Պարույր Սևակ

[Լեո]

Ինչ-որ մի մարդ (անունը մոռացել եմ) հայտարարել է, որ իր մոտ է գտնվում Պարույր Սևակի սիրտը: Իբր դիահերձման ժամանակ ինքը այն գնել է դիահերձող բժշկից: Ընդ որում այդ մարդը Սևակի մոտ ընկերն է եղել (ինչքան հիշում եմ մասնգիտությամբ իրավաբան է):
Նա պահանջում է, որ Սևանկի սիրտը պետական մակարդակով հուղարկավորվի գրողների պանթեոնում:
Չնայած դատաբժշկական փորձաքննությունը չի հաստատել, որ դա իրոք Սևակի սիրտն է, սակայն սրտի «տերը» շարունակում է պնդել, որ այն Սևակինն է և մտադիր է ուղարկել արտասահման լրացուցիչ փորձաքննության:

[Շինարար]

Արվեստ

Քամին է երգում ինչ-որ եղանակ,
Որ Բեթհովենին պատիվ կբերեր:

Մութ հորիզոնին աղոտ այգալույս՝
Մի ռեմբրանտյան նորահայտ նկար:

Շեքսպիրին է կյանքը ձեռ առնում՝
Իր ողբերգական դըրամաներով…

Իսկ մե՜նք՝ ե՛ս ու դու՛… արվեստ ենք խաղում
Եվ… մի այնպիսի՜ համոզվածությամբ,

Որ Սերվանտեսի հերոսն էլ չուներ:

[Mariam1556]

Սևակի նամակը իր մեծ սիրուն ՝ Սուլամիթային


«18.9.1960


Լսո՞ւմ ես...
Ձայնում եմ քեզ.
Սիրելիս, հարազա՜տս, իմ Մեծ սեր:
Իմ ուրախություն և իմ ցավ:
Ամեն րոպեի իմ հիշողություն:
Էություն իմ և իմ գոյություն:
Իմ կին և դստրիկ իմ:
Իմ բարեկամ և իմ թշնամի:
Լսո՞ւմ ես ինձ:
Այս համատարած ցավի մեջ ես ամեն դեպքում երջանիկ եմ, որովհետև սիրել եմ և սիրելու եմ քեզ: Թող անցնեն տարիները, կփակեմ աչքերս, ծերունական աչքերս և կտեսնեմ քեզ այնպիսին, ինչպես տեսա առաջին անգամ: ՈՒ ես ինձ երջանիկ կզգամ այդ կենդանի երազատեսությունից: Եվ կհասկանամ, որ նույնպես ապրել եմ, քանի որ սիրել եմ և սիրել եմ այնպիսինին, որը չի սպանել իմ սերը հիասթափությամբ..Հիմա ես արտասվում եմ: Եվ այդ լացը բերկրալի է, սրբազան թախծի ու տառապալի կարոտի լաց միաժամանակ: ՈՒ ես չեմ ամաչում այն բանի համար, որ լալիս եմ:
Սուլա ջան, բալիկս, ինչ քնքշանքով կշոյեի քեզ, եթե քո թանկագին գլուխը մոտիկ լիներ: Կսիրեի հիմա միայն մատներով՝առանց բառերի, առանց գրկախառնության, առանց համբույրների: Պարզապես կշոյեի իմ թռչնակին, իմ աղջնակին....»:

28.11.1960թ.
Չանախչի.

[Mariam1556]

« 19.1.1959Թ.
Երևան

...Իմ մխիթարանք:
Բոլոր բառերն անհետացել են, առավել ևս ինձ
օտար լեզվում:Մի բան է միայն պարզ. ես սիրում
եմ քեզ, ընդ որում, այդ ծեծված բառերն ինձ համար ունեն ավելի մեծ կշիռ ու նշանակություն, քան քեզ համար, այն պարզ պատճառով, որ ես, քո խոսքերով ասած, գիտեմ, թե ինչի հետ համեմատեմ այն...
Ես էլ քեզ նման, անընդհատ ու ամենուր քեզ հետ եմ, իմ Ուրախություն: Եթե դու կասկածում ես դրան, կնշանակի իրականում քո կանացի էությունը( այս դեպքում ՝ կանխազգացողությունը, հոտառությունը) թույլ է, ինչում չէի ցանկանա համոզվել:
Ներիր այս թոթովախոսության համար:Ինձ համար
հիմա կրկնակի ծանր է:Մխիթարիր ու օգնիր հեռվից:
Ես նրանցից եմ , ովքեր պարտքի տակ չեն մնում:
Սիրում եմ քեզ,և այս բառերն ամենաճիշտը, միակն
են ռուսերեն բառարանում:
Գրկիր ինձ՝ անհզնգստացածին, հոգնածին, կիսա
հիվանդին, որն այնուհանդերձ քոնն է և զգում է քո բույրը:
Պ.»:

[Mariam1556]

Ես ուզում եմ՝
Եթե գերվել՝
ոչ թշնամուց,
այլ խելքհան աղջիկներից:
Եթե մերվել՝
ապա երբեք չթթվելով:
Եթե լարվել՝
ապա միայն ստեղծելիս:
Եթե ճարվել՝
ապա փրկել մահամերձին:
Եթե ներվել՝
էլ չվիճե՛լ, էլ չկռվե՛լ:
Եթե սիրվել՝
միայն մեկի՛ց և մե՜կ անգամ...
Ես ուզում եմ, ձեր կարծիքով անհնա՞րը:
Քո՛ղ, այդ դեպքում, կանայք ծնեն առանց ցավի՜,
Երկըրները պատերազմեն, սակայն առանց արյան ծովի՜,
Հրդեհները առանց հրի՜ թող ճարակեն,
Մարդիկ իրար առողջությա՜մբ թող վարակեն:
Թե բարակել է հարկավոր՝
թող բարակի մե՛ջքը կանանց,
Թե տառակեր է հարկավոր՝
թող նա մնա մեզ անճանա՛չ:
Պատարագե՞լ է հարկավոր՝
համերգային մեծ բեմերի՜ց պատարագվի,
ո՛չ թե երգով դագաղ փակվի:
Կոտորակվե՞լ է հարկավոր՝
դպրոցական տետրակներո՛ւմ կոտորակվի,
ո՛չ թե մարդկանց սիրտը ծակվի:
Ւ՞նչ, տրաքվե՜լ է հարկավոր.
թող տրաքվի մանկան փուչիկ-խաղալիքը,
այն էլ եթե անորակ է,
ոչ թե արդար և մեղավոր
մեր մարդկային մոլորակը...

Ես ուզում եմ...
Այն եմ ուզում՝ ինչ ամենքըդ...

[A.r.p.i.]

ՂՈՂԱՆՋ ՈՐԲՈՒԹՅԱՆ


Իր ժողովրդի զավակն իսկական`
Ժողովրդի պես ինքն էլ որբ մնաց.
Նա նույնիսկ չկար և մի տարեկան,
Երբ… Մայրը գնաց:

Ա՜խ, եթե գնաց`
Նրա լույս հոգին թող որ համբառնա,
Արժանի դառնա
Իր հավատացած երկնային գահին:

Բայց ինչո՞ւ գնաց Հայոց Թագուհին:

Մնար
Ու ծիծ տար
Իր Սողոմոնի՛ն – մեր Կոմիտասի՜ն:
Մնար
Ու հոգար
Իր մինուճարի՜ - իր որդո՛ւ մասին:

Մնար ու նրան մայրություն աներ.
Հուսահատության, տրտմության պահին
Նրա ճակատի
Ամպերը վաներ,
Նախ` նրա ոտի
Ու հետո` սրտի
Փշերը հաներ:

Մնար, որ հետո,
Շա՛տ ու շատ հետո,
Երբ որդին քայլեց մութ արահետով,
Որ անդարձ եղավ ու եղավ անել,
Թերևըս նա իր մայրական սրտով
Իր մինուճարի
Ու մեր հանճարի
Սև ցավը տաներ…

Մնար, որ նրան մի ողջ ժողովուրդ
“Մեծ մա՛յր” անվաներ,
“վեհամա՜յր” կոչեր.
Մի ողջ ժողովուրդ սուրբ ձեռքը նրա
Իր բերնին տաներ,
Փեշե՜րը պաչեր…

Մնա՛ր… Չմնա՜ց:

Գեթ հայրը մնար…
……Բայց նա էլ գնաց.
Երբ որդին չկար դեռ տաս տարեկան:
Իր ժողովրդի պես նա որբուկ մնաց:
Նա մնաց անտուն, մնաց բնավեր:
-Տո լաճ տնավե՛ր...
Եղավ անդադար, եղավ քնավեր:
-Տո լաճ տնավե՛ր…

Գրկանոց հասակ, վիրավոր սրտիկ,
Աչքերում` արցունք, ճակատին` քրտինք,
Աշնան պաղ քամուն և ձմռան ցրտին
Որբուկն ո՞ւր մնա, որբուկն ո՞ւր գնա,
Որտե՞ղ տաքանա, ո՞ւմ թոնրան շրթին:
-Տո լաճ տնավե՜ր...

Որբուկի սիրտը` ապակի փշուր,
Ա՜խ, դրսից կարմիր – ներսից փուշ մասուր,
Որբը` մոլոր գառ, աշխարքը` մսուր, -
Ո՞վ նայի վրան կամ ո՞վ տա նրան
Մի պատառ ժպիտ, շոյանք մի փշուր:
-Տո լաճ տնավե՜ր…

Դռնեդուռ երգեց – ձայնը` կլկլան,
Բերանն էր կերգեր, աչքերը կուլան:
Դունչիկից կելներ ծխի տակ քուլան,-
Սրտիկն էր էրվում, չէր տեսնում ոչ ոք:
Ցավերն էին փուքս, անձիկն էր քուրան…
-Տո լաճ տնավե՜ր...

Երկու ձիգ տարի նա այսպես պիտի
Ման գա երգելով ու շուրջը դիտի,
Մի հացի հույսով կամ մի հավկիթի,
Միտքը` հազար տեղ, աչքը` մի կետի...
Սկիզբըդ խոց էր, վերջըտ` ո՞վ գիտի…
-Տո լաճ տնավե՜ր…

[Mariam1556]

ՕԴԱՀԱՆ ԶԱՆԳԻ ՏԱԿ



Ձմեռային ինչ–որ թռչուն
Երեկոյի մոտալուտն է օրհնաբարում հիմարաբար՝
Չիմանալով,
Որ վերահաս երեկոյից
Ամե՛ն անգամ քո զգլխիչ հոտն եմ առնում
ԵՎ որ բոլոր թռչունների կանչերի մեջ
Ես ջանում եմ միայն որսալ քո անունի վանկարկումը...

Ձյուն էր տեղում ամբողջ օրը,
Գուցե մի ձյուն համատարած–համազգային
Հեռվից հեռու
Մեզ իրար հետ մի ցանցի մեջ միացնելով։
ԵՎ լռությունն արդեն թրջված–ծանրացած է հիմա այնպես,
Ինչպես որ իմ կոշիկները,
Կամ թերևըս քո վերարկուն։

Ա՜խ, այս ծանր լռությունը։
Ասես մեկի հետաքրքիր ձեռքը հիմա
Այս վիթխարի լռությունն է թաքուն կործել
Կյանքի վրա և աշխարհի՝
Մեծ օդահան զահգի՛ նման.
Կամենում է կարծես փորձել,
Թե վիթխարի այդ օդահան զանգի ներքո
Մեր սիրտն ինչքա՞ն կդիմանա,
Ե՞րբ կճայթի...
Մութը, իբրև լակմուսյան թուղթ, լուլսն է ծծում,
Ձմեռային անտառն ասես պրկախտով է հիվանդացել։
Ինձանից դուրս
Ես փնտրում եմ ինչ–որ մի բան վստահելի,
Որից կառչել կարողանամ,
Ու չեմ գտնում ոչի՛նչ.
Չկա՜ս...
ԵՎ... փնչում եմ ակամայից,
Խուլ փնչում եմ ու հասկանում,
Թե ինչո՞ւ են թռչունները ճտտում այդպես։
Նրանք ճայթում կամ պայթում են
Այս օդահան զանգի ներքո։
Իմ փնչոցը
Այդ միևնույն ճայթումն է հենց՝
Նույն օդահան զանգի ներքո...

Փորձը կարծես ավարտվում է։
ԵՎ ազդարար քամին հիմա կսկսի տալ
Այդ ավարտի ազդանշանն ամենազդու՝
Պրկախտավոր այս անտառը վերածելով ընկնավորի,
Թպրտալով լուսամուտի ու դռան տակ,
Թպրտալով ձների մեջ՝
Ինքը նույնպես մի ընկնավոր...
Խավարն արդեն խորանարդում է ինքն իրեն
Եվ իր սևը խառնակելով ձյան ճերմակին՝
Ստանում է մի գորշություն,
ՈՒ տարածուն կյանքի՛, մարդկա՛նց,
Նույնիսկ մարդու շնչի՜ վրա։
Իսկ երբ նաև գորշանում է շունչը նույնիսկ՝
Սկսում են մարդիկ քնել,
Որ... գույնզգույն երազներով
Ներկեն կյանքի գորշությունը։

Իսկ ես քնել չեմ կամենում։
ԵՎ պտտվող Երկրի վրա,
Ինչպես հսկա խարտաքարի,
Հեսանվում է իմ գիշերը,
Որպեսզի միշտ սրված մնա զգացումը՝
Կտրատելով ա՛յն թաղանթը,
Որով սերը
Վերածվում է շրջանառու սովորության...


15. 03. 64 թ Դիլիջան

[vigs]

Պարապություն(Ձիեր) 1965(կարդում է Խորեն Աբրահամյանը)

[vigs]

Բանաստեղծի բախտը 1961(կարդում է Սոս Սարգսյանը)

[A.r.p.i.]

Պատահաբար են պատահում կյանքում

[A.r.p.i.]

Քո խակ սերը

[cold skin]

Ես Սևակ այդքան էլ շատ չեմ կարդում , բայց այս արտահայտության մեջ հլը ինչքա՜ն սեր կա.
- Կուչ գալ եմ ուզում քո՛ թևերի տակ…

[vaharm]

Անտիպ ՍԵՎԱԿԸ

Հունիսի 17-ին Պարույր Սևակի հիշատակի օրն էր: Մեծ գրողի մահից անցել է 38 տարի, սակայն մինչև այսօր անտիպ են մնում նրա բազմաթիվ ստեղծագործությունները, հրապարակ չեն հանվում օրագրությունները, զանազան գրառումներ, նամակներ, այլ ձեռագրեր: Տվյալ դեպքում խոսքն առավելապես վերաբերում է Սևակի վաղ շրջանի գործերին, երբ դեռ նոր-նոր ձևավորվող գրական ճաշակի ու աշխարհընկալման վրա իրենց անխուսափելի կնիքն էին թողնում ժամանակաշրջանի ոգին և սոցռեալիզմի անբեկանելի պահանջները: Սակայն, ինչպես էլ գնահատելու լինենք այդ տարիներին ստեղծված էջերը, դրանք սևակյան ժառանգության բաղկացուցիչներն են, առանց որոնց անհնար պիտի լինի ունենալ այն տեսանելի հանրագումարը, ինչն իր մեջ կներառի անցած ճանապարհի բոլոր փուլերը:
Ստորև ներկայացնում ենք Պարույր Սևակի երկու անծանոթ բանաստեղծությունները, որոնք արտացոլում են, այսպես կոչված, «Սառը պատերազմ»-ի տարիները, երբ Խորհրդային միության ու Արևմուտքի առճակատումը թևակոխել էր նոր փուլ, երբ նույնիսկ կոմիտասյան թեման (ինչպես Սևակի օրինակում է) պիտի շաղկապվեր միջազգային իրավիճակի հետ:

ՀՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉՅԱՆ

«ՆՈՅԱՆ ՏԱՊԱՆԸ» ՈՐՈՆՈՂՆԵՐԻՆ

Թյուրքիայի մինիստրների խորհուրդը թույլ է տվել ամերիկյան «արշավախմբին» Արարատ լեռան վրա որոնել «Նոյան տապանի
մնացորդները»:
(թերթերից)

Նորից «արշավախումբ»,
Եվ այս անգամ դեպի կատարները Մասսի...
Սակայն ծանոթ է աշխարհը «տուրիստներին» ամերիկյան.
Այդպես, նրանք առած օդանավեր,
Առած տանկ ու ական,
Կատարների վրա Ոլիմպոսի
Որոնում են նյութեր հին հունական
«Հովվերգության» մասին,
Որոնում են, սակայն...
Ահավասիկ
Հունաստանը փեղկված երկու մասի1,
Ազատության ոգին, մարտիկները նրա
Ապաստանած Գրամոսի2
Քարափներին խորունկ ու ժայռերի վրա...
Իտալիայում նրանք, այդ «տուրիստները» նույն՝
Արձանն են «որոնում»
Առասպելի Ռոմոս- Ռոմուլոսի:
Եվ ինչ,
Տոլիատին3 է վիրավորվում ծանր և մահացու
Ու ժառանգորդները Կրասոսի,-
Ծանոթ առասպելին ճիշտ հակառակ,-
Գայլի նման երկրի, մարդկանց հյութն է ծծում:

«Անմեղ տուրիստներին» այդ բարբարոս
Որտեղ դու չես ճարի.
Չինաստան ու Չիլի, Վիետնամ ու Բիրմա
Ճամփորդում են նրանք միշտ նույն ուղեգրով՝
«Ալպյան ցուպի» վրա լպիրշ ռեկլամով
Գրած նույն դեվիզը-
դոլար,
բիզնես,
ֆիրմա:
... Մի նոր «տուրիստական արշավախումբ» հիմա,
Եվ այս անգամ դեպի կատարները Մասսի:
Վերստին մարդկային արյունի մեջ
Լողանալու հարմար այս առիթի համար
Անզուսպ խնդությունից բարբարոսի
Համիդն անշուշտ շիրմում շուռ է եկել հիմա...
Բայց ոչ: Ոչ, արյունից,
Պատերազմից չէ, որ մենք ուզում ենք խոսել:
Խաղաղությունն է մեր խորհրդանիշն այսօր
Եվ նշանաբանը ապագայի:
Թող որ արհեստական ներվայնությամբ հոսեն
Իրերն ու պակտերը Ատլանտական,
Բայց հողագունդը մեր, գլոբուսը, սակայն,
(Որ պատկերանում է անդրօվկիանոսյան քեռիներին
Իբրև ակցիաներով,
ակտիվներով,
ոսկով լեցուն տակառ),
Զարդարվել է այսօր նոր գույներով,
Եվ աղավնին ճերմակ,
Կտցին խաղաղության ընձյուղն ու ծիլը նոր,
Սավառնում է հիմա երկրագնդի բոլոր գոտիներով:
Աղավնին այդ ճերմակ, բայց ոչ ելած
Տապանից այն չեղյալ,
Այլ ափերից Օբի և Վոլգայի:

Խաղաղությունն է մեր խորհրդանիշն այսօր
Եվ նշանաբանն ապագայի:
Սակայն եթե փորձեն...
Այնժամ- Ստալինգրադը վկա-
Կելնենք ոչ միայն մենք՝
երկրագնդի
Միլիարդավոր բանակը հասարակ մարդկանց.
Կելնեն և ծովերն իրենց խոր անդունդից,
Կելնեն օվկիանները
Եվ կջրհեղեղեն դաժանորեն դաժան...
Եվ չի փրկի այնժամ
Անգամ առասպելի Նոյան տապանը ձեզ,
Չի գտնվի այնժամ աշխարհում ոչ մի լեռ,
Որ ապաստան տա իր կատարին
Խարխլված ու փլուզված ձեր տապանին:

Չի ճարվի աշխարհում և ոչ մի լեռ,
Չհիշելով արդեն Արարատին,
Արարատին տանջված, բայց և տոկուն,
Որ Մոմբլանի, Անդի, Վեզուվի4 հետ
Պահում է ձեզ համար
Վրեժից կարծրացած իր ընդերքում
Հրաբխի վերջին իր ժայթքումները դեռ...»:
1949 թ. օգոստոս

ԵՐԳԻ ՎԱՐՊԵՏԻՆ

....Երբ հարգում են հիշատակը հանգուցյալի՝
Ընդունված է չանդրադառնալ։ Սակայն ինչպե՞ս, ինչպես լռե՞լ,
Երբ բովանդակ զարհուրանքը մոտ անցյալի
Կամենում են երկրի վրա նորից փռել,
Կամենում են կրկին հանել հրապարակ,
Լույս ընծայել նոր վարիանտով, հավելվածով արյունալի,
Կամենում են նորից նրանք,
Որոնք ձայնը կախարդական քո քնարի
Խլացրին բիրտ խուժանի քրքիջի մեջ...

Հոկտեմբերը մեզ առհավետ փրկեց մահվան ճիրաններից:
Ավանդական մեր դաշտերում հնչեց նորից
Քո «Հորովելը» քաղցրալուր,
Պտղավորվեց «Ծիրանի ծառը» քաղցրանուշ,
Եվ «Անտունին» քո հանճարեղ,
Սրտակեղեք ծանոթ երգը «տնավարի»,
Թովիչ դարձավ էլ ավելի՝
Դադարելով կյանք լինելուց
Եվ մնալով լոկ իբրև երգ,
Լոկ եղանակ չնաշխարհիկ:

Բայց աշխարհին
Սպառնում են այսօր նորից կոտորածով:
Ատլանտյանով դեպի Բոսֆոր, Մարմարա ծով,
Թավալվում է մի մութ ալիք:
Հոխորտանքով ամոթալի՝
Յաթաղանն են փոխարինում ատոմային արկով նրանք,
Ենիչերին՝ էքսպերտով,
Կավե բերդը՝ «Թռչող բերդով»,
Եվ մահիկը՝ արշավանքով խաչակրաց:
Սակայն մարդն իր դարավոր խաչը կրած
Շպրտել է արդեն մի կողմ՝ Չինաստանից
Մինչև Վարշավ և Վարշավից մինչև Աթենք...
Եվ թող հիմա «Հորովելը» քո հանճարեղ
Թող որ փռվի մեր արտերին,
Իբրև սիմվոլ խաղաղության,
Իբրև բարիք,
Իբրև ցորեն:
Թող փառավոր կվարտետդ քո համբավը հեռուն տանի:
Մենք հանգիստ ենք վաղվա հանդեպ.
Հին աշխարհի պատառոտվող խավարի դեմ՝
Մեր երկիրը «քելեր- ցոլեր»:
1949 թ. սեպտեմբեր

1. Նկատի ունի 1945-49 թթ Հունաստանում ծայր առած քաղաքացիական պատերազմը:
2. Բնակավայր Էգեյան ծովի ափին, քաղաքացիական կռիվների օջախներից մեկը:
3. Պալմիրո Տոլյատի (1893-1964)- Իտալիայի կոմունիստների առաջնորդը: Վիրավորվել է 1948 թ. իր դեմ կատարված մահափորձի հետևանքով:
4. Գործող հրաբուխներ:

[vaharm]

3. Այո՛, ես կողմնակից եմ մեծ գաղափարներով հագեցած, ինտելեկտուալ կշիռ ունեցող բանաստեղծության, որով հեշտությամբ չպիտի մոռանանք, որ կենդանական աշխարհի ցուցակի մեջ մենք կոչվում ենք հոմո-սափիենս, մեծ բանական կենդանի ենք: Ինչքան էլ պոեզիան լինի հակոտնյա գիտություն, ինչքան էլ դա համարվի մարդու ոչ թե իմացական աշխարհի, այլ զգացմունքային աշխարհի արտահայտություն, այնուհանդերձ չպիտի մոռանանք, որ մեր զգացմունքն էլ բանական է, և մեր ամենաթաքուն, տակավին չըմբռնված հույզերի ու զգացմունքների մեջ մշտապես ներկա է մեր միտքը: Այս չափով էլ բանաստեղծության գաղափարայնությունը, բանաստեղծության մտավոր լիցքն ինձ համար ունի վճռական կշիռ: Վկա՝ համաշխարհային ողջ պոեզիան, այդ թվում նաև այն Սայաթ-Նովան, որով սկսեցինք մեր զրույցը: 200 տարվա ընթացքում մարդկությունը գաղափարապես զարգացել է այնպես, որ Սայաթ-Նովայի արտահայտած և պաշտպանած գաղափարների մի զգալի մասն այսօր մեզ համար հնացած են բացարձակապես, և այդ այն դեպքում, երբ նրա արտահայտած մարդկային հույզերն ու ապրումները, երբ նրա հոգեկան խռովքը լիապես թարգմանում է մեզ՝ XX դարի քաղաքացիներիս:
Ինտելեկտուալ պոեզիայի անունից խոսողները չպիտի մոռանան նաև այս հանգամանքը, որը, ճիշտն ասած, ոչ թե հանգամանք է, այլ արվեստի էությունն է: Ուրեմն, եթե ճիշտ է, որ այն ամենը, ինչ կարելի է գրել վեպով կամ օչերկով, բանաստեղծություն չէ, ապա ճիշտ է, որ պոեզիա չէ այն ամենը, ինչը կարելի է կարդալ այս կամ այն մենագրության, հոդվածի կամ գիտապոպուլյար շարադրանքի մեջ: Մի բան, որ այնքան նկատելի է, այսպես կոչված, ինտելեկտուալ պոեզիայի մեջ: Հիշեցնեմ, որ այն դարը (XVIII), որի ծնունդն էր Սայաթ-Նովան և որը մարդկության լավագույն դարերից մեկն է, բանականության և լուսավորիչների դարը, մեզ կտակելով անգնահատելի ժառանգություն, զարմանալիորեն շատ քիչ բան տվեց բանաստեղծության մեջ: Եկեք չվախենանք հիշելու այնպիսի վիթխարի մարդկանց, որպիսիք են, ասենք, Վոլտերն ու Լոմոնոսովը, իսկական գիգանտներ, որոնց պոեզիան իրենց վիթխարի գործունեության ամենաթույլ տեղն է: Բնական է, որ այսքանից հետո պոեզիայի ժանրերից ամենից մնայունը, ինչպես ցույց է տալիս համաշխարհային գրականությունը, բանաստեղծությունն է: Ահավասիկ, մի այնպիսի հանճար, ինչպիսին է Ֆիրդուսին՝ իր «Շահնամեով»: Մարդկային տիտանական աշխատանքի մի արդյունք և նրա կողքին՝ իր ժամանակակից Խայամը՝ իր փոքրիկ քառյակներով. մեզ համար` նրանցից հազար տարի հետո ապրողներիս համար, ո՞րն է ավելի մնայուն, կենդանի, ընթերցվող Ֆիրդուսու բազմահատոր «Շահնամե՞ն», թե՞ Խայամի փոքր հատորյակը: Ինչպես տեսնում ենք, պոեզիայի մնայունության մասին դատելիս ապագան զրկված է մեզ օգնելու հնարավորությունից: Ոչ մի մարգարե չի կարող ասել, թե ի՞նչ է լինելու 100 տարի հետո: Այստեղ մեր լավագույն խորհրդատուն կարող է լինել անցյալը, որը, կարծում եմ հազարավոր օրինակներով ապացուցում է զուտ լիրիկական և փիլիսոփայական բանաստեղծության առավելությունը պատմողականի և նկարագրականի հանդեպ:


4. Թվում է, թե այս հարցին պատասխանելը ամենից հեշտն է, որովհետև ես որոշակի նախասիրությունների բանաստեղծ եմ և անկարելի է, որ չունենամ իմ ամենից մոտիկ բանաստեղծները, բայց հարցի դժվարությունը կայանում է նրանում, որ ես դեղձ էլ եմ սիրում, խաղող էլ, մանդարին էլ: Ինձ շատ ու շատ կողմերով մոտիկ է, օրինակ, լիտվական բանաստեղծ Մեժելայտիսը, ռուս նորագույն բանաստեղծներից ամենից շատ հավանում եմ Անդրեյ Վոզնեսենսկուն: Մեժելայտիսի մեջ, օրինակ, ինձ դուր է գալիս նրա անկաշկանդությունն ու փիլիսոփայական այն հայացքը, որով նա նայում է կյանքին ու մարդուն:
Ես այսօր շատ երկար խոսեցի պոեզիայի այն տեսակի մասին, որը կապում եմ հոգի բառի հետ: Ինձ թվում է, որ այդ ուղղությամբ ամենից շատ տառապում և արդյունքի է հասնում Անդրեյ Վոզնեսենսկին:
Քաղաքակրթության ներկա էտապում մենք կանգնած ենք պարադոքսալ վիճակի առջև: Մի կողմից, երկրագունդն այնքան է փոքրացել, որ կարծես թե լինի իսկապես գլոբուս, կրճատվել են տարածությունները: Մոսկվայից Նյու Յորք գնալու և վերադառնալու վրա մենք ծախսում ենք ավելի քիչ ժամանակ, քան կծախսեին մեր հայրերը Մոսկվայից Լենինգրադ գնալու համար: Ռադիոն և հեռուստացույցը մայրցամաքները մոտեցրել են այնքան, որ կարծես թե դարձել են դրկիցներ: Ոչ մի ժամանակ մարդիկ այնքան կապված չեն եղել, որքան հիմա, բայց, մյուս կողմից, քաղաքակրթության նույն բարիքները մեզ գամել են մեր տներին՝ մեզ դարձնելով մի տեսակ մենատնտես: Աշխարհ տեսնելու փոխարեն մենք կարող ենք նայել կինոնկար, ըստ որում, մեր սեփական տանը, մեր սեփական հեռուստացույցի առջև:
Գնացք նստելու ու հարյուրավոր մարդկանց հետ կամա թե ակամա ծանոթանալու փոխարեն` մենք օգտվում ենք ինքնաթիռի ծառայությունից, որի մեջ իրար անուն հարցնելու ժամանակ էլ չենք գտնում: Այս չափով էլ մենք հետզհետե ավելի ենք առանձնանում մեր շրջապատից: Ստացվում է այնպես, որ ոչ մի ժամանակ մենք այնքան միասին չենք եղել և միաժամանակ՝ այնքան առանձնացած: Այսպիսի պայմաններում մեր հոգեկան տվայտանքների և մեր խորունկ խոհերի ու ապրումների լավագույն թարգմանը կարող է լինել մարդկային քաղաքակրթության ամենահին միջոցներից մեկը՝ պոեզիան: Բառերն էլ շատ գործածելուց մաշվում են, հաճախ նույնիսկ զրկվում են իրենց վսեմ նշանակությունից: Այդպիսի բառերից մեկն է՝ խաղաղություն: Բայց իսկապես էլ, մեր դարաշրջանում ավելի քան երբևէ, խաղաղությունը ձեռք է բերում ճակատագրական նշանակություն: Աշխարհի ամենամեծ նվաճողներն էլ անցյալ դարերում իրենց արծարծած պատերազմներով սպառնացել են երկրագնդի այս կամ այն մասին միայն: Մենք հիմա ապրում ենք մի այնպիսի, իսկապես էլ, անհանգիստ դարում, տեխնիկայի զարգացման այնպիսի մի փուլում, երբ պատերազմի վտանգը իսկապես էլ հավասարվում է մարդկության քաղաքակրթության կործանման վտանգին: Այստեղ է, որ մենք՝ բանաստեղծության սպասավորներս, ստանում ենք մի բոլորովին նոր պաշտոն: Իմ խորին համոզումով, բանաստեղծ և դիվանագետ հասկացությունները ոխերիմ թշնամիներ են: Բայց կա դիվանագիտության մի տեսակ, որն այդ յանուսյան բառին տալիս է սրբազան նշանակություն: Խոսքս հոգու դիվանագետների մասին է: Ինձ թվում է, որ մենք` այս անհանգիստ դարի բանաստեղծներս, մեր արվեստով պիտի կոտրենք հենց այդ դարը՝ վարելով հոգեկան մի բանակցություն, որի հիմնական նպատակն է ոչ թե թաքուն պատերազմ վարելը, մի բան, որ հատուկ է, այսպես կոչված, կլասիկ դիվանագիտությանը, այլ այդ պատերազմը հետաձգել այնպիսի մի անորոշ ժամանակով, որ հավիտյան է կոչվում: Հայտնի է, որ աստվածաշնչյան ժամանակներում, ինչպես նաև հին Հունաստանում կային հատուկ ամիսներ, երբ ամենակատաղի պատերազմն անգամ դադարում էր, ինչպես, օրինակ, ուխտագնացության և օլիմպիական խաղերի ժամանակ: Մենք՝ բանաստեղծներս, որ հավերժական ուխտավորներ ենք սիրո և բարության, մենք, որ դարավոր կրողներն ենք օլիմպիական ջահի, պիտի անենք մեզնից կախված ամեն բան, որպեսզի տարին իր 12 ամիսներով դառնա խաղաղության:
Կա՞ ավելի վսեմ ծառայություն, քան ասածս: Չեմ կարող չավելացնել նաև, որ ինձ համար` իբրև մի ժողովրդի զավակի, որ թերևս ամենից շատ վտանգված ժողովուրդն է եղել դարերով, խաղաղությունը բառ չէ, այլ գոյության պայման:

ՙՙԳիտության աշխարհում՚՚ ամսագիր

[vaharm]

2. Ինչպես հայտնի է, վերջին տարիներին պոեմի ժանրը առիթ տվեց լուրջ խոսակցությունների: Հիշենք թեկուզ այն բանավեճը, որ մղվեց «Լիտերատուրնայա գազետայի» էջերում, դա անկասկած ժամանակին էր և բնական: Պոեմն` իբրև ժանր, ինչ-որ չափով կապ ունի արձակի հետ: Եթե կարելի է ասել՝ նա մի տեսակ միջանկյալ օղակ է արձակի և պոեզիայի միջև: Համենայն դեպս, համաշխարհային գրականության նշանավոր պոեմների մեծ մասն այդ են ապացուցում: Բայց իմ խորին համոզումով ճշմարիտ պոեզիան ոչ միայն գրական սեռ է այդ բառի ՐՏՊ իմաստով, այլ նաև տՏս իմաստով: Պոեզիայի և պրոզայի տարբերությունը արտաքին չէ, այլ ներքին: Այսինքն պոեզիան պրոզայից տարբերվում է ոչ միայն այն բանով, որ գրվում է ոտանավորով և հանգավորումով, այլ ճշմարիտ պոեզիան պոեզիա է նաև առանց այդ հանգի ու չափի: Ինչպես գիտեք, հիմա մոդա է դարձել, կանայք էլ են շալվար հագնում, բայց դրանից, ինչպես հայտնի է, չի փոխվում նրանց սեռը: Նույնը կարելի է ասել նաև պոեզիայի մասին: Շալվար հագած որևէ օչերկ, որևէ վիպակային սյուժե չի կարող փոխել իր սեռը:
(Գրել «Անլռելի զանգակատան» մասին)
Այդ իմաստով էլ ես պոեզիա չեմ համարում այն ամենը, ինչ հնարավոր է գրել արձակով: Մանավանդ հիմա, երբ մենք ունենք դասական պոեզիայի մի այնպիսի հարստություն, մանավանդ հիմա, երբ ինքը արձակը հասել է մարդկային զգացումների և հոգեբանական նյուանսների արտահայտման այնպիսի նրբության ու խորության, երբ լրջորեն խոսվում է վեպի մահացման մասին, նստել և չափածո դարձնել մի սյուժե, որը ոչնչով չէր տուժի, եթե գրվեր արձակ, ես պարզապես համարում եմ անախրոնիզմ և աշխատանքի վատնում: Անձամբ ես` իբրև ընթերցող, մեծագույն դժվարությամբ եմ կարդում այն բոլոր պոեմները, որոնք պատմողական են և նկարագրական, ու ես` իբրև բանաստեղծ, նմանօրինակ պոեմները համարում եմ պարզապես շալվարավոր կանայք:
Գալով այն հարցին, թե բանաստեղծության ժանրերից որն եմ համարում մնայուն, ապա պետք է ասեմ, որ այս հարցի պատասխանն էլ ակամա կապվում է պոեմի ժանրի հետ: Գրականության պատմությունը ցույց է տալիս, որ ամենից շատ և ամենից շուտ հնանում է կոնկրետ սյուժեն: Սայաթ-Նովայից 600 տարի առաջ ապրում էր մի հայ, որին շատ բաներով կարող ենք համարել մեր նախահայր: Խոսքը Ներսես Շնորհալու մասին է: Նա լինելով հայ կաթողիկոս, միաժամանակ, մեծ բանաստեղծ էր, մեծ երգիչ, կոմպոզիտոր և երաժիշտ: Դարեր շարունակ նրա գլուխգործոցը համարվել է «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմը, մի հսկայական գործ, որը գրվել է մեկ հանգով: Պոեմն ունի կոնկրետ սյուժե, գրվել է Եդեսիա հայկական քաղաքի կործանման առթիվ: Շնորհալուց մեզ հասել են նաև բազմաթիվ փոքրիկ բանաստեղծություններ, հոգևոր երգերի տեքստեր, որոնք ոչ իր ժամանակ, ոչ էլ հետագայում երբևէ չեն համարվել ու չեն էլ կարող համարվել գլուխգործոց: Բայց ահա այսօր մենք՝ Շնորհալու մեծ երկրպագուներս, միաբերան կարող ենք հաստատել, որ Շնորհալու գլուխգործոցը կարդում են միայն նրանք, ովքեր պիտի քննություն տան բանասիրական ֆակուլտետում: Ընթերցողի համար բնավ հետաքրքրական չէ, թե որտե՞ղ է այդ Եդեսիա քաղաքը, ե՞րբ է կործանվել, ինչու՞ է կործանվել: Կոնկրետ պատմական սյուժեն, հեռանալով մեզանից, դադարել է մեզ հետաքրքրելուց: Այդպես նաև այն բոլոր պոեմների հետ, որոնք կապված են եղել կոնկրետ պատմական, նկարագրական իրադարձությունների հետ՝ գրված Շնորհալու ժամանակներից մինչև կոլխոզշարժման ժամանակները: Մինչդեռ նույն Շնորհալու փոքրիկ երգերը այսօր բոլորիս աչքին թվում են մի-մի գլուխգործոց, որոնք երգվում են, անգիր արտասանվում, և իրենց թարմությունը, կասկած չունեմ, չեն կորցնելու այսուհետև: Դրանք ներբողներ են լույսի, դրանք հայցեր են, հոգու ճիչեր՝ ուղղված առ Աստված, որոնց այսօր մենք չենք հավատում, բայց չէ՞ որ հավատում ենք ինքներս մեզ: Այստեղ արդեն կարևորը ոչ թե հասցեատերն է, այլ հոգեկան այն ճիչը, որը երբեք չի հնանում ու չի հնանալու, քանի մենք մարդ ենք: Եվ քանի որ խոսքը հասավ հոգու մասին, ապա ես չեմ կարող չասել, որ իմ ըմբռնումով ժամանակակից բանաստեղծությունը բնորոշելու համար այսօր հոգի բառը ես համարում եմ վճռական: Դարեր շարունակ բանաստեղծությունը կապել են սրտին, համեմատել երգի հետ ու երգ էլ կոչել: Եվ ճիշտ են արել, բայց սրտից ու գլխից բացի մենք ունենք ևս մի բան, որ ժամադրավայրն է այդ երկուսի և կոչվում է հոգի կամ ոգի: Արդի բանաստեղծությունը ընդհանուր ուրվագծով (և ճիշտ բանաստեղծությունն առհասարակ և միշտ) վեր է սիրտ կոչվածից և ավելին է երգ կոչվածից: Սիրտ ունենալը քիչ է, սիրելի բարեկամներս, հարկավոր է նաև հոգի ունենալ: Եվ ասածս արտառոց նորություն մի՛ համարեք: Այս «նոր»ությունը շատ լավ հասկացել էին տակավին հին հնդիկներն ու քրիստոնյաները՝ մարդկային անմահությունը հեղյուսելով ոչ թե սրտի տեղափոխության, այլ հոգու այլակերպության վրա:
Մենք (բազմադարյան մարդկությունը) լի և առատ ենք սրտառուչ խոսքերով, ուրեմն և՝ մի քիչ էլ կուշտ ենք: Այժմ արդեն մենք առավել կարիք ունենք այդ հոգու դիալեկտիկային, ավելի, քան սրտալի զեղմանը, որը (այդ սրտի զեղումը) հիմքն է նախնական արվեստի, բայց ոչ երբեք՝ զարգացած արվեստի: Դրանով (սրտալի զեղմամբ) բանաստեղծությունը ոչ թե վերջանում է, այլ սկսվում է միայն, ինչպես որ երաժշտական ստեղծագործության մեջ էլ երգը երկուշաբթին է միայն, և ոչ թե շաբաթը:
Այդ պատճառով էլ արդի բանաստեղծության հիմնական տիպարը, երաժշտական տերմինով ասած, ես համարում եմ ոչ թե երգային մտածողությունը, այլ համանվագայինը (սիմֆոնիզմը): Ոչ թե մենաձայնությունը, այլ բազմաձայնությունը: Եվ սիմֆոնիզմ ու բազմաձայնություն ասելիս` ես չեմ ենթադրում անպատճառ սիմֆոնիա (պոեմ) կամ երգչախումբ (դրամատիկական պոեմ): Սիմֆոնիզմ և բազմաձայնություն՝ նույնիսկ 10-15 տողանոց բանաստեղծության մեջ: Ոչ թե մի երգ, որի եղանակը վերջանում է առաջին իսկ տնով (հետագա տների խոսքերն են փոխվում, իսկ եղանակն ու կրկներգը մնում են նույնը), այլ մի երգ, որի յուրաքանչյուր հաջորդ տունը նախորդ տան եղանակը փոփոխակում ու զարգանում է բոլորովին այլ ձևերով: Իսկ սիմֆոնիկ զարգացած երաժշտությունը ոչ թե բացառում, այլ ենթադրում է նաև այն, ինչ կոչվում է դիսոնանս, որ բանաստեղծության տիտղոսավոր և անտիտղոս գնահատողները հաճախ կոչում են «կոպիտ տեղեր» կամ «արձակայնություն»: Եկեք երաժիշտներին չծիծաղեցնենք մեզ վրա, դիսոնանսը երաժշտության ու երաժշտի թուլությունը չէ կամ անզորությունը, այլ ուժն է ու կարողությունը: Եվ անհամեստություն կհամարվի, եթե ասեմ, որ այսօրվա մարդը առավել բարդ կառուցվածք ունի, քան Դանեմարքայի արքայազնը: Այդ դեպքում արտահայտվեմ ավելի համեստ. մի՞թե մենք ավելի բարդ չենք, քան նույն այդ արքայազնի զրուցակիցները՝ գերեզմանափորը կամ խեղկատակը: Գոնե պիտի ամաչել այդ գերեզմանափորից ու խեղկատակից և 20-րդ դարի բանաստեղծությունը չըմբռնել իբրև խաղիկ-ջանգյուլումների բազմահարկություն: Խորալներ են ղողանջում մեր հոգում, իսկ մեզ ուզում են հաճույք պատճառել ճաշարանային նվագախմբով: Ռեքվիեմների կարիքն է մեզ տանջում, իսկ մեզ խորհուրդ են տալիս գնալ պարային հրապարակ: Սիմֆոնիաների են ծարավի մեր ականջները, իսկ մեր նույն այդ ականջները քաշում են հենց այդ պատճառով և, ականջներից քաշելով, ստիպում լսել հովվական այն շվին, որ ընդամենը երկու ծակ ունի՝ մեկի անունը՝ «հույզ», մյուսի անունը՝ «սիրտ»:
Վաղուց է եկել ժամանակը մտածող-մտավորական- իմացականությամբ լեցուն հերոսի՝ լինի դա քնարական հերոս, թե հերոս վեպ ու վիպակի: Ու եթե այդպես դատենք՝ արժե՞ արդյոք այնքան շատ խոսել ժողովրդական բանահյուսությունից օգտվելու, դա մշակելու-վերամշակելու անհրաժեշտության մասին: Բանահյուսությունն ունի իր անկրկնելի հմայքն ու հարստությունը: Եվ ամեն ազգի գրող էլ, ծնվելով ու մինչև մեռնելը, օգտվում է դրանից` ինչպես օդից: Բայց չմոռանանք նաև, որ բանահյուսությունն այլևս չի զարգանում, որովհետև չի կարողանում (անեկդոտները չհաշված): Ու եթե դեռ զարգացող բանահյուսություն կա, այդ էլ միայն հետամնաց ազգերի մեջ:
Արդ՝ հարաբերականության տեսության աղը ծամած, քվանտային տեսությունը համտեսած, կիբեռնետիկայով կոկորդը ողողած ընթերցողիս և ընթերցողիդ ինչպե՞ս պիտի հոգեպես գոհացնես քո ֆոլկլորային մտածելակերպով: Գրականությունը երգի ու պարի ազգային անսամբլ չէ, ոչ էլ համերգային դահլիճներում օր ու գիշեր ելույթ են ունենում նմանատիպ անսամբլները միայն:
Ինքնին հասկանալի է, որ եթե ես՝ իբրև ընթերցող, չեմ բավարարվում սրտառուչ զեղումներով և պահանջը ունեմ հոգեկան կերակուրի, ուրեմն և՝ չեմ կարող լրջորեն պոեմ համարել այն, ինչ կոչվում է կոնկրետ սյուժետային բանաստեղծություն: Ինձ բնավ չի հետաքրքրում, թե Վորոնեժ կամ մեկ այլ քաղաքում անձրևոտ թե արևոտ մի եղանակի ո՞վ էր քայլում, ու՞մ հանդիպեց և ինչո՞վ վերջացավ նրանց հանդիպումը: Հիշենք, որ պոեզիայի բազմադարյան սիմվոլը եղել է ոչ թե …-ը կամ կրիան, այլ պեգասը, որը միայն ձի չէր, այլև թևավոր ձի: Ուստի և` պոեզիան չի կարող լինել գետնատարած, գետնահուպ, նա պետք է լինի հրեղեն ձի, որը ոտները գետնին չի դիպցնում: Ուստի և` այլևս տարածականը չէ նրա մեծության չափանիշը, այլ մխվածք կամ սլացք. այլևս պետք է լինել ոչ թե երկրաչափ կամ աշխարհագրագետ, այլ երկրաբան կամ օդաչու, ոչ թե փռվել, լճանալ, այլ մտնել տուրբին՝ ջրի պես կամ գազի նման, հետազոտել մութը` լինի դա մթնոլորտ կամ ընդերք, միևնույն է: Այլ կերպ և մասամբ կրկնելով ասածը` պետք է մտնել ոգու ոլորտները, շահագործել հոգու հարստությունը: Այսինքն՝ նորից ու նորից հիշել, որ մեր մասնագիտության սիմվոլը հրեղեն ձին էր:
Այսքան կողմնակից լինելով ձիուն՝ հարկ եմ համարում նշել, որ ես ոխերիմ թշնամին եմ նրա մեկ հատկության: Ինչպես հայտնի է, նա ճանճեր քշելու համար անում է գլխի մի շարժում միայն, վերևից ներքև, որի թարգմանությունը մարդկային լեզվով կոչվում է՝ այո: Բանաստեղծն ամեն բան կարող է լինել, բայց ոչ բոլոր դեպքերում և բոլոր հարցերին այո պատասխանող: Իմ կարծիքով, դա ցինիզմի վատթարագույն տեսակն է:

(շարունակելի)