Ազգային - քաղաքական որոշ հասկացութոյւնների հստակեցում

[Լեռնցի]

Հաճախ է լինում, որ տարբեր թեմաների շուրջ բանավիճելու ընթացքում կանգ ենք առնում որոշ հասկացությունների ըմբռման տարբերության փաստի վրա, որպիսիք են Ժողովուրդ, Ազգ, Ազգային ծագում, Ազգային պատկանելիություն, Ծննդավայր, Հայրենիք, Անկախություն, Ազգային ինքնագիտակցություն և այլն…
Ավելի հաճախ այս հարցերը շոշափվել են քաղաքականության բաժնում, սակայն թեմայի քննարկման շրջանակներում չի արտացոլվել հարցերի էությունը:

Ինչպես ենք մենք ըմբռնում այս հասկացությունները…
Ես ընթացքում կտեղադրեմ տարբեր հոդվածներ այս հարցերի շուրջ, իսկ մինչ այդ հետաքրքիր կլինի նաև մեր քննարկումները և մոտեցումները... շատ լավ կլիներ, եթե Ձեր կողմից ևս մեջբերվեն այս հասկացություններին վերաբերվող տարբեր հոդվածներ և նյութեր…
Շնորհակալություն

[Լեռնցի]

Վ.Գ. Վահրադյան
ԱԶԳԱՅԻՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

Գիտական-աշխարհայացքային հավակնություն ունեցող բանավեճ-քննարկումներում և հրապարակային ելույթներում հաճախ ենք օգտագործում բառեր կամ, գիտական լեզվով ասած, եզրույթներ, որոնց նշանակությունը թվում է լիովին ակնհայտ: Իրականության փորձը, սակայն, ցույց է տալիս, որ շատ դեպքերում նման հասկացությունների մասին ինտուիտիվ պատկերացումները անճշտությունների, հակասությունների և թյուրիմացությունների աղբյուր են հանդիսանում: Այդպիսի բառ-հասկացություններից են` “Ժողովուրդ” և “Ազգ”, “Ազգային ծագում” և “Ազգային պատկանելություն”, “Ծննդավայր” և “Հայրենիք”, “Անկախություն” և այլն:

ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ

Հայերենում այս բառը մի քանի իմաստով է օգտագործվում: Այդ թվում նաև ցեղային (էթնիկ) իմաստով:
ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ ՑԵՂԱՅԻՆ (ԷԹՆԻԿ) ԸՆԴՀԱՆՐՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԵՐԻՑ ՄԵԿՆ Է: ԱՅՆ ԲՆՈՒԹԱԳՐՎՈՒՄ Է առաջին հերթին ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ, ԼԵԶՎԱԿԱՆ, ԾԱԳՈՒՄՆԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԸՆԴՀԱՆՐՈՒԹՅԱՄԲ:
Կարող է թվալ« թե մեր սահմանման մեջ հակասություն կա, քանի որ կան բազմաթիվ ժողովուրդներ (այդ թվում ևմենք` հայերս), որոնք հիմա տարածքային ընդհանրություն չունեն, սակայն այդուհանդերձ համարվում են մեկ ժողովուրդ: Նույնն է նաև լեզվի, ծագումնաբանության և մշակույթի ընդհանրության հարցը: Ուրեմն ինչպե՞ս պետք է հասկանալ այս սահմանումը: Բանն այն է, որ սահմանման մեջ խոսքը գնում է ժողովրդակերտ գործընթացների համար ժամանակային բավարար (երկար) հատվածների մասին:
Քաջ հայտնի են այսպես կոչված երկրորդային, երրորդային և այլն ժողովուրդների ձևավորման օրենքները: Նոր ժողովուրդները որպես կանոն առաջանում են« որքան էլ զարմանալի թվա` ինչպես բաժանարար, այնպես էլ միավորիչ գործընթացների շնորհիվ©
գ Ինչ-ինչ պատճառներով մի, հաճախ արդեն ձևավորված ժողովրդից տարանջատվում է (արտագաղթում կամ մեկուսանում է իր գավառական տարածքում) նրա որոշ մասը: Բնական ու արհեստածին տարաբնույթ գործոնների ազդեցության ներքո մեկ ժողովրդի տարանջատված մասերը զարգանում են տարբեր արագությամբ և տարբեր ուղղություններով: Եթե տարանջատումը շարունակվում է բավականաչափ երկար ժամանակ, ապա ժողովրդի երկու մասերի միջև` շփվելու ճանապարհին« ի հայտ են գալիս ու զարգանում որոշակի անջրպետներ: Փոխշփման բացակայությունը հիմքեր է ստեղծում երկու մասերից մեկի կամ երկուսի կողմից նոր ինքնանույնացման համար: Այսպիսով նրանք սկսում են իրենց զգալ-ընկալել որպես, ճիշտ է, իրար մոտ, բայց այնուամենայնիվ իրարից տարբեր լեզուներ ու մշակույթներ ունեցող, իրարից միանգամայն տարբեր ժողովուրդներ:
Սա այն դեպքն է, երբ նոր ժողովուրդը ձևավորվում է բաժանարար ուղիով, մնալով անգամ ծագումնաբանորեն համասեռ: Դիտարկենք միավորիչ գործընթացի դեպքը`
գ Ինչ-ինչ պատճառներով երկու կամ ավելի ժողովուրդներ կամ ցեղեր (անգամ տարբեր ռասաներ ներկայացնելով) հայտնվում են ընդհանուր տարածքի սահմաններում: Եթե կողք-կողքի ապրելը լինում է ոչ կամ քիչ կոնֆլիկտային և երբ չկան տարանջատման արհեստական պատճառներ (ասենք, կրոնական) ապա ժամանակի ընթացքում ամենից հաճախ տեղի է ունենում հետևյալը` կիրառվող լեզուներից մեկը դառնում է միջցեղային շփման լեզու և սկսում է գերիշխել մյուսների նկատմամբ: Դա համարյա բոլոր դեպքերում լինում է իշխանական լծակներ ունեցող ժողովրդի լեզուն: Մյուս լեզուները աստիճանաբար դուրս են մղվում օգտագործման ասպարեզից: Հետզհետե ավելի ու ավելի հաճախանում են միջցեղային ամուսնությունները« առաջանում են ընդհանուր ավանդույթներ և մշակույթ: Աստիճանաբար նրանց մոտ ձևավորվում է ինքնանույնացման գիտակցում` իբրև միասնական ժողովուրդ« չնայած նրանց ի սկզբանե տարբեր ռասայական ծագմանը:
Կարևոր է ընդգծել« որ ժողովրդի վերջնական ձևավորումը երկու դեպքում էլ հիմնված է իր ընդհանրության ինքնանույնացման« ինքնագիտակցման« ինքնագիտակցության վրա:
Ինչ վերաբերվում է առաջնային ժողովուրդների առաջացմանը« որոնց թվին« անշուշտ« պատկանում է նաև հայ ժողովուրդը« ապա այդ գործընթացների նկարագրությունը դուրս է հոդվածի սահմաններից:

Շարունակելի

[Լեռնցի]

Շարունակություն

ԱԶԳ

Պետք է նշել, որ համաշխարհային գիտական գրականության մեջ չկա բոլոր մասնագետների կամ գոնե նրանց մեծամասնության կողմից ընդունված սահմանում: Այնուամենայնիվ, սահմանումների առկա բազմազանության մեջ կարելի է ուրվագծել երկու մոտեցում:
Արևմտյան քաղաքագիտական ավանդույթը (որն ի դեպ շատ ագրեսիվ ներթափանցում է ամենուր) այնպես է սահմանում “ազգ” հասկացությունը, որ այն կապվում է պետականության առկայության հետ: Այդպիսի սահմանման տիպիկ օրինակ կարող է հանդիսանալ հետևյալը` “Ազգը իր կազմով բազմաէթնիկ մի գոյացություն է, որի հիմնական հայտանիշներն են տարածքը և քաղաքացիությունը” [В.А.Тишков. Межнациональные отношения в Российской Федерации. Доклад на заседании Президиума РАН 23 фев. 1993г., с.15]:
Պետք է ասել, սակայն, որ առնվազն մեր` հայերիս հասարակական գիտակցության մեջ ազգը այլ կերպ է ընկալվում` առանց քաղաքացիության հետ որևէ կապի: Այդ է վկայում, օրինակ, “Մեկ ազգ` մեկ մշակույթ” կարգախոսի ներքո մի քանի տարի շարունակաբար անցկացվող և սփյուռքահայությունը ընդգրկող փառատոնը: Այն, ի դեպ, բարոյապես հովանավորվում է ՀՀ կառավարության կողմից: Այլ կերպ ասած, պետականորեն ընդունվում է, որ ողջ աշխարհասփյուռ հայ ժողովրդի բոլոր հատվածները միասին վերցված, անկախ նրանց քաղաքացիությունից, ընկալվում են որպես մեկ միասնական հայ ազգ: Չնայած դրան, անհասկանալի արևմտամոլությամբ շարունակվում է որոշ, անգամ շատ կարևոր, ոլորտներում “ազգ” ու “պետություն” բառերի, որպես հոմանիշների օգտագործումը: Օրինակ`
գ Ազգային Ժողով: Եթե այդպես է կոչվում, ուրեմն այնտեղ պետք է ներկայացված լինի ողջ հայ ազգը, նրա բոլոր հատվածները` բոլոր գաղթօջախները: Սակայն այն հաստատությունը, որը հիմա կոչվում է “Ազգային Ժողով” կազմվում է միայն ՀՀ քաղաքացիների կողմից ընտրված պատգամավորներից, որոնք ևս ՀՀ քաղաքացիներ են, ընդ որում անկախ նրանց ազգային պատկանելությունից: Ուրեմն այն պետք է կոչվի Հայաստանի Պետական Գերագույն Ժողով կամ ուղղակի` Հայաստանի Խորհրդարան:
գ Ազգային Գրադարան: Եթե այդպես է կոչվում, ապա
գ կամ այն պատկանում է ազգին, սակայն ազգը իրավաբանական անձ չէ, ուրեմն և սեփականություն (իրավաբանական իմաստով) չի կարող ունենալ,
գ կամ նրանից օգտվելու իրավունք պետք է ունենան միայն հայազգի մարդիկ, իսկ սա արդեն ազգային խտրականություն է հիշեցնում, ինչը մերժելի է,
գ կամ այնտեղ պետք է հավաքված լինի միայն հայ ազգային գրականություն: Բայց դա այդպես չէ և չի էլ կարող այդպես լինել, քանի որ դա ազգային կաղապարվածություն կնշանակի, ինչը նույնպես անընդունելի է:
Ուրեմն այն պետք է կոչվի կամ սեփականատիրոջ, տվյալ դեպքում` պետության, անունով` Հայաստանի Պետական Գրադարան, կամ նրանից օգտվելու իրավունք ունեցողներին նշելու իմաստով Հայաստանի Հանրային Գրադարան:
գ Մարզաձևի Ազգային հավաքական,
գ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա և այլն և այլն:
Իմաստ չունի “ազգային” բառի թյուր օգտագործման բոլոր դեպքերը մանրամասն դիտարկել և համապատասխան առաջարկություններ անել (դրա համար գոյություն ունի Տերմինաբանական կոմիտե): Զարմանալի է, թե ինչպես են Հայաստանի Գիտությունների Ակադեմիայի Նախագահությունում նստող մեր մեծանուն գիտնականները այդքան հեշտությամբ ընկել եզրութաբանական այդ (թեկուզ և ոչ այնքան պարզ) ծուղակը: Համեմատության համար նշենք, որ Ռուսաստանյան Դաշնությունում գիտնականները ավելի շրջահայաց են գտնվել© իրենց Ակադեմիան համեստորեն անվանել են այսպես` Ռուսաստանի Գիտությունների Ակադեմիա:
Այսպիսով գործ ունենք տարբեր երանգավորումներով “ազգ” հասկացության քաղաքականացման հետ, այն է` “ազգ” և “պետություն” հասկացությունների նույնացման հետ: Այս տեսակետի խոցելիությունը ակնհայտ է` ազգի այդպիսի սահմանումից, այսինքն` “ազգ”-ի և “պետության” նույնացումից, բխում է, որ նույնացվում են նաև “ազգային պատկանելություն” և “պետության քաղաքացիություն” հասկացությունները: Իսկ սա արդեն բացարձակ անհեթեթություն է, քանի որ հակասում է առողջ բանականությանը: Ոչ մի մարդու մտքով անգամ չի անցնում, որ երբ նա մի պետության քաղաքացիությունից դոււրս է գալիս և դառնում է մեկ այլ պետության քաղաքացի, դրանով իսկ փոխում է իր ազգային պատկանելությունը: Հայաստանի Հանրապետությունից արտագաղթած, ասենք օրինակ, Ռուսաստանի քաղաքացիություն ստացած ցանկացած հային ասեք, որ դրանով նա փոխել է իր ազգային պատկանելությունը և նա դա կդիտի իբրև անձնական վիրավորանք:


Մյուս տեսակետը կապում է “ազգ” հասկացությունը ժողովրդի ընդհանրական մտածելակերպի հետ: Ընդ որում մտածելակերպի տակ հասկանում են մշակույթը, ավանդույթները, տնտեսական կազմակերպման մոդելները, կրոնա-բարոյական արժեքները և այլն (G.F. Rashton.//“Research in Biopolitics”, v. V. 1997, p. 47): Նման մոտեցումը չի տարբերակում “ժողովուրդ” և “ազգ” հասկացությունները:
Այս տեսակետի մեկ այլ տարբերակում այդ նույնությունը վերացվում է զարգացման գաղափարի շնորհիվ: Ազգ է համարվում այն էթնոսը կամ որ նույնն է` ժողովուրդը, որը հասել է զարգացման որոշակի մակարդակի, որն ապահովված է էթնոսի, պետության, քաղաքացիական հասարակության և մարդու ոչ մեխանիկական միասնությամբ (Э. Поздняков, Нация, национализм, национальные интересы, М.:"Прогресс-культура", 1994): Այս տեսակետի թերությունների շարքում կարելի է նշել` “քաղաքացիական հասարակություն” և “ոչ մեխանիկական միասնություն” եզրույթների ոչ միարժեքությունը: Սակայն, սահմանման հիմնական թերությունն այն է, որ ցանկացած ժողովրդի սփյուռք զրկվում է ազգ լինելու հնարավորությունից:



Մեր մոտեցման հիմքում ընկած է այն համոզմունքը, որ “ժողովուրդ” և “ազգ” հասկացությունները դիալեկտիկ ամբողջություն են կազմում: Եթե ժողովուրդը այդ ամբողջության նյութեղեն բաղադրիչն է, ապա ազգը` ոգեղենն է: Չկա ազգ առանց ժողովուրդ (կրկնեմ` էթնիկ իմաստով) և չկա ժողովուրդ առանց ազգային զգացումների© դիալեկտիկան նրանում է, որ վերջինս աստիճանավորված է: Այսինքն` կարող է համեմատաբար թույլ կամ ուժեղ, արտահայտված դրսևորումներ ունենալ:
ՑԵՂԱՅԻՆ (ԷԹՆԻԿ) ԻՆՔՆԱԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՑՈՂ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ ԿՈՉՎՈՒՄ Է ԱԶԳ:
Կամ« օգտագործելով Նժդեհի խոսքը` ՑԵՂԱԿՐՈՆ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ ԿՈՉՎՈՒՄ Է ԱԶԳ:
Գերադասում ենք օգտագործել “ցեղային ինքնագիտակցություն” եզրույթը “ցեղակրոն”-ի փոխարեն, որովհետև այն ավելի հեշտ է ենթարկվում գիտական վերլուծության:
“ԱԶԳ” հասկացությունը այնպես է հարաբերվում “ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ” հասկացության հետ ինչպես որ “ԱՆՁ” (“անհատականություն”) հասկացությունն է հարաբերվում “ՄԱՐԴ” (որպես կենսաբանական օրգանիզմ) հասկացության հետ:
Ինչպես մարդու անձ-անհատականությունը բնութագրվում է մի կողմից` հոգե-ֆիզիոլոգիական պարամետրերով (ինտրավերտություն-էքստրավերտություն և այլն) մյուս կողմից` նրա բարոյա-կամային հատկանիշներով, կենսափորձով, գիտելիքների ընդհանուր պաշարով, ներքնաշխարհի հարստությամբ ու խորությամբ և, իհարկե, նրա կատարած գործերով: Նույնպես էլ ազգը բնութագրվում է տվյալ ժողովրդի, որպես ամբողջության, բարոյա-կամային հատկանիշներով, նրա աշխարհընկալման խորությամբ, նրա կողմից ավանդաբար արմատավորվող արժեհամակարգով և, իհարկե, համաշխարհային քաղաքակրթության և մշակույթի գանձարանը կատարած ներդրման չափով:
Ե՞րբ է ժողովուրդը դառնում ազգ: Եվ հնարավո՞ր է արդյոք հակառակ ընթացքը` կարո՞ղ է ազգը դառնալ սոսկ ժողովուրդ:
Հետևելով առաջարկված մարդ-անձ, ժողովուրդ-ազգ զուգահեռին« ընդհանրացնենք գերմանացի փիլիսոփա Կանտի հետևյալ դիտարկումը. “Մարդը դառնում է անձ ինքնագիտակցության շնորհիվ, ինչը նրան տարբերում է կենդանիներից և թույլ է տալիս ազատորեն ենթարկել իր “ԵՍ”-ը բարոյական օրենքին …”: Խոսքը միայն այն օրենքների մասին է, “… որոնք նա ինքն է իր համար (կամ ուրիշների հետ համատեղ) հաստատում” (Кант И., Труды т. 4, ч. 2, М., 1965, с 132):
Ժողովուրդը դառնում է ազգ ցեղային (էթնիկ) ինքնագիտակցության շնորհիվ, երբ կարողանում է տարբերակել ինքն իրեն (էթնիկ և մշակութային-աշխարհայացքային իմաստով) այլ մարդկային հանրույթներից և, հաստատելով իր ներքին (այն է` հասարակության մեջ կիրառվող ու արմատավորվող) ու արտաքին (այն է` այլ ժողովուրդների և ազգերի հետ հարաբերվելու) բարոյական նորմերն ու օրենքները« կարողանում է ազատորեն ենթարկվել այդ օրենքներին:
Անձը սկզբնավորվում է ելնելով տվյալ մարդու ժառանգական (գենետիկ) առանձնահատկություններից: Այն ձևավորվում է ու ամրանում դաստիարակման և ինքնադաստիարակման միջոցով, զարգանում է ու հարստանում կենսափորձի ձեռք բերման հետ: Միաժամանակ, կամա թե ակամա, ուրվագծվում է ամեն մարդ-անձի անհատական աշխարհընկալումը և արժեհամակարգը, այլ կերպ ասած` իր “անձնային գաղափարախոսությունը” կամ, ըստ Կանտի, “բարոյական օրենքը”, ինչին էլ, մարդ-անձը “կարողանում է ազատորեն ենթարկել իր “ԵՍ”-ը”:
Նույնը կարելի է ասել ազգի մասին:
Ազգը սկզբնավորվում է ելնելով տվյալ ժողովրդի ռասայական (ոչ միայն արտաքին մարդաբանական) գենետիկ առանձնահատկություններից: Այն ձևավորվում է ու ամրանում դարերի ընթացքում չընդհատվող պետականության և պետական օրենսդրության միջոցով, իր պատմության ընթացքում զարգանում է և իմաստնանում: Միաժամանակ, կամա թե ակամա, ուրվագծվում է ամեն ժողովուրդ-ազգի ուրույն աշխարհընկալումը և արժեհամակարգը, այլ կերպ ասած` նրա “ազգային գաղափարախոսությունը” ¥Վահրադյան Վ., Ազգային գաղափարախոսության հարցի առնչությամբ, Երևան, 1995, էջ 58¤:
Հնարավոր է« իհարկե« և հակառակ ընթացքը: Արտաքին և ներքին տարաբնույթ ավերիչ ազդեցությունների ներքո մարդ-անհատականություն-անձը կարող է կորցնել իրեն հատուկ բարոյա-կամային հատկանիշները, դառնալ մի դեպքում հանցագործ, մեկ այլ դեպքում` տարբեր մոլուցքների գերի: Իսկ անձնային հատկությունների և անհատականության կորստյան ծայրահեղ դրսևորումը զոմբի-էակն է:
Նույն կերպ, ինչ-ինչ պատճառներով, ազգը կորցնելով կամ ի սկզբանե չստեղծելով բարձր բարոյական նորմեր« դառնում է ցեղասպան` եղեռնագործ ազգ (Барсегов Ю. Геноцид армян преступление по международному праву. М., 2000, с. 23): Դասական օրինակ կարող է հանդիսանալ թուրք ազգը (Kuper L., Genocide. Its Political Use in the Twentieth Century. Yale University Press, 1981, p.102): Իսկ կորցնելով իր կամային հատկությունները դառնում է ստրկամիտ ու օտարամոլ ժողովուրդ (ինչպես, օրինակ, հայերը XVII - XIX դարերում ) և ի վերջո վերանում պատմության թատերաբեմից: Ազգի հետաճի (դեգրադացիայի) ծայրահեղ դրսևորումը կոսմոպոլիտիզմն է:

[Լեռնցի]

ԱԶԳԱՅԻՆ ԾԱԳՈՒՄ

Մենք տարբերակում ենք նաև ազգային ծագում և ազգային պատկանելություն հասկացությունները: Այդպիսի տարբերակման անհրաժեշտությունը հիմնավորելու համար բերենք մի քանի ցայտուն օրինակներ: Թուրքական ենիչերիների բանակը կազմվում էր այլազգի (այդ թվում և հիմնականում հայ) որբ մնացած երեխաներից, որոնց դաստիարակում էին թուրքական ոգով: Ինչպես հայտնի է` ենիչերիներն աչքի էին ընկնում քաջությամբ և անգութ վայրագությամբ: Արդյո՞ք կարելի է ասել, որ նրանք հայեր էին այս հասկացության լրիվ իմաստով: Ո՛չ, իհարկե` ո՛չ: Սակայն անվերապահորեն կարող ենք պնդել, որ նրանք հայկական ծագում ունեին:
Հիշենք նաև բազմաթիվ այլևայլ ասպարեզներում փայլատակող առաջին մեծության աստղերին, որոնք ունեն հայ ծնողներ, սակայն ծնվել, ապրել ու ապրում են աշխարհի տարբեր երկրներում: Այդ երկրներում են կրթվել ու ձևավորվել որպես անձ-անհատականություն: Կրում են այդ տեղանքների մշակույթների խոր ազդեցությունը: Այդ ու այլ պատճառներով իրենք իրենց հայ չզգացող և չճանաչող այնպիսի մարդիկ« ինչպիսիք են` Անրի Թրուայան, Եվգենի Պետրոսյանը, Ֆիլիպ Կիրկորովը, Անդրե Աղասին, Գարի Գասպարովը, Էլիոնորա Դուզեն, Գրեգորի Փեկը, Մայքլ դե Բեյքին, Ժիրայր Լիպարիտյանը, ու նրանց նման շատ ուրիշներ: Կարո՞ղ ենք արդյոք նրանց ՀԱՅ անվանել: Ո՛չ, իհարկե` ո՛չ: Սակայն ակնհայտ է, որ նրանց կարելի է և պետք է որակել որպես ծագումով հայեր: Ուրեմն`
ԱԶԳԱՅԻՆ ԾԱԳՈՒՄԸ ՑՈՒՅՑ Է ՏԱԼԻՍ ՏՎՅԱԼ ՄԱՐԴ-ԱՆՀԱՏԻ ԳԵՆԵՏԻԿ ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՏԿԱՆԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏՎՅԱԼ ԱԶԳԻ ՀԻՄՔ ՀԱՆԴԻՍԱՑՈՂ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ:
Պետք է նշել, որ “ազգային ծագում” եզրույթին զուգահեռ Արևմուտքում ընդունված է օգտագործել “էթնիկ ծագում” բառակապակցությունը: Այն հնարավորություն է տալիս, այնուամենայնիվ, տարբերել իրենց սահմանմամբ ազգ կազմող քաղաքացիների ռասայական առանձնահատկությունները: Իմաստային նույնությունն այստեղ թվացյալ է: Էմոցիոնալ վեկտորները հակառակ ուղղվածություն ունեն:

ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆԱԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ

ԱՄԵՆ ՄԻ ԻՐԵՆ ՀԱՅ (նույնն է ցանկացած ուրիշ ազգի պարագայում) ԳԻՏԱԿՑՈՂ ՄԱՐԴ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՐԵՆ Ի ՍՐՏԷ ՀԱՄԱՐՈՒՄ Է, ՈՐ ԻՐ ՀԱՄԱՐ ՄԵԾ ԵՐՋԱՆԿՈւԹՅՈւՆ Է ԱՅՆ, ՈՐ ԻՆՔԸ ՀԱՅ-ԱՐԻԱՑԻ Է, այլ ոչ թե մեկ ուրիշ ազգի ներկացուցիչ:
Սա է ազգային ինքնագիտակցություն եզրույթի հիմնական բովանդակությունը:
Այս հասկացությունը ոչ միայն որակական այլև քանակական բնույթ ունի: Ազգային ինքնագիտակցության աստիճանը կամ ուժը ուղիղ համեմատական է երկու բաղադրիչների արտահայտվածությանը:
Առաջին բաղադրիչը սուբյեկտիվորեն դրական (կամ շատ հազվադեպ` բացասական) վերաբերմունքն է իր իսկ կենսաբանական ծագմանը: Այն ենթագիտակցական բնույթ ունի, իսկ նրա ուժը կախված է ամեն մի որոշակի սուբյեկտի հոգե-ֆիզիոլոգիական կառուցվածքից:
Երկրորդ բաղադրիչը դա ամեն անհատի համար իր ազգի կողմից դավանվող և արմատավորվող հոգևոր կամ« այլ կերպ` բարոյա-էթիկական արժեքների ճշտության մեջ նրա համոզվածության չափն է (ուժը):

ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏԿԱՆԵԼՈՒԹՅՈՒՆ
ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏԿԱՆԵԼՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ԵՎ ԲԱՎԱՐԱՐ ՊԱՅՄԱՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆԱԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆ Է:

ԾՆՆԴԱՎԱՅՐ

“Ծննդավայր” և “Հայրենիք” հասկացություների հստակ սահմանումը և տարանջատումը կարևորվում է հենց մեզ` հայերիս համար, քանի որ մեր ժողովրդի մեծ մասը ապրում է այլ երկրներում: Սփյուռքը կազմող տարբեր մասերը հատվածաբար տարբեր ծննդավայրեր ունեն: Ամեն մի երկրորդ-երրորդ սերնդի սփյուռքահայի համար իր ծննդավայրը թանկ է ու հարազատ: Նույնացնել “Ծննդավայր” և “Հայրենիք” հասկացությունները, նշանակում է համարել, որ ֆրանսահայի Հայրենիքը Ֆրանսիան է, Ամերիկահայինը` Ամերիկան, իսկ Հայաստանը` ընդամենը նրանց նախնյաց Ծննդավայր-Հայրենիքը: Հենց սրան է ձգտում արևմտյան ապազգային քաղաքակրթությունը: Օրինակ, ԱՄՆ-ում ընդունված է անգլերեն Faterland (ՀԱՅՐԵՆԻՔ) բառի փոխարեն, այդ հասկացությունն արտահայտելու համար օգտագործել Homeland (Երկիր որտեղ քո տունն է) բառը: Հակառակ դեպքում կարող ես մեղադրված լինել նացիզմի մեջ:
“Ծննդավայր” հասկացությունը կապված է ամեն անհատի ծնվելու և վաղ հասակից ապրելու կոնկրետ տեղի հետ: Այն արտացոլում է ամեն մարդու հիշողություններն իր մանկության մասին, այն միջավայրի մասին, որում նա մեծացել, դաստիարակվել ու հասունացել է: Դա և՛ “նկարն է մեր այբբենարանում” և՛ “երգն է, որ երգում էր մեր մայրը” և՛ “ընկերներն են հարևան բակից”: Ռուսական “С чего начинается Родина?” չքնաղ երգից այս բառերը (մեր ազատ թարգմանությամբ) լավագույնս են բացահայտում “ծննդավայր” հասկացության էությունը: Այլ կերպ ասած`
“ԾՆՆԴԱՎԱՅՐ” ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՏԱՑՈԼՈՒՄ Է ԱՄԵՆ ՄԱՐԴՈՒ ԱՆՁ-ԱՆՀԱՏԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ, ԿԱՅԱՑՄԱՆ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐԸ:
ՀԱՅՐԵՆԻՔ
“Հայրենիք” հասկացությունը կապված է Ազգի ձևավորման, կայացման գործընթացի հետ: Այն հավաքական բնույթ ունի, կապված է ամեն ժողովրդի անցած պատմական ուղու հանգամանքների հետ և ընդգրկում է իր մեջ ամեն կոնկրետ ազգի բոլոր խորհրդանիշները: Այդ թվում` բնապատկերային խորհրդանիշներն են (մեր դեպքում դա Արարատն է, ճապոնացիների համար` Ֆուձիյաման, Ռուսների համար` Վոլգան և այլն` ամեն մեկի համար իրենը), մշակույթի խորհրդանիշներն են (մեր դեպքում` Մեսրոպատառ Այբուբենը, առասպելաբանությունը և այլն), հավատքի խորհրդանիշներն են (Քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական կրոն), պատմության խորհրդանիշներն են (Հայաստանը Տիգրան Մեծի օրոք, Ավարայրի ճակատամարտը և այլն): Այսպիսով`
“ՀԱՅՐԵՆԻՔ” ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՐՏԱՑՈԼՈՒՄ Է ԱՄԵՆ ԱԶԳԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՈՒ ԿԱՅԱՑՄԱՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՈՒ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐԸ:
Եթե Ծննդավայրը ինչպես և ազգային ծագումը չեն ընտրում` դրանք տրված են մեզ ծնողների կողմից այսպես ասած, ժառանգաբար: Ապա ազգային պատկանելությունը ընտրում են, գիտակցված կամ, հաճախ, չգիտակցված: Եվ այնքանով որքանով ընտրված-գիտակցված է ազգային պատկանելությունը, այդքանով նույնաբար ընտրված-գիտակցված է և ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ:
Այսպիսով, անկախ այն բանից, թե որտեղ է անհատապես ամեն հայ մարդու ծննդավայրը և ներկայիս բնակության վայրը` Հայաստանի Հանրապետությունում, Իրանում, Ռուսաստանում, Ֆրանսիայում, Լիբանանում, ԱՄՆ-ում թե այլուր, հավաքականորեն բոլոր հայերի, այն է` բոլոր իրենց հայ զգացող, հայկական ազգային ինքնագիտակցություն ունեցող մարդկանց ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ մեկն է` ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀԸ:
Հայ մարդու անձի ձևավորման, նրա հանճարի բացահայտման և զարգացման համար իդեալական է այն իրավիճակը երբ Ծննդավայրն ու Հայրենիքը համընկնում են կամ առաջինը երկրորդի մասն է կազմում: Կամ, այլ կերպ ասած, երբ համընկնում են ազգային ծագումը և ազգային պատկանելությունը:

ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆ

Այս հասկացությունը հաճախ կապում են պետականության հետ: Ի՞նչ է հասկացվում “պետական անկախություն” եզրույթի տակ: Ինտուիտիվ այն ընկալվում է որպես որևէ այլ պետությունից քաղաքական կամ տնտեսական կախվածության բացակայություն: Պետք է ասել, որ բացարձակ անկախ վիճակ անգամ ամենահզոր պետության համար ստեղծել գործնականում հնարավոր չէ: Հնարավոր չէ դա անել անգամ տեսականորեն այն իմաստով, որ դա միայն բացասական ազդեցություն կունենա այդ պետության հետագա զարգացման վրա: Այս պնդման ճշմարտացիությունը ավելի ու ավելի ակնհայտ է դառնում այնքանով, որքանով ավելի ու ավելի ակնհայտ է դառնում ազգերի և պետությունների համաշխարհային ընկերակցության ամբողջականացման միտումը: Ես հատուկ ուշադրություն եմ հրավիրում “ամբողջականացում” հասկացության վրա: Ես օգտագործում եմ հենց այդ եզրույթը ոչ թե “մերձեցում”-ը կամ “միասնականացում”-ը, որովհետև ժամանակակից համաշխարհային գործընթացների գումարային վեկտորը ուղղված է դեպի առաջընթաց զարգացում: Իսկ դա նշանակում է, որ, ըստ համակարգերի զարգացման ընդհանուր օրինաչափության, մեր աշխարհը դիտարկված լինելով որպես պետությունների և ազգերի սոցիալական համակարգ “գումարային” իր վիճակից, այն է` “թույլ” փոխկապակցված վիճակից, զարգանալով շարժվում է, դեպի “ուժեղ” փոխկապակցվածությամբ բնութագրվող մի վիճակի, որը մենք (հետևելով Յու. Գրիգորյանին “О Функционировании Многоуровневых Систем.” //www.philosofhistor.narod.ru) անվանում ենք “ամբողջական”: Կենսաբանության մեջ այս մակարդակի փոխկապակցված համակարգերը կոչվում են օրգանիզմներ: Այսպես է զարգանում ցանկացած համակարգ, լինի դա ֆիզիկական, կենսաբանական, տնտեսական թե սոցիալական: Իզուր չէ, որ վերջիններիս անքակտելիության աստիճանի փոխկապակցվածությունը նշելու համար դրանց հաճախ անվանում են տնտեսական և սոցիալական օրգանիզմներ:
Հատուկ նշենք, որ համակարգի ամբողջականացումը չի նշանակում նրա բաղադրիչների (մեր դեպքում` ազգերի և պետությունների) համանմանեցում կամ անգամ մերձեցում: Հակառակը: Տեղի են ունենում բաղադրիչ ենթահամակարգերի մասնագիտացման գործընթացներ, համապատասխանաբար իրենց ներքին կառուցվածքային և ֆունկցիոնալ փոփոխություններով: Այսպես, մենք կարող ենք ականատես լինել, թե ինչպես է “աշխատանքի համաշխարհային բաժանման միտում” ասվածը իրականություն դառնում: Իզուր չէ, որ այդ մասին այդքան շատ է գրվում և խոսվում: Դա բնական երևույթ է և հատուկ է բարձր փոխկապակցվածություն ունեցող համակարգերին: Այդպիսին էր, օրինակ, Սովետական Միության տնտեսական համակարգը: Կային հանրապետություններ, որոնք մասնագիտացած էին, ասենք, բամբակ աճեցնելու գործում, մյուսները մասնագիտացած էին նավթարդյունահանման մեջ և այսպես շարունակ: Մեր հանրապետությունը գնալով ավելի ու ավելի զբաղվում էր հիմնարար գիտությամբ, գիտատար արդյունաբերությամբ և բարձր տեխնոլոգիաների մշակումներով: Բարձրաճաշակ ոգելից խմիչքների արտադրությունը, գինեգործությունը, խաղողագործությունը և ընդհանրապես պտղային այգեգործությունը, որոնք քսաներորդ դարի սկզբին մեր արդյունաբերության հիմքն էին կազմում, գնալով ավելի ու ավելի ազգային խորհրդանիշի բնույթ էին ստանում, ինչպես, ասենք, ազգային կիրառական արվեստը:
Չնայած այն հանգամանքին, որ Սովետական Միությունում ամեն ինչ, այդ թվում նաև հանրապետությունների և ռեգիոնների զարգացման հեռանկարային ուղիները, նախօրոք ծրագրվում էին Կրեմլի ստրատեգների կողմից և ծառայեցվում էին վերջին հաշվով Սովետական կայսերական շահերին, պետք է ասել, սակայն, որ հիմնականում այդ ծրագրերը բավականին օբյեկտիվ հիմնավորում ունեին թե՛ գիտական և թե՛ քաղաքական առումներով:
Այդքանով հանդերձ այդ ռազմավարական զարգացման ծրագրերը մեծապես նպաստեցին Սովետական համարյա բոլոր հանրապետությունների նյութական և մշակութային բարգավաճմանը: Այդ և, որքան էլ զարմանալի թվա, մեղմ արտահայտված ռուսականացման միտումի պատճառներով արթնացավ և թափ հավաքեց այդ հանրապետությունների տիտղոսային ժողովուրդների ազգային ինքնագիտակցությունը: Հենց դա էլ ծնեց կենտրոնախույս ուժեր և անկախության երազանքներ: Այս ամենը և կայսրական ղեկավարության ռազմավարական կոպիտ սխալները ազգային, քաղաքական և տնտեսական բարեփոխումների ասպարեզներում բերեցին Կայսրության փլուզմանը:
Ինչպես տեսանք բարձր աստիճանի փոխկապվածություն ունեցող Սովետական Միություն կոչված տնտեսական համակարգը չբերեց այն կազմող հանրապետությունների ոչ համանմանեցմանը ոչ էլ անգամ մերձեցմանը:
Կարելի է բերել նաև ուրիշ օրինակներ կենսաբանական և սոցիալական համակարգերից, սակայն սահմանափակվենք այսքանով: Ասվածից ուղղակիորեն բխում է, որ ժամանակակից և առավելևս ապագա աշխարհում
ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԵՏՔ Է ՀԱՍԿԱՆԱԼ ՈՐՊԵՍ ԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆԱԲԱՐ ԸՆՏՐԵԼՈՒ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ:
Իսկ պետական ղեկավարման արվեստը կայանում է այսպիսով նրանում, որ բարձրացվի երկրի անկախության աստիճանը: Այսինքն, ամեն պահին պետք է պահպանվի և անընդհատ ընդլայնվի մեր պետության ռազմա-քաղաքական և ֆինանսա-տնտեսական կախվածությունների ընտրության հնարավորությունը: Եվ պետք է ձգտել այն իրավիճակին, որ այդ կախվածությունները դարձվեն կամ ի սկզբանէ ընտրվեն այնպես, որ նրանք լինեն փոխկախվածություններ: Այլ լեզվով ասած, մեր փոխկախվածությունները ըստ էության մեր կողմից ձեռք բերված փոխշահավետ ռազմա-քաղաքական և տնտեսական կապերն են համաշխարհային քաղաքական և տնտեսական դաշտերում գործող սուբյեկտների հետ: