններ ու կենցաղային հարցեր շոշափող, ինչպես նաև այլ թեմաներ ունեցող լացերը:
Հատկապես շատ են լաց լինում զինվոր տանելիս, որովհետև զինվորը կարող է էլ ետ չգալ.

Մայրիկ, ես գնում եմ, դուն կեցիր բարով,
Դիւ իմ յարը պահե ալ քողքով, զարով,
Ավա՜ղ, դե՜հ, զարով,
Վախենում եմ գնամ մեկ գյուլլի յարով,
Մայրիկ, օտար երկիր գնալու եմ ես:

Քհանեքը հանին մետրիկականս,
Գիշեր, ցերեկ կրակն ընկավ իմ ջանըս,
ՄՆաց մորմոքելեն իմ խղճուկ նանըս,
Մայրիկ, օտար երկիր գնալու եմ ես:

Զինվորության թեմայով ստեղծված քնարական այս երգերը ուշ շրջանի ծնունդ են. նրանք հրապարակ են եկել XIX - րդ դարում, երբ Հայաստանը մտավ Ռուսաստանի կազմի մեջ: Սակայն այդ երգերը նոր են թեմատիկայի, բանաստեղծական տեքստի բնագավառում, իսկ երաժշտական-ոճական առանձնահատկություններով նույն լալիքն են, որ, ինչպես նշվեց, երգվել են զանազան առիթներով.

Նոր ա բացվել սարի լալեն,
Թող մեռնի սապըպի բալեն.
Նանի, նանի, նանի, նանի,
Նանի, նանի ջան,
Թող մեռնի սապըպի բալեն.
Ողբում եմ, լալիս եմ,
Չեմ գնա, նանի ջան:

Երևանա ճամբեն դուզ ա,
Թագավորը սալդաթ կուզ ա.
Թղթերն էկավ այլուն-փայլուն,
Որն ազապ էր, որ նշանլուն:

Արև դիպավ Կողբա սարին,
Երբ կհասնեմ ես իմ յարին,
Սալդաթ տանելը մըռմուռ ա,
Տեր իմ, Աստված, ազատ արա:

Լալիքում անձնական ապրումների հետ մեկտեղ երբեմն արտահայտված են և սոցիալիստական անհավասարության ու իրավազրկության մոտիվներ. օրինակ, «Չոբանս Սալդաթ» երգում ներկայացված է ժողովրդի անօգնական վիճակը.

Չոբանս սալդաթ,
Ո՞ւր ա գնում գանգատ.
Դիվանն ինքն ա,
Որ ինձ տանում ա:

Ոչխարս վերև,
Ծառներս տերև,
Ոչխարս արոտ,
Չոբանիս կարոտ:

Լալիքում մեծ բաժին են կազմում հարսի լացերը: Դրանք հաճախ հանդիպւո մեն «Հրաժեշտի երգ» անունով, որ բխում է նրանց բովանդակությունից.

Մի լար, մայրիկ, մի լար,
Եկե կտանեն,
Օ՜յ, օ՜յ, հորքուր ջան.
Ջուխտ ախպոր քուրիկներ
Ջոկել կտանեն,
Օ՜յ, օ՜յ, հորքուր ջան. (ջա՜ն, ջա՜ն, ախպեր ջան).
Շեն մայրիկ, շեն հայրիկ,
Տներդ շեն լինի,
Վա՜յ, վա՜յ, հորքուր ջան,
Դուռ ու դրկիցներ
Հետդ կլացուցեն.
Օ՜յ, օ՜յ, հորքուր ջան. (ջա՜ն, ջա՜ն, ախպեր ջան):

Այս երգը, ինչպես և համարյա բոլոր հարսանեկան լացերը, համեմված է խտացված վիշտ ու հոգեկան ցավ արտահայտող բացականչություններով՝ օ՜յ, օ՜յ, վա՜խ, վա՜խ: Լալիքում քիչ չեն նաև դժբախտ սիրո, կենցաղային կամ պատմական իրադարձությունների հետ կապված մոտիվները և այլն:
Ստորև բերված երգը լաց է՝ սիրո թեմատիկայով.

Բերդիցը աշեցի
Չերևաց յարս.
Օ՜յ, օ՜յ, օ՜յ, օ՜յ, օ՜յ, օ՜յ,
Անդաղդ յար, օ՜յ, օ՜յ, օ՜յ՝

Քո հոր տունը, դուռը,
Սև քարով շարվի.
Պսակվելու օրը
Քողդ սև կարվի:

Ծիրնի ծառ ըլնեի
Ճամփիդ բուսնեի.
Էնքան չմեռնեի,
Յարիս տեսնեի:

Կենցաղային մոտիվով հորինված լացի օրինակ է հետևյալ երգը, որը դրսևորում է մարդկային հոգեբանության այլանդակ կողմերից մեկը՝ ագահությունը (ենթադրաբար երգը կիսատ է).

Սուտ ազգականներս հարցրին հալս,
Կուզեին մեռնեի, ուտեին մալս:
-------------------------------------------------------
Ազիզ բալիս ըսպանեցին,
Ումուդս, ճարս կտրեցին.
Վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ,
Վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ,
Վիրավոր ջանս:

Ըստ երևույթին երգը կատարվել է ոչ անմիջապես դիակի վրա, մեռելի սուգն անելիս, այլ հետո. դա է հաստատում այս երգի երաժշտական լեզուն, որն իր առանձնահատկություններով ամենևին չի տարբերվում ընդհանրապես բոլոր լացերի երաժշտական լեզվից: Ողբերի և մահվան լացերի միջև եղած տարբերությունը ոչ թե նրանց բանաստեղծական տեքստի մեջ է, այլ երաժշտական լեզվի: