Արաբական գրականություն

[Շինարար]

Այստեղ եկեք պատմեմք արաբ տարբեր հեղինակների մասին, մեջբերումներ անենք նրանցից: Ես կսկսեմ:

[Շինարար]

Հատավածներ Յուսուֆ Իդրիսի «Ֆարֆուրները» պիեսից

Ֆարֆուր: Աշխատիր որպես մտավորական:
Սիդ: Իսկ ի՞նչ են անուն այդ մտավորականները ձեզ մոտ:
Ֆարֆուր: Ոչինչ էլ չեն անում:
Սիդ: Ինչպե՞ս թե՝ ոչինչ չեն անում:
Ֆարֆուր: Քո այդ հարցը վկայում է, որ դու մտավորական չես:

Ֆարֆուր: ...Աշխատիր պետական ծառայող: Դու դրա համար ընդունակություններ ունես:
Սիդ: Այդ ինչպե՞ս:
Ֆարֆուր: Չե՞ս ուզում քո անկյունը ունենալ, որտեղ կարող ես քնել և երազում տեսնել, որ երազ ես տեսնում: Աշխատավարձից աշխատավարձ դու մի ամբողջ ամիս կունենաս երազ տեսնելու:

Սիդ: Քանի դեռ ես քո տերն եմ, իմ կարծիքը քոնից ավելի լավն է:
Ֆարֆուր: Նույնիսկ եթե իմ կարծիքը ճիշտ է, իսկ քոնը՝ սխա՞լ:
Սիդ: Որդիս, ճիշտ և սխալ կարծիքը որոշվում է այսպես. ճիշտ կարծիքը իմ կարծիքն է, իսկ սխալ կարծիքը՝ քոնը:

Ֆարֆուր: Նույնիսկ եթե հետևենք Դարվինին, դու առաջացել ես կապիկից, և ես էլ քեզ նման առաջացել եմ կապիկից:
Սիդ: Ով գիտե, գուցե քո կապիկ նախապապը եղել է կապիկ Ֆարֆուր իմ նախապապի մոտ:
Ֆարֆուր: Կապիկների մոտ չեն լինում տերեր և ֆարֆուրներ:

Ֆարֆուր: ...Ինչու՞ ես դու տեր, և ինչու՞ եմ ես Ֆարֆուր:
Սիդ: Որովհետև յուրաքանչյուր տեր պետք է ունենա Ֆարֆուր:
Ֆարֆուր: Ինչու՞:
Սիդ: Որովհետև յուրաքանչյուր Ֆարֆուր պետք է տեր ունենա:
Ֆարֆուր: Բայց ինչու՞ պետք է ունենա:
Սիդ: Որովհետև այդպես է: Պետք է, նշանակում է՝ պետք է:
Ֆարֆուր: Պիեսու՞մ, նկատի ունես:
Սիդ: Պիեսում և պիեսից դուրս: Ամեն, ամեն տեղ: Այդպես է պետք... Յուրաքանչյուր ոք կամ լինում է տեր, կամ լինում է Ֆարֆուր: Ամեն Ֆարֆուր տեր ունի, և ամեն տեր ունի Ֆարֆուր:

Սիդ: Ֆարֆուր, եղբայրս, մեզ պետք է մեկը, որը կղեկավարի մեզ:
Ֆարֆուր: Ինչու՞ է պետք... Բնավ պետք չէ:
Սիդ: Գոնե, որ ասի, թե երբ ենք մենք աշխատելու և երբ ենք հանգստանալու:
Ֆարֆուր: Ամեն մեկը ինքն է իրեն ասում:
Սիդ: Շատ լավ, ուրեմն հիմա ես ինքս կասեմ՝ հանգստացիր, ո՜վ ինքս: Վերջ, ես հանգստանում եմ:

Ֆարֆուր: Ոչ, մենք քեզ մոտ չենք աշխատում:
Սիդ: ...Մենք աշխատում ենք մեզ մոտ:
Մեռյալ: Ոչ, ձեզ մոտ կաշխատեք, եթե գերեզման փորեք ձեզ համար:

Հանդիսատես: ...Որպեսզի ապրենք, անհրաժեշտ է, որ աշխատենք... Որպեսզի ապրենք, անհրաժեշտ է, որ լինեն մարդիկ, որոնք կաշխատացնեն, և մարդիկ, որոնք կաշխատեն:
Ֆարֆուր: Ֆարֆուրներ և տերեր:
Հանդիսատես: Ֆարֆուրներ և տերեր, զինվորներ և սպաներ, ամբոխ և պատասխանատու...

Ֆարֆուր: Ես գոնե մեկ օրենք գիտեմ, ո՜վ աշխարհ, որը վերաբերվում է մարդկանց: Եվ Ալլահը վկա, այդ օրենքը չափազանց պարզ է... Օրենք, որ ես քեզ նման եմ, և դու ինձ նման ես: Եվ մենք պետք է մաքրենք մեր հարաբերությունները աշխատողի և աշխատեցնողի, ամբոխի և պատասխանատուի, Ֆարֆուրի և տիրոջ, գիտունի և տգետի, ուժեղի և թույլի հարաբերություններից: Մարդկության օրենքը, ո՜վ աշխարհ, ինը ամիսների և մեր կերած կաթի օրենքը, այն օրենքը, որ ղեկավարել է մեզ, երբ մենք փոքր էինք և թրջում էինք մեր անկողնում, օրենքը, որը թույլ է տալիս բոլոր երեխաներին լինել եղբայրներ: Նրանց մեջ չկան ոչ Սիդ և ոչ Ֆարֆուր: Բնության օրենքը, կենդանիների օրենքը, երբ առյուծը չունի տեր առյուծ, և ոչ մի ագռավ Ֆարֆուր չէ ուրիշ ագռավի մոտ:

Սիդ: Կյանքը առանց լուծման, միլիոն անգամ նախընտրելի է մահից՝ որպես լուծում:

Հեղինակ: Մի ամաչեք իրարից: Մենք բոլորս ադամորդիներ ենք՝ միմյանց նման, եղբայրներ ենք: Ինչու՞ ենք այսպես վախենում իրարից, ինչու՞ ենք քարացել, ինչու՞ ենք այսքան հեռու իրարից: Քո ուսը մյուսի ուսին է, իսկ ձեր միջև հազար կիլոմետր է, ինչու՞: Նայիր նրան, եղբայր, ասա նրան՝ բարի երեկո, նրան ծխախոտ հյուրասիրիր: Նա խոսում է արաբերեն, ինչպես դու, և օտար չէ, Ալլահը վկա:

Բովանդակություն
Գործողություն առաջին
Տեղը՝ ցանկացած տեղ:
Ժամանակը՝ ցանկացած ժամանակ:
Գործողություն երկրորդ
Տեղը՝ նույն տեղում:
Ժամանակը՝ ցանկացած ժամանակ անց առաջին գործողության իրադարձություններից հետո կամ նույնիսկ դրանից առաջ:

[Շինարար]

Հատվածներ Յուսուֆ Իդրիսի «Երկրային կատակերգությունը» պիեսից

…նրանից, որ ապրում ենք, ավելի կարևոր է, որ իմանանք, թե ինչու ենք ապրում: Որդը ոչնչացնելուց ավելի կարևոր է, որ մենք իմանանք որդի գոյության իմաստը՝ այն համարելով չարիք և բամբակը համարելով բարիք: Եվ եթե ոչնչացնենք չարիքը, և մնա միայն բարիքը, մի գուցե մարդը սկսի կաղալ…

Ո՞վ է պատասխանատու, որ իմ հոգու ամենակարևոր մասնիկը չորացել և մահացել է: Ո՞վ է պատասխանատու, որ ես մի անգամ կորցնում եմ կապվածությունը և մնում մենակ աշխարհում, որի հետ չունեմ որևէ կապ: Փլվել է կամուրջը, որը ինձ կհասցնի դեպի այն, և վերջացել է կարեկցանքը, որով այն կապում էր ինձ և ջերմացնում էր ինձ իրենով, ես էլ ջերմացնում էի իրեն ինձնով: Ո՞վ է պատասխանատու, որ ես անվերջ զգում եմ, որ վիրավոր եմ, խոցված եմ, որ ես կորցրել եմ հանգստությունը:

Ես ասում եմ, թե ով է պատասխանատու, որովհետև պատասխանատվությունը մեծ է: Ոչ միայն դու, այլ դուք բոլորդ էլ պատասխանատու եք: Ես էլ եմ պատասխանատու: Եվ ինձ թվում է, որ ամենաշատը պատասխանատու է այն ուղին, որով մենք ապրում ենք: Մի գուցե մեր ուղին սխալ է, մի գուցե կյանքի ավելի լավ ուղի կա: Մի գուցե կա մի ուղի, որը թույլ է տալիս եղբայրներին լինել պարզապես եղբայրներ և թույլ չի տալիս, որ մայրը լքի իր որդիներին, և ոչ էլ որ որդիները հրաժարվեն իրենց հարազատներից:

[Շինարար]

Յուսուֆ Իդրիսի մտքերը թատրոնի վերաբերյալ

«Դեպի եգիպտական թատրոն» հոդվածաշարից
Ինչ վերաբերվում է թատրոնին, ապա դա հավաք է, որում պարտադիր է ներկաներից յուրաքանչյուրի մասնակցությունը... Պարտադիր է երկու տարրերի առկայությունը` առաջինը` համախմբում և համախմբված ներկայություն, և երկրորդը` ամբողջ կոլեկտիվի կողմից որևէ աշխատանքի կատարում:

Այսպիսով, անհրաժեշտ է, որ արվեստը` արվեստի ցանկացած տեսակ, ունենա հող, որից աճի և որի վրա կանգնի, անհրաժեշտ է, որ այն հիմնականում ուղղված լինի այդ հողի բնակչությանը... համաշխարհայնությունը գրականության մեջ անհեթեթություն է: Յուրաքանչյուր գրող, ով փորձում է գրել գրականություն, որը կարդա ողջ աշխարհը և ազդվի դրանից, վերլևանտյան գրող է և չի կարող անկեղծ լինել ոչ իր հետ, ոչ էլ այն ժողովրդի հետ, որը նրան աճեցրել, ուժ և կրթություն է տվել: Նյութը, որի մասին նա գրում է, չի կարող իրական լինել, որովհետև արվեստի և գրականության նյութը մարդն է, և մինչև այժմ չի գտնվել այդ համաշխարհային մարդը` կախված երկրագնդի եթերում և չկապված որևէ հայրենիքի կամ ժողովրդի, կամ էլ ժամանակի ու տեղի հետ:

Արվեստում չկան ձևեր և բովանդակություն. բովանդակությունը ձև է, և ձևը բովանդակություն է:

Եթե կա ժողովուրդ, ապա նրա կենսական առանձնահատկություններն ու գոյության անհրաժեշտ պահանջներն են ուտելը, խմելը, պարելը, ծիծաղելը և նաև թատերայնանալը:

Անհրաժեշտ է, որ յուրաքանչյուր հանդիսատես և դերասան` յուրաքանչյուր ներկա, զգա, որ ինքը ազատորեն մասնակցում և համագործակցում է թատերայնացման վիճակի ստեղծմանը և դրա բովանդակությանը:

Անհրաժեշտ է, որ լուծարվի պատրաստի պիեսը, որին սովոր են, և նրանք (այսինքը` հանդիսատեսները) զգան, որ պիեսը հորինվում է իրենց առաջ, և իրենք կարող են մտնել դրա հորինման, փոփոխման և փոխարինման գործընթացի մեջ: Անհրաժեշտ է, որ լուծարվեն ներկայացումը և ներկայացման դիտումը: Անհրաժեշտ է, որ բոլորը հանեն իրենց արտաքին էությունները և դուրս բերեն իրենց թաքնված մարդկային բնույթը, որպեսզի բոլորը համախմբվեն, կազմվի մեկ միասնական հասարակական էություն, որը և կվայելի թատերայնացումը:

«Ալ-Ֆարաֆիր» պիեսից
Մենք թատրոնում ենք. թատրոնը տոնակատարություն է, մեծ հավաք, փառատոն, շատ մարդիկ, մարդիկ` ադամորդիներ, որոնք թողել են իրենց խնդիրները դրսում և եկել են երկու-երեք ժամ արելու միմյանց հետ` որպես մարդկային մեծ ընտանիք:

[Շինարար]

Մի փոքր պատմեմ Յուսուֆ Իդրիսի մասին: Յ. Ի.-ը 20-րդ դարի եգիպտական գրականության խոշորագույն դեմքերից է, մինչև 1988 թիվը նա միակ արաբ հեղինակն էր, ում անունը կար եվրոպական հանրագիտարաններում նա մեծ հաջողությամբ թարգմանվում էր բազմաթիվ լեզուներով: Նրան համեմատում էին Չեխովի, Դոստոևսկու, Սարտրի, Կամյուի, Բեքքեթի հետ, սակայն ի վերջո պարզեցին, որ նա մի առանձին երևույթ է, ոչ ոքի չնմանվող, նոր: Շատ համարձակ էր, Նասերի իշխանության տարիներին նա կարող էր պատմվածք գրել մի մարդու մասին, որի աչքի առաջ միշտ ուղտի գլխի տեսիլք էր` ծաղրելով այն փաստը, որ Եգիպտոսում ամենուր Գամալ Աբդել Նասերի կիսանդրիներն էին, Երբ Անվար Սադաթը թատրոն էր այցելել, և բոլորը գովերգում էին Սադաթին, նա կարող էր հոդված գրել, որի իմաստը երկու բառով հետևյալն էր` լավ է, որ բարեհաճեց: Անհատի պաշտամունքի պայմաններում դա չտեսնված համարձակություն էր, բայց իշխանությունները նրա հետ ոչինչ չէին կարող անել, որովհետև նա ողջ առաջադեմ մարդկության ուշադրության կենտրոնում էր, սիրում էր ճամփորդել, բազմաթիվ անգամներ այցելել էր ԱՄՆ, ԽՍՀՄ և համարյա աշխարհի բոլոր երկրները, դեռ 26 տարեկան հասակում հանդիպելով աշխարհահռչակ Սարտրի հետ` նա այնքան ինքնավստահ էր, որ կարող էր ասել` գիտեք, ես Ձեզ հետ համաձայն չեմ, Դուք գեղեցիկ եք գրում, բայց սխալ: Նա երկու անգամ նոբելյան մրցանակի էր առաջադրվել, բայց մերժվել: 1987-ին նա գրում է պատմվածք համասեռականների մասին, որը առաջին և միակ թերևս գործն է արաբալեզու գրականության մեջ այս թեմայով, միգուցե սա զիջում էր դեպի նոբելյան մրցանակ տանող ճանապարհին: Բոլոր հանճարները տարօրինակություններ ունեն, բայց Իդրիսի այս տարօրինակությունը լիովին անհասկանալի է մնում, նա երջանիկ էր ընտանիքում կարծես թե, լավ զավակներ ուներ, վայելում էր գրական փառք, ամենաշատը թարգմանվել է նրա <Մեղքը> վիպակը մի կնոջ ճակատագրի մասին, որը մի փոքր նման է Նար-Դոսի <Սպանված աղավնուն>, բայց գրական մի այլ ուժով է գրված, նույնիսկ հայերեն կա, ցավոք հայաստանում ես այն չկարողացա ճարել, թերևս դա թարգմանվել է եգիպտոսի հայկական համայնքում: Նա փայլում էր, թե պատմվածքներով, թե վիպակներով, թե պիեսներով, թե հոդվածներով: Գրականագետները նախապատվությունը տալիս են նրա պատմվածքներին, իսկ ինձ ավելի դուր են գալիս պիեսները: Այս ամենի հետ նա թմրամոլ էր, որի պատճառները հասարակ մահկանացուներիս համար անհասկանալի են: 1988 թ. նա նորից է ներկայացվում նոբելյան մրցանակի, և ով զարմանք, մրցանակը բաժին է ընկնում եգիպտացի մի այլ գրողի` Նագիբ Մահֆուզին: Արաբական աշխարհը ցնծության մեջ էր, իսկ Եվրոպան տարակուսանքի, նույնիսկ արաբագիտական կենտրոններում շատերը չգիտեին, թե ով էր Մահֆուզը: Մահֆուզը մոտ քսան տարով մեծ էր Իդրիսից, գրում էր հիմնականում վեպեր, հսկայական գրական ժառանգություն էր թողել, բայց շատերը դրսում չգիտեին նրա մասին, ինչ-որ բանով նա նման էր Գարսիա Մարկեսին, նրա ստեղծագործությունների հիման վրա հետո նույնիսկ լատինաամերիկյան սերիալներ նկարվեցին: Միայն Իդրիսը Արաբական աշխարհում չուրախացավ այս փաստի առիթով և հայտարարեց, որ արժանին ինքն էր այս մրցանակին: Բոլորը սկսեցին թարգմանել Մահֆուզ, որը ավելի հեշտ թարգմանելի էր, Իդրիսը մոռացվեց շատերի կողմից, այսօր արդեն Իդրիսը զիջում է նոբելյանակիր Մահֆուզին իր ուսումնասիրվածությամբ և թարգմանվածությամբ, սակայն մնում է երկրորդ տեղում: Երեք տարի անց Իդրիսը մահացավ, նա բազմաթիվ մահափորձեր էր արել դեռ շատ ավելի շուտ` կապված թմրադեղերի հետ, իսկ այս անգամ նա մահացավ կաթվածից: Մահֆուզի մասին էլ դեռ կպատմեմ, էլի շատ հետաքրքիր գրող է: Մահֆուզը մահացել է խոր ծերության մեջ երեք տարի առաջ:
Իսկ ինչու էին Իդրիսին մերժում Նոբելյան մրցանակը… Մի շատ պարզ պատճառով, նա մոլի հակահրեական հայացքներ ուներ, իր ոչ մի ստեղծագործության՝ պատմվածքի, վիպակի, պիեսի, հոդված, ելույթի, հարցազրույցի մեջ նա առիթը բաց չէր թողնում կպնելու հրեաներին, հրեաներին կպնում էր այնպիսի ստեղծագործություներում, այնպիսի ելույթներում և հարցազրույցներում, երբ դրա հեռավոր առիթն անգամ չկար… Նույնիսկ այսպիսի մի պատմություն կա… Նա չուներ արաբ գրողների հետ, և գրողների միության անդամ չէր, բայց երբ արաբ մի քանի գրողների հետ նրան հրավիրում են ինչ-որ եվրոպական երկիր համաժողովի, նա համաձայնում է գնալ՝ ասելով, որ թեկուզ ինչ-ինչ տարաձայնություններ կան, բայց ինքը չի կարող առիթը բաց թողնել հակահրեական մի ելույթ ունենալու ևս մի եվրոպական բեմից… Այսպիսի մի մարդ էր Յուսուֆ Իդրիսը:

[Շինարար]

Մի քիչ էլ Նագիբ Մահֆուզի մասին պատմեմ: նագիբ Մահֆուզը նորագույն շրջանումամենամեծ փառքի արժանացած արաբ գրողն էր, համարվումէ արաբական վեպի իշխան և այդպիսին էլ կա: Արժանացել է նոբելյան մրցանակի, այս ամենի հետ երբեք հայրենի Եգիպտոից դուրս չի եկել, քանի որ ֆոբիա ուներ ինքնաթիռներից: Մեծ քանակությամբ վեպեր ունի գրած՝ պատմավեպեր, ռեալիստական վեպեր, հետո ալեգորիկ վեպեր, և այլն: Բազմաթիվ ֆիլմեր են նկարահանվել նրա վեպերի հիման վրա, նույնիսկ մեքսիկական սերիալ: Նրան համեմատում էի Գարսի Մարկեսի հետ, բայց երբ այս մասին հայտնում են նրան, նա ասում է, որ ինքը կարդացել է Մարկեսի «Մենության հարյուր տարին», սակայն այդ վեպում մի գյուղի պատկերով Մարկեսը ներկայացնում է Կոլումբիայի պատմությունը, իսկ իր վեպում ինքը ընդամենը մի փողոցի պատկերով ներկայացնում է ողջ աշխարհի պատմությունը: Հատկապես նշանավոր է նրա «Բեյն ալ-Կասրեյն» եռահատոր վեպ-էպոպեան, «Մեր թաղի տղաները» վեպը և այլն: Նա քննադատում էր աբսուրդի հեղինակներին՝ ասելով, որ եթե նրանք հավատում են իրենց տեսությանը, այդ դեպքում ինչու են հսկայական տպաքանակով գրքեր հրատարակում և մեծ գումարներ վաստակում: Մի խոսքով, ամեն ինչ պատմել չի լինի, պետք է կարդալ, ռուսերեն նրա բազմաթիվ ստեղծագործություները կան… Հաստատ չեք փոշմանի: