Այլևս երբեք...

[comet]

Է հա, բայց վնաս տվեց, չէ՞: Չվնասե՞ց…

Ում?

Հա, ցանկություններ՝ գաղտնի կամ բացահայտ: Բայց բոլոր ցանկությունները չէ, որ իրագործվում են: Ցանկություններ կան, որոնք այդպես էլ մնում են ցանկություն… ու անցնում, գնում են…

Կարծում ես նորմալ է, երբ մարդն անընդհատ չիրագործվող ցանկություններ է ունենում? Հարցն էլ հենց դա է, որ չեն անցնում գնում, նստվածք ամեն դեպքում մնում է: Խոսքը այս դեպքին ու այս ստեղծագործությանը չի վերաբելում, այլ ընդհանուր: Ինչու են մարդիկ կոմպլեքսավորվում? Արդյոք պարբերաբար մերժումներն ու կոպիտ ասած <ինքնամերժումները> չեն պատճառը?

Գոնե «ընդմիջումներից» մեկի ժամանակ զանգեր, ասեր. «Պապ, մամ, ես ողջ եմ…Լավ, վռազ եմ… Քյասար, ողջ եմ…Դավայծե…»:

Ամբողջ իմաստն էլ հենց նրանում էր, որ նա որոշել էր միայն մեկ օր ապրել միայն ի'ր համար, հեռու բոլորից, իր ուզած ձևով, միգուցե մեկի համար ճիշտ, մեկի համար սխալ, բայց ի'ր ընտրած ձևով, ոչ թե հոր, մոր հարևանի կամ քեռակնոջ... Թող որ այդ ընտրությունը սխալ էր, բայց իրենն էր...
Հնարավոր է` դա նաև բողոքի մի ձև էր?...

Չնայած, ասում են՝ մի դատիր, որ չդատվես…

Ես ինքս էի ուզում գրել:

պատմվածքն ինձ շատ դուր է եկել, շատ լավն է: Շատ իրական է: Գերազանց ես նկարագրել բոլոր ապրումները:

Շնորհակալ եմ

[Ariadna]

Ախր պետք չի էդքան խորանալ ու մտածել, թե բա տնեցիք անհանգստացան, բա ոնց առանց սիրվելու տրվեց, բա գիշերը ոնց մենակը նստեց էդ մութ ու ցուրտ այգում...Պետք ա դիտարկել որպես գեղարվեստական ստեղծագործություն։ Ինձ համար, օրինակ, ամենավատ բանը որ մարդ կարող է անել ծնողի հանդեպ, դա առանց զգուշացնելու ուշանալն է, էլ չեմ ասում տուն չգալը։ Մինչև հիմա, նույնիսկ եթե պետք ա 20 րոպե ուշանամ, զանգում զգուշացնում եմ։ Բայց պատմվածքը կարդալուց պետք չի ախր կենտրոնանալ էդ նյուանսների վրա։ Կարդացել ե՞ք Ցվայգի «Անծանոթուհու նամակը»։ Եթե չէ, անպայման կարդացեք։ Ու հետաքրքիր ա, էլի էդ հարցերը կտա՞ք ինքներդ ձեզ։ Թե որ Ցվայգն ա, իրան կարելի ա գրել ամենաանիրական սիրո ու նվիրվածության մասին, իսկ հայ աղջիկը որ բան ա գրում, պետք ա անպայման իրականությանը կառչած մնա։ Ճիշտ ա էնտեղ սիրո գործոնը կար, որը էստեղ բացակայում է, բայց ամեն դեպքում նաև նմանություններ կան։ Մի խոսքով ասածս էն ա, որ գրական ստեղծագործությանը պետք է մի քիչ ուրիշ ձևի վերաբերվել։ Ինչպես օրինակ աբստրակտ նկար նայելիս պետք չի անպայման խորանալ, թե նկարիչը ինչ է ուզել պատկերել ու բռնաբարել նկարչին հարցերով, պարզապես պետք է նայել, կամ հավանել կամ ոչ, փորձել ընկալել՝ ամեն մարդ իր երևակայության սահմաններում։

[Գալաթեա]

Գալաթեա ես ինքս էլ նշել եմ, որ դա իր գործն է, և արտահայտել եմ իմ կարծիքը: Ընդհանրապես ես ոչ մեկին ոչինչ չեմ պարտադրում, չունեմ դրա կարիքը:
Երբ ինչ որ մեկի կարծիքը որևէ երևույթի հանդեպ չի համապատասխանում քո կարծիքին դա շատ նորմալ է ու պետք չէ միանգամից ագրեսիվորեն պատասխանել ու սխալ հանել : Ինչի՞ համար:
Քեզ դուր եկավ ստեղծագործությունը շատ լավ: Ինձ դուր չեկավ , ինձ դուր չի գալիս անկապ ինչ որ մեկին տրվելով ինքնահաստատավելու եղանակը: Թույլ տուր ես էլ իմ կարծիքն արտահայտեմ: Դա էլ իմ իրավունքն է ինչպես քոնը:

Ագրեսիվության պահով չեմ խորանում, պարզապես ասեմ, որ դա իմ գրելաձևն է: Ասել մտածածս, կոնկրետ, առանց դեսուդեն ընկնելու ու տոննաներով անիմաստ սմայլիկներ շարելու:
Ինչ վերաբերում է քո մտայնությանը, որ ես իմ ու քո կարծիքների տարբերության վրա զարմանում եմ, համարում եմ, որ դու սխալ ես ես ճիշտ` այստեղ դու..մմմ..սխալ ես:

Ես, հակառակը, կզարմանայի, եթե ես ու դու համակարծիք լինեինք:
Պարզապես մի պահ կա...ասելուց հետո, որ պատմվածքը քեզ դուր չի եկել, դու հեղինակից ուզում ես ուսուցողական գաղափարախոսություն, վեհ գաղափարներ ու մտքի հաղթանակ ...մի պատմվածքից, որի ենթատեքստը ակնհայտորեն հոգեբանական է..այսինքն կամ պետք է զգալ ու կամ հասկանալ, կամ ոչ: Դա կյանք է, իրական կյանք, իրական խնդիրներով, իրական հոգնածությամբ ու իրական ներքին երկրաշարժով..
Էպոս չէ, որտեղ հերոսները ստիպված են հերոսներ լինել:

Եվ Ինչպես Արիադնան արդեն ասաց` այս գործը ԿԳ պատվեր չէր: Ոչ էլ մանկական հանրագիտարանի հոդված:

Չնայած, ասում են՝ մի դատիր, որ չդատվես…

Վայ, էս հասանք շտոլի?

[Մարկիզ]

Եվս մեկ անգամ մեջբերում եմ այս տողերս այն մարդկանց համար, ովքեր չեն տեսել, կամ տեսել են, բայց մոռացել են, որ տեսել են:

comet ջան, պատմվածքն ինձ շատ դուր է եկել, շատ լավն է: Շատ իրական է: Գերազանց ես նկարագրել բոլոր ապրումները: Հարցի հոգեբանական պահն էլ շատ լավ հասկանում եմ, բայց չեմ հասկանում՝ ինչու չես ուզում այստեղ քննարկվի հերոսուհու արարքի ճիշտ կամ սխալ լինելը… Այսինքն՝ ճիշտ ես այդտեղ քննարկելու բան չկա: Բոլորին էլ հասկանալի է՝ հերոսուհու արարքը սխալ էր միանշանակ:

Վայ, էս հասանք շտոլի?

Այսինքն՞… Հասանք ինչի՞ն…

[Chuk]

Եթե ստեղծագործության քննարկումը ահա այսպես գնաց ու հանգեց կերպարի քննարկման, ապա սա արդեն իսկ գործուն ապացույց է, որ ստեղծագործությունն ավելի քան կայացած է, որ այն ուղղակի հրաշալի է շարադրված, ընթերցողին «ստիպել է» «ապրել իրենով»: Սա նշանակում է, որ մենք ուղղակի հերթական հրաշալի ստեղծագործության հետ գործ ունենք, իսկ դա իր հերթին նշանակում է, որ իրականում քննարկումից դուրս է կերպարի արարքների ճիշտ կամ սխալ արած լինելը: Գրական ստեղծագործությունները պիտի քննարկեն կյանքի բոլոր դրվագները, և սպասել, որ գրական լավ ստեղծագործություններում պիտի միայն լավն ու հեքիաթայինը քննարկվի, կներեք, բայց անմտություն է: Դա նշանակում է գրական ստեղծագործությունների միջոցով ստեղծել վիրտուալ անիրական երազային աշխարհ, որտեղ արքայադուստրը յոթ դոշակի վրա պառկած ժամանակ անգամ զգում է սիսեռի առկայությունն ու մեջքը կապտուկներով է ծածկվում: Սա իրական կյանք չէ: Սա գրական ստեղծագործության միսիան չէ:

Իսկ ընդհանրապես քննարկումներում ինձ զարմացրեց հենց անիրականությունը, ռեալ կյանքից հեռանալն ու ՄԱԿԵՐԵՍԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆԸ: Ոչ մեկը (հատկապես բարոյախրատականը «դրոշակ» սարքածների մասին եմ ասում) չփորձեց խորանալ հարցի էության մեջ ու թեկուզ ինքն իր համար հասկանալ պատճառները: Ստեղծագործությունը բավական մտորելու ու ըստ քեզ պատմությունն ամբողջական շարունակելու տեղ է տալիս, չեմ ուզում շարադրեմ իմ պատկերացումները, բայց ուզում եմ հիշեցնել որ ոչ մի հետևանք չի լինում առանց պատճառի: Հետևաբար քննարկել ստեղծագործության հերոսի արարքը, առանց մտածելու դրա դրդապատճառների մասին, բացարձակ սխալ է: Այո՛, պատմվածքի մեջ այդ դրդապատճառների մասին գրված չէ, ու դրանով իսկ ընթերցողին մտորելու հսկայական դաշտ է տրված, հնարավորություն «իրերի դրվածքը» պատկերացնել քո ուզած, քո պատկերացրած իրականության ձևով: Մեկը կարող է հերոսի կյանքը պատկերացնի ցոպ ու շվայտ, որտեղ նրան տրված է երջանկության բոլոր հնարավորությունները, բայց ինքը գնում է ինչ-որ «հակաբարոյական» բաների ու ըստ այդմ չընդունի նրա արարքը, մյուսը կարող է պատկերացնել, որ հերոսին դրել էին խիստ սահմանափակումների մեջ, զրկել ամեն տեսակի հաճույքներից ու ուրախությունից, գերել նրան, ստիպել փախնել ու անել մի բան, գոնե մի անգամ, որն իր ցանկությամբ է: Բայց ոչ, ոչ մեկը փորձ չի արել խորանալու: Սա շատ հետաքրքիր է:

Պատմվածքը շարունակում եմ համարել հրաշալի, հերոսի բարոյական կերպարի քննարկումը՝ զավեշտալի:

[Գալաթեա]

Այսինքն՞… Հասանք ինչի՞ն…

Դու էիր գրել Կոմս, "Մի դատիր, որ չդատվես":
Ավելի սպառիչ հնարավոր չէր ի մի բերել քննարկումները:

[Երվանդ]

Գրական ստեղծագործության հերոսի ճիշտն ու սխալը որոշելը չեմ հասկանում, էտ ասենք ոնց որ Չարենցի Ասպետականը կարդաս ու ասես շատ լավն էր հզոր էր, բայց հերոսը սխալ արեց որ էն բձուն սպանեց, հա էլի կարաս ասես, բայց իմաստը որն ա ?:
Որպեսզի կարողանաս մարդու արարքը ճիշտ կամ սխալ գնահատես, պետք է հայտնվես տվյալ մարդու հոգեվիճակում, մի գուցե դու ավելին կաներիր էտ դեպքում, էս էլ մարդկային տեսանկյունից:

[Գալաթեա]

Գրական ստեղծագործության հերոսի ճիշտն ու սխալը որոշելը չեմ հասկանում, էտ ասենք ոնց որ Չարենցի Ասպետականը կարդաս ու ասես շատ լավն էր հզոր էր, բայց հերոսը սխալ արեց որ էն բձուն սպանեց, հա էլի կարաս ասես, բայց իմաստը որն ա ?:
Որպեսզի կարողանաս մարդու արարքը ճիշտ կամ սխալ գնահատես, պետք է հայտնվես տվյալ մարդու հոգեվիճակում, մի գուցե դու ավելին կաներիր էտ դեպքում, էս էլ մարդկային տեսանկյունից:

Եր ջան, էս ամենը մի բացատրություն ունի: Էդ` հերոսին մեղադրելը, սխալ հանելը, ասելը` լավ արին, որ վերջում ապտակեցին, թե մեդալ էր հասնում..

Պատմվածքի մեջ հերոսն անցել էր նորին մեծություն հայկական նամուսի վրայով:
Աններելի քայլ: Նամուսին կպնել չի կարելի:
Եթե հերոսը փոխարենը մարդ սպաներ, էսքան չէր խոսվելու: Համոզված եմ:

[Երվանդ]

Եր ջան, էս ամենը մի բացատրություն ունի: Էդ` հերոսին մեղադրելը, սխալ հանելը, ասելը` լավ արին, որ վերջում ապտակեցին, թե մեդալ էր հասնում..

Պատմվածքի մեջ հերոսն անցել էր նորին մեծություն հայկական նամուսի վրայով:
Աններելի քայլ: Նամուսին կպնել չի կարելի:
Եթե հերոսը փոխարենը մարդ սպաներ, էսքան չէր խոսվելու: Համոզված եմ:

Լօլ 21-րդ դարում ենք ապրում ինչ հայկական նամուս, տենց որ նայենք շաատ հնարավոր ա հենց էտ աղջիկը ավելի նամուսով էր քան շատ շատ սուտի կամ չսուտի կույսեր ,որ տղու հետ ինչ ասես կանեն բացի սեքսից որ կույս մնան, բայց դե մեկա էտ ստեղծագործության հետ կապ չունի էլի, կարելի ա համապատասխան թեմայում քննարկել , կամ ասենք նոր թեմա բացել եթե չկա, թե չէ էս մարդը գրել դրել ա, մենք փոխարեն գրածի մասին խոսենք , քննադատենք կամ դրվատենք, դրել ենք հերոսին ենք ցեխը մտցնում հանում

[Մարկիզ]

Իսկ ընդհանրապես քննարկումներում ինձ զարմացրեց հենց անիրականությունը, ռեալ կյանքից հեռանալն ու ՄԱԿԵՐԵՍԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆԸ: Ոչ մեկը (հատկապես բարոյախրատականը «դրոշակ» սարքածների մասին եմ ասում) չփորձեց խորանալ հարցի էության մեջ ու թեկուզ ինքն իր համար հասկանալ պատճառները:

Ներիր, Չուկ, բայց այդ մարդու ցանկություններն ու ցանկությունների իրագործման պատճառները այնքա՜ն լավ եմ պատկերացնում: Անգամ ամենահիվանդագին ու արտահայտված ցանկությունն ու պահանջը կարելի է հաղթահարել, եթե տվյալ անհատն ունի համապատասխան ինքնագիտակցում, որն իր մեջ ներառում է նաև պատասխանատվություն: Պատասխանատվություն՝ տարբեր հարցերի հետ կապված:

Մի հարցում էլ չեմ համաձայն: Ինչպե՞ս քննարկել ստեղծագործությունն առանց քննարկելու հերոսուհուն, նրա կերպարը, նրա արարքը, ինչպես նշել ես դու՝ այդ արարքի դրդապատճառները: Այս ամենի մեջ մտնում է նաև նրա բարոյական կերպարը: Նրա բարոյական կերպարը նրա անքակտելի մասն է: Լավն է, թե վատն է, դա էական չէ:
…
«Այլևս երբեք…» ասող ու ապտակող հայրը, մայրը, եղբայրը կամ ավագ քույրը չէր կարող լինել արժանի նման վերաբերմունքի: Կամ ոչինչ էլ չէին ասի, ոչ էլ կապտակեին, կամ էլ՝ ապտակով ու «այլևս երբեք»-ով չէին սահմանափակվի… Այստեղից կարող ենք ենթադրություն անել նրա ընտանիքի և նրա ներընտանեկան փոխհարաբերությունների մասին: Նրան սպասել են, նաև ներել են…

[Dayana]

comet-ն արդեն ապտակի մասին գրել է, այսինքն ծնողների անհանգստության համար նա հոգ է տարել, էլ ինչի՞ համար եք "վիճում"

Շատ սիրուն ստեղծագործություն է

[Chuk]

Ներիր, Չուկ, բայց այդ մարդու ցանկություններն ու ցանկությունների իրագործման պատճառները այնքա՜ն լավ եմ պատկերացնում: Անգամ ամենահիվանդագին ու արտահայտված ցանկությունն ու պահանջը կարելի է հաղթահարել, եթե տվյալ անհատն ունի համապատասխան ինքնագիտակցում, որն իր մեջ ներառում է նաև պատասխանատվություն: Պատասխանատվություն՝ տարբեր հարցերի հետ կապված:

Մի հարցում էլ չեմ համաձայն: Ինչպե՞ս քննարկել ստեղծագործությունն առանց քննարկելու հերոսուհուն, նրա կերպարը, նրա արարքը, ինչպես նշել ես դու՝ այդ արարքի դրդապատճառները: Այս ամենի մեջ մտնում է նաև նրա բարոյական կերպարը: Նրա բարոյական կերպարը նրա անքակտելի մասն է: Լավն է, թե վատն է, դա էական չէ:
…
«Այլևս երբեք…» ասող ու ապտակող հայրը, մայրը, եղբայրը կամ ավագ քույրը չէր կարող լինել արժանի նման վերաբերմունքի: Կամ ոչինչ էլ չէին ասի, ոչ էլ կապտակեին, կամ էլ՝ ապտակով ու «այլևս երբեք»-ով չէին սահմանափակվի… Այստեղից կարող ենք ենթադրություն անել նրա ընտանիքի և նրա ներընտանեկան փոխհարաբերությունների մասին: Նրան սպասել են, նաև ներել են…

Գելի գլխին ավետարան են կարդում, ասում ա. «շուտ արեք, ոչխարը սարն անց կացավ»:
Մի՛ դատիր, որ չդատվես:

Բացի այս երկու խոսքերից բացի ավելացնելու ոչ մի բառ չունեմ: Ամեն ինչ արդեն ասված է:

[Մարկիզ]

Եր ջան, էս ամենը մի բացատրություն ունի: Էդ` հերոսին մեղադրելը, սխալ հանելը, ասելը` լավ արին, որ վերջում ապտակեցին, թե մեդալ էր հասնում..

Պատմվածքի մեջ հերոսն անցել էր նորին մեծություն հայկական նամուսի վրայով:
Աններելի քայլ: Նամուսին կպնել չի կարելի:
Եթե հերոսը փոխարենը մարդ սպաներ, էսքան չէր խոսվելու: Համոզված եմ:

Գալաթեա ջան, առաջինն ես այս թեմայում, ով հիշեց նամուսի մասին: Նամուսի մասին այստեղ ընդհանրապես խոսակցություն չի գնացել: Խոսակցություն գնացել է հերոսուհու անպատասխանատվության մասին:

Եթե հերոսը փոխարենը մարդ սպաներ, էսքան չէր խոսվելու: Համոզված եմ:

Միգուցե… Հետո ինչ՞…

[Մարկիզ]

Գելի գլխին ավետարան են կարդում, ասում ա. «շուտ արեք, ոչխարը սարն անց կացավ»:
Մի՛ դատիր, որ չդատվես:

Բացի այս երկու խոսքերից բացի ավելացնելու ոչ մի բառ չունեմ: Ամեն ինչ արդեն ասված է:

… Հա, ես գել դարձա, դու էլ՝ գլխիս ավետարան կարդացող…

Նրա բարոյական կերպարը նրանն է, ուրիշինը չէ, որ չքննարկվի:

Ու՞ր է, Չուկ: Այստեղ առանձնապես նոր բան չկա ասված(նկատի ունեմ հարցիս պատասխանը).

Իսկ ընդհանրապես քննարկումներում ինձ զարմացրեց հենց անիրականությունը, ռեալ կյանքից հեռանալն ու ՄԱԿԵՐԵՍԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆԸ: Ոչ մեկը (հատկապես բարոյախրատականը «դրոշակ» սարքածների մասին եմ ասում) չփորձեց խորանալ հարցի էության մեջ ու թեկուզ ինքն իր համար հասկանալ պատճառները: Ստեղծագործությունը բավական մտորելու ու ըստ քեզ պատմությունն ամբողջական շարունակելու տեղ է տալիս, չեմ ուզում շարադրեմ իմ պատկերացումները, բայց ուզում եմ հիշեցնել որ ոչ մի հետևանք չի լինում առանց պատճառի: Հետևաբար քննարկել ստեղծագործության հերոսի արարքը, առանց մտածելու դրա դրդապատճառների մասին, բացարձակ սխալ է: Այո՛, պատմվածքի մեջ այդ դրդապատճառների մասին գրված չէ, ու դրանով իսկ ընթերցողին մտորելու հսկայական դաշտ է տրված, հնարավորություն «իրերի դրվածքը» պատկերացնել քո ուզած, քո պատկերացրած իրականության ձևով: Մեկը կարող է հերոսի կյանքը պատկերացնի ցոպ ու շվայտ, որտեղ նրան տրված է երջանկության բոլոր հնարավորությունները, բայց ինքը գնում է ինչ-որ «հակաբարոյական» բաների ու ըստ այդմ չընդունի նրա արարքը, մյուսը կարող է պատկերացնել, որ հերոսին դրել էին խիստ սահմանափակումների մեջ, զրկել ամեն տեսակի հաճույքներից ու ուրախությունից, գերել նրան, ստիպել փախնել ու անել մի բան, գոնե մի անգամ, որն իր ցանկությամբ է: Բայց ոչ, ոչ մեկը փորձ չի արել խորանալու: Սա շատ հետաքրքիր է:

[ars83]

Դե որ Չուկն ասում է՝ դրդապատճառների մասին խոսենք, ես էլ գրեմ: Կարծում եմ՝ հիմնական դրդապատճառը հերոսուհու միայնությունն էր, ինչ-որ մեկին պետք լինելու զգացումը ու պատճառը զուտ ֆիզիկական բավարարվածության պակասը չէր.

Հեռացա, որովհետև նա իմը չէր ու երբեք չէր լինի: Որովհետև ես նրան ուղղակի պետք չէի…Որովհետև մենք լրիվ տարբեր աշխարհներում էինք ապրում ու այդ աշխարհները երբևէ խաչվելու տեղ չէին ունենալու, քանի որ շատ տարբեր էին իրարից:

Ինչ վերաբերում է ծնողների, ընտանիքի մասին չհոգալուն, երևի՝ դա էլ այդպես չէր, քանի որ, վերջիվերջո, ինչ-որ բան նրան ստիպեց վերադառնալ տուն: Դժվար թե դա լիներ «տաքուկ և ապահով անկյուն» ունենալու ցանկությունը. նա արդեն փոխել էր այն փողոցի սառնության հետ մեկ անգամ:

Հեռացա, որովհետև ուղղակի պե'տք էր հեռանալ, որովհետև չկար սեր, կար միայն կիրք` անսպասելի, անծանոթ… անցողիկ միգուցե:

Այս մասից էլ երևում է, որ հերոսուհին կիրք չէր փնտրում, քանի որ խորթ և «անծանոթ» է համարում կատարվածը:

Ինձ վրա պատմվածքը մեծ տպավորություն չգործեց. հոգեբանական ասպեկտը, ըստ իս, մի քիչ շատ էր թուլացված կրքի ծավալուն նկարագրությամբ ու հոգեբանական կոնտրաստների պարզունակությամբ:

Հ.Գ. Մեկ հարց comet-ին. կարդացե՞լ եք Դոստոևսկու "Униженные и оскорбленные" գլուխգործոցը: