Մեկ այլ Ղարաբաղ...

[Ariadna]

Այս բաժնում հատվածներ կտեղադրեմ իմ ավագ ընկեր Վլադիմիր Հարությունյանի «Մեկ այլ Ղարաբաղ» ժողովածուից, որը նոր է պատրաստվում լույս տեսնել։ Հիմնականում Ղարաբաղյան շարժման, պատերազմի հենց առաջին օրերից հեղինակի հիշողություններն են։ Շատ հաճույքով եմ կարդացել, հեղինակին խնդրեցի, որ թույլ տա, տեղադրեմ ակումբում, հաճույքով չմերժեց

ՀԱՐՍ ԵՆՔ ՏԱՆՈՒՄ

Այն օրերին՝ 92-ի փետրվարին, որևիցե տեղ գնալու, ուղևորվելու մասին խոսել կարելի էր միայն խիստ պայմանականորեն: Ոչ միայն ամբողջ շարժվող մեխանիզացիան, այլ նաև տեղի ավանդական-պապենական՝ երկարականջ փոխադրամիջոցը նույնպես տրամադրված էին բանակի կարիքների համար: Տեղից տեղ գնալը հնարավոր էր միայն զինվորական փոխադրականներով, այն էլ, ինքնին հասկանալի է, ոչ բոլորին: Մի խոսքով, պատերազմող երկիր, պատերազմական իրավիճակ: Ինչ վերաբերում էր «իմ» երթուղուն, ապա դեպի Հադրութի ենթաշրջան տանող Ստեփանակերտ-Շոշ-Կարմիր Շուկա խճուղին, ինչպես և Ստեփանակերտից դուրս եկող բոլոր հայտնի ճանապարհները, գտնվում էր ուղղակի նշանառության տակ Շուշիի կողմից և, ըստ էության, ամուր «կողպած» էր: Հարցը միայն, և այնքան, գնդակոծվելու վտանգը չէր: Այդ առումով բախտդ կարող էր և բերել: Առավել վտանգավորն այն էր, որ շատ հեշտ կարող էիր գերի ընկնել: Եվ այս իրավիճակում, հաջորդ օրվա կեսերին, նախկին մարզխորհրդի ամուր շենքի մոտ, ուր օրվա լույս ժամերին Շուշիից տեղացող ականներից պատսպարվում էր տանից դուրս եկած բնակչության հատվածը, ինձ հայտնաբերեց Վաղոն և հայտնեց, որ երեկոյան հինգի կողմ, քաղաքի «ներքևից», դեպի Հադրութ է գնալու մի «Ուրալ»: «Դե տանկիցը հոմ լյավ ա, էլի» - մխիթարեց նա ինձ` հրաժեշտ տալով: Կար նաև մեկ այլ մխիթարանք. Մալիբեյլին ու Խոջալուն վերցնելուց հետո, Դաշուշենից մի շրջանցող՝ անվտանգ համարվող ճանապարհանման հատված էին բուլդոզերով հարթել- բացել, որը մի տեղ գնում և միանում էր Կարմիր Շուկա տանող հիմնական Ճանապարհին:
… Ասում են կենդանիները յուրովի և չափազանց սուր են զգում գալիք վտանգը, այդ սպառնալի պահերին դառնում են սովորականից շատ ավելի բանական և, բացի իրենցից, որքան որ կարող են օգնում են նաև մարդկանց` հեռու մնալ վերահաս վտանգից: Կարող եմ պնդել, որ ամենավճռական ու բախտորոշ պահերին տեխնիկան նույնպես դսևորում է նման հատկություններ: Այն գիշերվա մեջ ես հավատացի և համոզվեցի, որ անանցանելի փետրվարյան ցեխի միջով լողացող-սողացող մեր այն «Ուրալ»-ը, որ ստիպված ու դատապարտված էր սոլյարկայի փոխարեն վառել սպիրտով ու օղով բացած արդեն մեկ անգամ օգտագործած յուղ, իրոք որ օժտված էր որոշակի բանականությամբ եվ, նույնիսկ՝ խղճով ու պարտքի զգացողությամբ: Նա գիտեր, զգում և հասկանում էր, որ այդ վտանգավոր, անվերահսկելի ճանապարհահատվածը, որը խիստ դժվարանցանելի է նույնիսկ թրթուրավոր տեխնիկայի համար, ինքը պարտավոր է անցնել առանց կանգ առնելու, հնարավորինս արագ: Ինքը՝ ասես մտաստեղության եզրին կանգնած, բայց բոլորիս համար անբացատրելի մտերիմ ու հարազատ դարձած եռասռնի այդ մեքենան, կարծես գիտակցում էր, որ այս պահին իրենից ու միայն իրենից է կախված բոլոր այն մարդկանց կյանքն ու ճակատագիրը, որոնք ամբողջովին վստահվել են իրեն: Իսկ ամենակարևորը՝ իրենից է կախված այն հարսնացուի բախտն ու հետագան, որին ինքը պարտավորվել էր տանել հասցնել իր փեսացուին…
Արդեն մթնել էր, երբ տարբեր ու երկար հետուառաջներից ու ձգձգումներից հետո վերջապես ոնց որ թե շարժվեցինք: Մութ, ցուրտ: Հազիվ էինք կողք-կողքի հարմարվել-տեղավորվել, երբ վարորդն հայտարարեց, թե՝ մի տեղ էլ կա մտնելու՝ հարս պետք է վերցնենք իր օժիտով: Պարզվեց, որ հրամանատարներից մեկը պսակվել է, բայց տվյալ պահին նա դիրքերում է և անձամբ հարսի հետևից գալ չի կարող: Այնպես որ, հարսին ողջ և առողջ պետք է հասցնել իր փեսացուին:
«Ռոճիկն էլ ճիշտ ժամանակին բերեցինք»,- մտովի այդ հանդիսությանը նաև ինձ
մասնակից դարձրեցի ես,– «փեսացուին, երևի, այս առիթով կրկնապատիկ
վճարեն»:
Մոտեցանք հարսի տանը: Մեքենայի լուսարձակները մթության միջից առանձնացնում են «դավաթվորներին»՝ մեզ դիմավորում են տասնյակի չափ կանայք և երկու ծերունի: Դուրս բերին աչքալույսը՝մի շիշ թթի օղի և մի մեծ ափսե զանազան չրեղեն՝ բերաններս քաղցրացնելու համար: Մինչև մենք «բարի բախտ» ու «մի բարձի ծերանալ» ենք մաղթում ջահելներին, հարսի հարազատները սկսում են բարձել օժիտը: Ինչ-որ խալիներ, խուրջիններ ու կապոցներ, պարաններով կապկպած հնաոճ պայուսակներ ու ճամպրուկներ և նույնիսկ՝ մեկ հատ 50-կանների ոճով սև ռեդիկյուլ` հարսի թևատակին: Իսկ օժիտ կոչվող այդ ինչք ու բարիքի վերևում էլ նստացրին հարսին՝ նրբագեղ, սպիտակ «լոդոչկա տուֆլիներով» ու պսակազգեստով՝ վրան գցած մի հնամաշ վերարկու: Դե հասկանալի է, որ նոր կոշիկ ու զգեստ մի կերպ ճարել են, բայց այդ ժամանակ որտեղի՞ց ճարեին նոր վերարկու: Հարսին ուղեկցում էին մի քանի բարեկամ-ընկերուհիներ՝ հարսնաքույրեր, հարսի նման՝ դրսի ցեխի և, առհասարակ, «դրսի» ամբողջ իրադրության հետ բացարձակապես «չբռնող» սպիտակ կոշիկներով:
Անցանք մեր ամրացված դիրքերից մի քանիսը և դուրս եկանք թփուտապատ մի տափարակ, ուր նոր-նոր սկսել էր դիրքավորվել հարյուրմիլիմետրանոցների մեր մարտկոցը: Հրետանավորները զգուշացնում և խորհուրդ են տալիս առաջ չգնալ, սպասել գոնե, մինչև որ լուսանա: «Սա մեր վերջին դիրքն է»- բացատրում են նրանք: Առջևում, մի տաս-տասներկու կիլոմետր, ոչ ոքի կողմից իրական վերահսկողություն չկա և ամեն բան կարող է պատահել: Նախ՝ գիշերը լուսնկա է, տեսանելիությունը գերազանց, իսկ այդ հատվածը հասանելի է թշնամու հրետանու համար: Իսկ հենց երեկ այդ մասում թուրքերը դարանամուտ էին եղել և մի քանի հոգու գերի վերցրել:
Երևի պատահական չէ, որ իրենց բնավորության մի խիստ որոշակի գծի համար ղարաբաղցիների բնավորությունը հաճախակի արժանանում է ոչ այնքան հաճելի, բայց նույնպես մի խիստ որոշակի համեմատության՝ ակնարկելով հայտնի անշառ, բայց համառ էակ: Այս դեպքում էլ լսեցին զինվորների ասածը, գլուխները թափ տվին, ափսոսացին, բայց երբ հարցը եկավ արդեն գնալ, թե սպասել մինչև առավոտ, բոլորը միաբերան սկսեցին գոռալ, թե ի՜նչ սպասել, ի՜նչ մնալ, գնում ենք և վերջ: Իսկ զենք՝ գոնե մի քոսոտ «օբռեզ», ոչ մեկի մոտ չկա: Դե ինչ, գնում ենք, ուրեմն՝ գնում ենք: Ասել, որ սկսում է պատել վախը, ահն ու սարսափը՝ նշանակում է ոչինչ չասել: Աստված չբերի, բա որ հանկարծ թուրքերի վրա՞ դուրս գանք: Սովորական վախից, եթե այդպիսինն իհարկե կա, բազմապատիկ ահավորը դա մարմնովդ մեկ տարածվող ու մինչև վերջին բջիջդ թափանցող՝ այս իրավիճակում հստակ գիտակցված սեփական անզորության կպչուն ու ծանրաթանձր այն սոսկալի զգացողությունն է: Նայում եմ հարսին: Անհանգստության, կամ հուզմունքի գեթ նշու՜յլ անգամ չկա: Վստահ, ապահով նստած է աղջիկը՝ իր հարս-անձի անձեռնմխելիության ու անվտանգության բացարձակ համոզվածությամբ. ոչ մի վտանգ իր կողքով անցնել նույնիսկ չի կարող: Նրա այդ հանգստությունը հետզհետե կարծես փոխանցվում է նաև մեզ: Համենայնդեպս, ինձ որ՝ հաստատ: Համ էլ հրետանավորները ի վերջո որոշեցին հետներս մի «ավտոմատչիկ» ուղարկել: Արդեն հույս է:
Մի երկար ու ուղղաբերձ վերելքից առաջ վարորդի կարգադրությամբ բոլորս իջնում ենք՝ վերելքը ոտքով անցնելու համար: Մի կողմից մեքենայի բեռը կթեթևանար, մյուս կողմից, եթե հանկարծ ծուղակ էլ սարքած լինեն, մի բան է լավ խիտ լցոնած մի ամբողջ մեքենա նվեր, այլ բան է՝ մեկ-մեկ, ցաքուցրիվ: Իջնում է նաև հարսը՝ ասես դշխուհին ոսկեզօծ կառքից: Լիալուսին այս գիշերվա մեջ նրա հարսանեկան զգեստն ասես ավելի շքեղ ու տպավորիչ է թվում: Բոլորը գնում են կռացած, մի տեսակ վախվորած ու լարված: Իսկ մեր հարսը, ցավդ տանեմ, գեղահասակ, վեհ ու հպարտ կեցվածքով, գնում է համաչափ ու հանդարտ՝ իր քույրերով օղակված: Նույնիսկ փեշերն է պահել և զգուշորեն շրջանցում է փուշ ու մացառները, որ զգեստը հանկարծ չվնասվի: «Ավտոմատչիկը» պարբերաբար հիշեցնում է, որ մնանք իր ձախ կողմում, աջ չանցնենք: Մոտենում եմ նրան, ասում, թե՝ գնանք ավելի մոտ, եթե ինչ-որ բան պատահի, առաջին հերթին կարողանանք նրան պաշտպանել: Զինվորը ժպտաց, գլխով արեց, և ամբողջ այդ վերելքի ընթացքում մենք չհեռացանք հարսի կողքից՝ ուղեկցելով նրան որպես «հաստիքային» թիկնապահներ: Ինքն, իհարկե, նույնիսկ չնկատեց էլ այդ «շքախումբը», ինչպես և իրականում վայել է իսկական հարս-դիցուհուն:
Իսկ ներքևում… Ներքևում ոռնում, տնքում, հռնդում ու հոգետանջ էր լինում անհավանական մեր այն «Ուրալը», բայց համառորեն, ուժերի գերլարումով սողեսող հաղթահարում էր տանջահար այն վերելքը: Նա՝ այդ «Ուրալը», շտապում էր, շատ էր շտապում: Որպեսզի հասցնի, անպայման տանի հասցնի հարսին ճակատագրի իր հանգրվանը:
…Այն գյուղում, ուր լուսադեմին դիմավորեցին «մեր հարսին», հետագայում եղա բազմիցս: Բայց ոչ մի անգամ չկարողացա ինձ ստիպել, որ հարցնեմ, թե ինչպե՞ս եղավ «մեր հարսի» հետագան: Շատ էի վախենում: Բա որ հանկարծ իմանամ, որ այրի է դարձել…

[Ariadna]

Բանակի ռոճիկը

Խոջալուն վերցնելուց հետո, մինչև մեր ՅԱԿ-40- ի «ՍՏՐԵԼԱ»-յով խփվելը, վերականգնվեց և որոշ ժամանակ դեռ գործեց, ճիշտ է, պատերազմի ժամանակին բնորոշ խիստ անկանոն ձևով, Երևան-Ստեփանակերտ օդային կապը: Եվ ահա 92-ի
փետրվարին, Մանվել Սարգսյանի հետ, որն այդ ժամանակ ԼՂՀ ներկայացուցիչն էր Հայաստանի Հանրապետությունում, թռնում ենք Ստեփանակերտ: Տանում ենք մի տաս-տասներկու արկղ փող: Այդ արկղերում Ղարաբաղի նոր-նոր կազմավորվող բանակի առաջին աշխատավարձն է, որ պաշտոնապես պետք է իր զինվորներին վճարվի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն կոչվող պետության կողմից: Ինքնաթիռի օդ բարձրանալուց ընդամենը մի քանի րոպե անց քիչ էր մնում, որ մենք՝ մեր միլիոնների հետ միասին, հայտնվեինք դրախտի դռների մոտ: Հարցը նրանում էր, որ մեր այդ ՅԱԿ-40-ում բոլոր նստարանները հանված էին, այն դարձրել էին բեռնատար և այդ պահին ինը երկուհարյուրլիտրանոց տակառներով վառելանյութ էր տանում Ղարաբաղ: Թե ի՜նչ օձի լեզու թափելով, ի՜նչ փաստարկներ բերելով, երկու ղարաբաղցի կարողացան այդ առավոտյան «կեռ բերել» Վազգեն Սարգսյանին, գութ գցել նրա սիրտը, երևի թե գիտեն միայն իրենք և վերևն՝ Աստված: Բայց փաստն այն է, որ ի վերջո նրանք հայտնվեցին ինքնաթիռում: Եվ, մի թեթև «շունչ առնելուց հետո», հավանաբար ուրախությունից…որոշեցին ծխել: Մենք միանգամից կարծես լավ չհասկացանք էլ, թե ինչ է իրականում նշանակում, ինչով է հղի նրանց ծխախոտ կպցնելը: Երևի թե բոլորիս բախտից էր, որ այդ պահին խցիկից դուրս եկավ օդաչուներից մեկը, որպեսզի ստուգի տակառների դիրքը, նրանց շեղվել-չշեղվելը: Տեսնելով «հավեսով ղուլաբ զարկողին»՝ խեղճ օդաչուն բաց արեց բերանը…և կորցրեց խոսելու ունակությունը. պարզապես ծխողի ճակատին ուղղեց ատրճանակը: Վերջինս էլ, չգիտես արթնացած բանականությունից, թե, պարզապես, վախից` ծխախոտն ամբողջովին… կուլ տվեց: Թռիչքն անցավ բարեհաջող, բայց վայրէջքի ժամանակ տակառներից մեկը տեղից պոկվեց, շրջվեց կողքի և, թույլ խցանված լինելու պատճառով, սոլյարկայով առատորեն ոռոգեց փողերով լի արկղերից մեկը: Օդանավակայանից փողը դեպի քաղաք բերեցինք՝ հավանաբար կոլխոզում ծերացած մի ինքնաթափով: Վարորդը շատ էր շտապում և մեր թանկարժեք բեռը նա պարզապես աղբակույտի նման շուռ տվեց Գերագույն Խորհրդի շենքի դիմացն ու գնաց: Բարեբախտաբար, դրսում էր ԳԽ նախագահ Արթուր Մկրտչյանի վարորդը՝ Վաղոն: Նրա հսկողությանը հանձնեցինք մեր միլիոնները, իսկ մենք բարձրացանք Նախագահի մոտ: Մկրտչյանը սկզբից ոնց որ թե որոշեց բանակային կապիտալը պահեստավորել հենց ԳԽ իր առանձնասենյակում, բայց հետո, հիշելով, որ հրետակոծության ժամանակ արդեն մի քանի անգամ արկերը ուղիղ նշանառությամբ դիպել էին խորհրդարանի շենքին, որոշեց փողերը տանել իրենց տուն՝ ուր ավերածության ռիսկը, ոնց որ թե ավելի քիչ էր: Վաղոյի «ՆԻՎԱ»-ով տարանք, սկսեցինք բեռնաթափել: Սոլյարկայով լավ, «տնական» թրջված չարաբաստիկ այն արկղը ճիշտ ու ճիշտ բաժին հասավ Ա.Մկրտչյանի այդ ժամանակվա տեղակալ, խորհրդարանի փոխխոսնակ Գեորգի Պետրոսյանին: Խեղճ մարդը արկղը թափ տվեց, որ ավելի հարմար կարողանա բռնել: Բայց արկղի թրջված-լղկած տակը բացվեց և շենքի դիմաց հավաքված բնակիչների աչքի առաջ արկղից` փետրվարյան ցեխի մեջ սկսեցին սահել տարբեր արժողությամբ դրամակապոցներ: Ավելի անհեթեթ ու հիմար իրավիճակ, որ ստեղծվեց մեզ համար, դժվար է պատկերացնել: Ամենօրյա հրետակոծումներ, ավերածություն, մահ, մարդիկ մի կերպ պատսպարվում են նկուղներում, իսկ էստեղ՝ արկղերով փող են տանում Նախագահի տուն:
- Պա՜հ, էս ինչքան փող ա, էս ու՞ր են տանում էսքանը, - բացականչեց հավաքվածներից մեկը: Գեորգի Պետրոսյանը՝ սփրտնած, իրեն կորցրած ու մի տեսակ մեղավոր կեցվածքով, չգիտես, փողը թափելու համար, թե այդ փողերի հետ առհասարակ առնչություն ունենալու համար, կանգնած այդ անիծյալ փողակույտի գլխին, կարկամելով ու կծկտուր փորձում է բացատրել հավաքվածներին, որ սա մեր հարազատ բանակի համար է, նրա առաջին աշխատավարձն է: Դե ղարաբաղցիներին էլ, գիտեք, նման մի առիթ է պետք:
- Հա՜, հա՜: Բանակի ռոճի՜կն ա: Դե վըր բանակի ռոճիկն ա, բանակին էլ տարեք
տվե՛ցեք, էլ ստի խի՞ եք բերում:
- Ի հարկե, ի՜նչ բանակ, ի՜նչ ռոճիկ,- միջամտեցի ես, որպես ավելի ազատ անձ,- էս
փողերը՝ մի ամբողջ «սամալյոտ» փող, ձեր նախագահին ենք բերել: Այ սրանք էլ,
որ վրաները սոլյարկա է լցված, հատուկ վառարանում կրակ վառելու համար են:
Իրավիճակը ոնց որ թե դարձավ անորոշ-չեզոք, և ես շտապեցի վերջնականապես «սանձել» այն:
- Տնաշեննե՛ր,- մտերմիկ տնավարի դիմեցի հավաքվածներին,- փոխանակ
օգնեք հավաքել, կանգնել եսիմ ինչե՜ր եք խոսում:
Թե կատակը ճիշտ ժամանակին էր ու ճիշտ էլ ընկալվեց, թե «հայաստանցիների» ներկայությունն ու անհոգ պահվածքը դեր խաղացին, բայց մթնոլորտը իրոք որ լիցքաթափվեց, խաղաղվեց: Ոմանք սկսեցին մեզ օգնել ցեխի միջից փողերը հանել՝ նոր մոտեցողներին, արդեն գոհունակությամբ և ոչ առանց հպարտության բացատրելով, որ ահա, տեսեք, Հայաստանից արդեն առաջին ռոճիկն են բերել մեր բանակի համար:
Վերջապես փողերը տեղավորեցինք: Գեորգի Պետրոսյանը՝ քրտնած, բայց ակնհայտորեն ոչ ծանրություն բարձրացնելու պատճառով,«ոտաց վրա» մի մեծ թեյի բաժակ օղի «քցեց» և, մի քիչ թուլանալուց հետո, շատ լուրջ ու մի քանի անգամ, իր գոհունակությունը սկսեց հայտնել՝ իմ կողմից «ժամանակին ու ճիշտ կողմնորոշվելու կապակցությամբ»:
Բայց չարաբաստիկ այդ փողերը համառորեն չէին ուզում բաց թողնել խորհրդարանի փոխխոսնակին և դարձան նրա գլխին Աբու-Հասանի մաշիկների նման մի պատուհաս: Մի երկու օր հետո Ա.Մկրտչյանը տեսնում է նրան ու «Ֆշշացնում», թե՝ էդ ախմախ փողերը ինչու՞ բերեցիք ու թողեցիք մեր տանը: Ով մտնում, նայում է ու սկսում հիմար-հիմար հարցեր տալ: Տեղակալը, թե՝ դու ասեցիր, բա ու՞ր տանեմ: Սա էլ թե` ուր ուզում ես, բայց մեր տանից տար։ Դե ի՜նչ արած: Շատ զգույշ, ծածուկ, այս անգամ առանց գետնին թափելու, Գ.Պետրոսյանը այդ փողերը տանում է իրենց տուն և գերապահովության համար վրաները պահակ կարգում սեփական աներոջը՝ ձեռքին հնադարյան որսորդական մի հրացան: Մի քանի օր անց փողերը, վերջապես, բաժանվում են: Փոխխոսնակը ազատագրվում է դրանց հետապնդող կապանքներից, իսկ աներն էլ՝ սեփական փեսայի բռնակալությունից…

[Ariadna]

Նվիրվում է անցած պատերազմի
բուժանձնակազմի կանանց հատվածին



Դոկտոր Լիան

Գորիսից արդեն դուրս էինք գալիս, երբ ճամփեզրին մեր «ՈւԱԶ»-ին ընդառաջ եկան երկու զինվորականª երիտասարդ մի մարտիկ՝ ինքնաձիգն ուսին, և սպայական համազգեստով մի կին: Կինը, որպես ավագ, ինքը սկսեց բանակցել և բացատրեց, որ իրենց և իրենց հետ էլ այս արկղերը հնարավորինս շտապ պետք է հասցնել մինչև Ստեփանակերտ:
«Եթե նույնիսկ մի քիչ շեղվեք, կամ ուշանաք, մենք կկապվենք ձեր հրամանատարության հետ», - հանգստացրեց նա մեզ՝ նկատելով մեր որոշ չափով տատանվելը:
Կինմարդը պատերազմում, այն էլ գործող բանակում, այնքան էլ հաճախակի մի երևույթ չէ և ցանկացած իրավիճակում ուշադրություն է գրավում: Եվ երբ նրանք նստեցին-տեղավորվեցին, ես, ի¯նչ մեղքս թաքցնեմ, սկսեցի ընդհատումներով, որքան որ թույլ էր տալիս ճանապարհը, զննել-տնտղել կին սպային՝ իմ գլխավերևի վարորդական հայելու մեջ: Իսկ ուշադրություն չդարձնել նրան, տեսնելու առաջին իսկ պահից, պարզապես անհնար էր: Իր կազմվածքին համապատասխան վերաձևած ու հարմարեցված զինվորական համազգեստըª«կամուֆլյաժը», ասես ավելի էր ընդգծում նրա բարեգեղ իրանը, իսկ բանակային գխարկին վայել հմտորեն ու ճաշակով ընտրված պարզ, ուղիղ սանրվածքը նրա ամբողջ կերպարին հաղորդում էր լրացուցիչ մի հմայք ասես, թե գրավչություն: Այդ ամենի հետ մեկտեղ նրա ամբողջ էության մեջ կար նաև մեկ այլ ձգող ու գրավիչª թերևս ավելի կարևոր մի բան: Նրա աչքերի հանդարտ հայացքից, զուսպ, բարեհամբույր ժպիտից և, առհասարակ, ամբողջ նրա պահվածք-կեցվացքից ճառագում էր յուրատեսակ ազնվաբարո մի դաշտ: Զգացվում էր, որ այդ ազնվականությունը ոչ շինծու է, ոչ էլ ձեռքբերովի, այլ բնածին ու ցեղական: Եվ այդ ամենը քեզ ստիպում էր չկենտրոնանալ նրա տարիների, կամ էլ արտաքինի այս կամ այն գծերի վրա, այլ պարզապես նայել ու ընկալել նրան որպես գեղեցիկ և շատ հաճելի մի կինª նույնիսկ զինվորական համազգեստով: Նա այն անձանցից էր, որոնց նկատմամբ, անկախ իրավիճակից և տիրող մթնոլորտից, միշտ էլ հարգալից վերաբերմունք դրսևորելու մի թելադրանք ես զգում: Իմ հետի հինգ մարտիկները, որ մինչ այդ անընդմեջ հռհռում, հրմշտվում ու գզուզ էին անում, լրջացան, լռեցին և ամեն ինչ արեցին, որպեսզի մեր հյուրերը հնարավորինս հարմարավետ տեղավորվեն մեքենայում: Իսկ ես, որ մինչ այդ փորձում էի տղաներին զսպել կամ գոնե հանդարտեցնել՝ ավելի բարձր գոռալով կամ էլ ոչ տպագիր բառապաշարը գործածության մեջ դնելով, հանկարծ զգացի, որ այդ կնոջ ներկայությունը ստիպեց ինձ հիշել իմ հեռավոր համալսարանական կրթության մասին, մանկավարժ լինելու մասին և շտապել-գնալ դեպի այլ բառաշտեմարան: Եվ մարդու վրա ասես իջներ ամաչելու և տխրելու խառը մի զգացողություն: Մի կողմից, ամաչում ես ինքդ քեզանից, որ ներքուստ պատրաստվում էիր ճանապարհային մի ֆլիրտի, բայց հասկացար դրա ամբողջ անհեթեթությունն ու տափակությունը տվյալ պարագայում, մյուս կողմից, տխրում ես, որ քանդվել ու փշրվել է հազար ու մի բան և կիրթ ու ազնվաբարո, բարետես մի կին այսօր հայտնվել է ահա պատերազմի այս ճամփեքին:
Այդ մտքերից մի տեսակ նվաղած՝ ես դադարեցի նայել հայելուն: Հետո էլ ինձ սկսեց թվալ, թե հենց առաջին պահին այդ կին սպայի դեմքը ինձ հիշեցրեց մեր ծանոթներից մեկին: Բայց ես որոշեցի, որ հաստատ սխալվել եմ և ամենաշատը այստեղ աշխատել է, հավանաբար,«երկվորյակների ֆենոմենը», որ իբր ամեն մարդ այս աշխարհում պարտադիր ունի իր նմանակը: Քանզի բացարձակապես բացառում էի նույնիսկ չնչին, նույնիսկ ամենաաննշան հավանականությունը, որ դա կարող է լինել հենց այն անձնավորությունը, ում որ ես նրան նմանեցրի: Ինչպես միշտ լինում է նման դեպքերում, մի որոշ ժամանակ տիրեց լռություն, մինչև որ նստածները ընտելանան միմյանց: Հետո նա առաջինը խոսեց զինվորների հետ: Եվ նրանքª պատերազմի երեք տարիների ընթացքում կոպտացած ու կոշտացած այդ երիտասարդ և ոչ այնքան երիտասարդ տղամարդիկ, ոնց որ թե շփոթվեցին ու մի տեսակ թուլացան նրա բարյացկամ ու բարեհոգիª զինվորական համազգեստին ու կոպիտ կոշիկներին խիստ անհամապատասխան բարեմիտ ու տնական խոսակցությունից, մտերմիկ հարց ու փորձից: Այդ հաճելի կրծքային ձայնը, ռուսական առոգանությամբ, բայց խիստ գրագետ նրա հայերենը նորից ինձ ծանոթ թվացին ու կրկին հիշեցրին մեկին: Ես մի քանի անգամ էլ նայեցի հայելու մեջ և արդեն ճանաչեցի նրան: Եվ… բառացիորեն ապշահար եղա: Նույնիսկ մեքենան կտրուկ ու անհարմար արգելակեցի, որպեսզի մեկ անգամ ևս համոզվեմ, արդեն վերջնականապես, որ իրոք չեմ սխալվել: Քանզի այստեղ, այդ համազգեստով ես կարող էի պատկերացնել ում ասես, բայց ոչ հենց այդ տիկնոջը: Իսկ սխալ իրոք որ չկար: Բժշկական ծառայության մայորի ուսադիրներով այդ կինը հենց ինքն էրª մեր գործընկերոջ, երկրաբան Իշխանի կինըª բժիշկ-համաճարակաբան Լիա Բագրատի Ստեփանյանը: Լիա Բագրատովնան, կամ դոկտոր Լիան, ինչպես դիմում էին նրան բոլորը:
… Ղարաբաղյան Շարժումը Լիա Բագրատովնան մերժեց հենց սկզբից և կտրականապեսª նրա բոլոր դրսևորումներով: Մերժեց ամբողջովին և սկզբունքորեն՝ չընդունելով այն ո՛չ սրտով, ո՛չ բանականությամբ: Լինելով ՀԽՍՀ խոշոր նոմենկլատուրային աշխատողի դուստր, նա, ընտանիքից զատ, արդեն իսկ ուսանողական տարիներից սկսած ձևավորվել և կոփվել էր որպես գաղափարապես կայուն կոմունիստ, որը ազգայինի որևիցե դրսևորում համարում էր եթե ոչ հանցանք, ապա, առնվազն՝ հետամնացության ու գռեհկության հետևանք: Մենք նույնիսկ կատակում էինք, թե Յարոսլավ Հաշեկի կերտած պորուչիկ Լուկաշի նման, որի պատկերացմամբ չեխ ժողովուրդը դա հակակայսերական մի գաղտնի կազմակերպություն էր, այդպես էլ Լիա Բագրատովնայի պատկերացմամբª հայ ժողովուրդ կոչվածը դա հակասովետական ուղղվածությամբ մի գաղտնի կազմակերպություն է: Համոզված ինտերնացիոնալիստ. նա մտքի մի թելով, ուղեղի մի բջիջով անգամ հնարավոր չէր համարում, որ բոլշևիկյան կուսակցությունը, պատմության ինչ-որ մի հատվածում, կարող է հանկարծ մի ինչ-որ անարդարություն իրականացրած լինի որևիցե մի ազգի նկատմամբ: Առավել ևսª հայ ազգի: Նրա խորին համոզմամբ՝ հենց բոլշևիկներն են, որ փրկել են այս ազգին լրիվ և վերջնական բնաջնջումից, և այսօր ինչ-որ բանից դժգոհելը, մեղմ ասած,«անշնորհակալ խոզություն է»: Զրույցների, բանավեճերի ժամանակ ուրիշների կողմից բերված ամենահավաստի և անհերքելի փաստարկներին նույնիսկ նա ուներ միշտ երկաթյա տրամաբանությամբ հիմնավորված իր հակափաստարկը.«Ուրեմն դա են հենց այդ պահին պահանջել Խորհրդային Պետության շահերը: Իսկ դրանք անհամեմատ ավելի կարևոր են և գերակա, քան ցանկացած առանձին վերցրած մեկ ազգի շահը»: Խորհրդային մտավորականների ընտանիքում մեծացած միակ երեխան, խիստ նրբախնամ դաստիարակված, Ռուսաստանյան հյուսիսային մայրաքաղաքի ազնվակիրթ իր շարժուձևով, և դեռևս շատ երիտասարդ տարիներիցª արդեն Լիա Բագրատովնան, 88-ի Շարժման մասնակիցներին դիտում էր որպես անմիտ խառնակիչներից ու խռովարարներից բաղկացած մի խառնամբոխ: Որոնք, լավագույն դեպքում, պարզապեսª «չեն իմանում, թե ի¯նչ են անում»: Իսկ Սումգաիթի ջարդերից հետո նա ուղղակիորեն հայտարարեց, որ այդ ամենի մեղավորները հենց Շարժման մասնակիցներն են, որոնք, հենց իրենց սադրիչ գործողություններով, ադրբեջանցիներին հրահրեցին ու դրդեցին հակահայկական կոտորածների և դրանց բոլորին պետք է դատելª որպես սեփական ժողովրդի թշնամիների:
- Մի ցեղասպանությունը ձեզ համար, երևում է, քիչ էր, - չնայած իր աշխարհակիրթ դաստիարակությանը, պոռթկում էր նա: Հիմա՞ ինչ նոր արհավիրք եք պատրաստվում բերել էս խեղճ ժողովրդի գլխին:
Ըստ էության, այդ ժամանակվանից էլ մեր շփումները նրա հետ դադարեցին:
Լիա Բագրատովնայի ամուսինը՝ մեր գործընկեր Իշխանը, ընթացող իրադարձությունների նկատմամբ ուներ տրամագծորեն հակառակ կարծիք ու գնահատական: Իշխանն այն խորհրդային մտավորականներից չէր, որ աշխատանքային ժամանակի մեծ մասն անցկացնում էին տարբեր հանրագիտարաններ քրքրելով, որպեսզի «Օգոնյոկի» խաչբառում պարտադիր լրացնեն լարազգի ձկանը, կամ էլ թունազգի սնկանը վերաբերող բոլոր տողերն ու սյուները, իսկ «կվարտալի» վերջում էլ լացակումած բողոքեն, թե՝ «տեսաք չէ՞, շեֆն էս անգամ ինձ պրեմիա չի գրել»: Իշխանն ապրում էր շատ լիարժեք կյանքովª ասես հոգով ու մարմնով ընկղմված-սուզված լիներ հրաշք այն ավազանի մեջ, որի անունն է կյանք, և բառացիորեն լողում էր այն ամենի մեջ, ինչը կարող է մարդուն պարգևել այդ կյանք կոչվածը, երբ գիտակցում ես նրա իրական արժեքը: Հիմա էլ, ահա, Համազգային այս վերելքը. ազգի չփակված վերքի, բաց նյարդի կայծակնային արձագանքը պատմության կողմից ընձեռած հնարավորության հանդեպ: Իշխանի մոտեցումը չափազանց և խիստ պրագմատիկ էր. անհրաժեշտ է անել ամեն ինչ, չխնայել ոչ մի բան, որպեսզի Ղարաբաղյան Շարժումը պսակվի հաջողությամբ, որպեսզի ունենանք շոշոփելի ու տեսանելի իրական արդյունք: Սակայն որևիցե կոնֆլիկտային իրավիճակ նման բազմակարծության պատճառով այդ ընտանիքում չէր գոյանում: Երկուսն էլ, լինելով չափազանց բարեկիրթ, հարգում էին դիմացինի իրավունքըª դեպքերի նկատմամբ ունենալ այլ, սեփականից տարբերվող տեսակետ: Պետք է ասել, որ այդ ընտանիքը բավականին յուրահատուկ մի միություն էր այն օրերի համար: Երկուսի համար էլ դա երկրորդ և համեմատաբար ուշացած ամուսնությունն էր: Լիան սովորել էր Լենինգրադում, պաշտպանել այնտեղ թեկնածուական թեզը և հետո ամուսնացել իր համակուրսեցիª պրոֆեսորի զավակ, ազգությամբ հրեա մի բժշկի հետ:
Դեռ Սովետների օրոք, ինչ-որ ճանապարհով, Լիայի առաջին ամուսինը կարողացել էր Իսրայել գնալու թույլտվություն ձեռք գցել և մեկնել իր ավետյաց երկիր: Լիան, որպես գաղափարի մարդ, բնականաբար չէր կիսել ամուսնու նման վերաբերմունքը իրեն պահած և դաստիարակած Խորհրդային հայրենիքի հանդեպ և խզել էր նրա հետ հարաբերությունները դեռևս նրա Իսրայել մեկնելուց առաջ: Ի դեպ, Իշխանը ավելի քան համոզված էր, որ Մովսեսի սույն հետնորդը՝ «գաղափարական» այդ անհամատեղելիությունը մտածված և նպատակային է սադրել, որպեսզի ազատվի կնոջ տեսքով իր վզից կախված ավելորդ բեռից և դյուրին դարձնի իր նախահայրերի երկիր գնալը: Լիան էլ, բավական ծանր հոգեվիճակում, տեղափոխվում-վերադառնում է Հայաստան:

[Ariadna]

Իշխանը, Մոսկվայում երկու տարով վերապատրաստման գործուղման մեջ եղած ժամանակ, ամուսնացել էր այնտեղ հենց մոսկվաբնակ սիրունիկ մի ռուսի հետª Երկրի Ֆիզիկայի Ինստիտուտից, ուր ընթանում էր իր գիտական կատարելագործումը: Ապրում էին սիրով, ունեցել էին մի դուստր: Գործուղումը հաջողվել էր երկարացնել ևս երկու տարով, բայց երբ ժամկետը լրացել էր, «հարսնացուն Հյուսիսից» կտրականապես հրաժարվել էր գալ Հայաստան, իսկ Իշխանն էլ չէր ցանկացել իր կյանքը հավերժ կապել Ռուսաստանի մայրաքաղաքի հետ: Եվ ահա, Երևանում, այդ երկու՝ ոչ այնքան երիտասարդ, արդեն լիովին կայացած ու կյանքի դառնությունն էլ ճաշակած մարդիկ, հանդիպել էին միմյանց և ստեղծել մի նոր ընտանիք: Եվ եթե նման ընտանիքներում ամեն մեկի ինքնուրույնությունն ու հաստատակամությունը, պատահում է, որ բերում են ընտանեկան անախորժությունների և, տեղ-տեղ նույնիսկ բախումներիª կողմերի անզիջում դիրքորոշման պատճառով, ապա Լիայի և Իշխանի փոխհարաբերություններում դրսևորվում էին լրիվ այլ երանգներ: Իրենց հասունությունը երկուսի կողմից էլ առաջին հերթին դրսևորվում էր նրանով, թե նրանցից ո՞վ առաջինը և հնարավորինս առավել չափով կզիջի մյուսին: Նրանք այդպես էլ ապրում էին, ասես մեկը մյուսի հանդեպ պարտավորություն վերցրած և նույնիսկ ուխտ արածª իր կեսին ոչ մի պարագայում չպատճառել որևիցե տհաճություն: Հնարավոր չէր հասկանալ, թե արդյո՞ք այս երկուª իրարից լրիվ անկախ և իրարից շատ հեռու ձևավորված ու կայացած անձինք շատ ուժեղ սիրում են միմյանց, թե՞, որպես դաստիարակված և նրբահոգի կերպարներ, որոնք արդեն մի անգամ ապրել են անձնական դրամա, այժմ գնահատում ու փայփայում են միմյանցª հանուն իրենց ներկայիս երջանկության, ի դեմս նոր ընտանիքի, որտեղ մեծանում էր իրենց որդինª Բագրատը: Իսկ միգուցե, դա հենց ընտանեկան հարաբերություններում անհասանելի այն կատարելության դրսևորումն էր, որին որ մարդիկ անվանում են՝ փոխադարձ ամուսնական սեր…
Մենք բարևեցինք միմյանցª այս անգամ արդեն «իսկական» ողջույնով: Լիան, իրեն հավատարիմ, քաղաքավարի կերպով առաջինը ներողություն հայցեց ինձ չճանաչելու համար և նրբանկատորեն ավելացրեց, թե՝ իր աչքին համազգեստով մարդիկ, չինացիների նման, բոլորը միմյանց նման են: Մենք երկուսս էլ զգում էինք, որ քաղաքավարության պահանջներով թելադրված ձևական «նախաբանը» բացարձակապես անտեղի է, որ իրականում երկուսս էլ անհամբեր սպասում ենք լսել միմյանց, և նույնիսկ օդն, ասես, հագեցված-լցված է միմյանց ուղղվելիք հազարավոր հարցերով: Եվ Լիան հանդարտորեն սկսեց պատմել.
- Իշխանը Ղարաբաղ եկավ դեռ 91-ի աշնանը: Այստեղ ինքը սակրավոր-պայթեցնող էր, ականահատ, նաև տեղանքագիրª դե դու պետք է հիշես, թե տեղանքը զգալու ու կարդալու ինչ յուրահատուկ ունակություն նա ուներ:
Անցյալին վերագրված այդ «ուներ»-ը մի տեսակ ականջ ծակեց, իսկ Լիան շարունակեց.
- Հաճախակի նաև հետախուզության է գնացած եղել:
- Ո՞նց թե «գնացած եղել», – ընդհատելով նրան՝ չհամբերեցի արդեն ես:
Նա լռեց մեկ-երկու րոպե, հետո հավաքեց իրեն.
- Հա, Իշխանը զոհվեց: Այստեղ՝ Ղարաբաղում: Մարտակերտի մոտ: Եռաբլուրում է թաղված: Մի օր երեկոյան եկավ և շատ սովորականª ասես Արտաշատ ընկերոջ մոտ հյուր էր գնում, հայտարարեց, որ առավոտյան ուղղաթիռով մեկնում են Ղարաբաղ:
Լիան պատմում էր, իսկ ես, ասես այդ ամենին ներկա գտնված, պատկերացնում էի, թե ինչպես, ներքուստ հակառակվելով ու դիմադրելով, իր ամուսնուն, իր երեխայի հորը և, վերջապես, աստծո կողմից իրենց պարգևած այն ուշացած երջանկությունը կորցնելու սոսկումն ու սարսափը սրտում, նա ճանապարհ է գցել Իշխանին: Եվ աչքի առաջ եկավ մի դրվագ Տարկովսկու «Ստալկեր»-ից, որտեղ Ալիսա Ֆրեյնդլիխը, ոռնալով, գլորվելով ու գալարվելով հատակին, չի ցանկանում իր ամուսնուն թողնել, որ նա կրկին մեկնի այն անիծյալ «զոնան»:
«Ահա այս կինն էլ լիովին իրավունք ուներ չթողնելու իր ամուսնուն Ղարաբաղ մեկնելու», - մտածեցի ես, «առավել ևս, որ ոչ զորակոչ էր, ոչ էլ զորահավաք: Համ էլ հիսունն անց գիտությունների թեկնածուին ի¯նչ զորակոչ, ի¯նչ զորահավաք: Ինքը զուտ իր կամքով, իր ներքին մղումով է որոշել մեկնել»:
- Ես նույնիսկ փորձ էլ չարեցի նրան հետ պահել, կամ էլ ինչ-որ կերպ ընդդիմանալ,- իրականությանը վերադարձրեց ինձ Լիայի ձայնը:
- Որովհետև քաջ գիտակցում էի, որ այդ ամենն անօգուտ է: Նա միևնույնն է գնալու էր, եթե գնալու որոշումն իր համար նա արդեն կայացրել էր: Եվ որքանով է իրատեսական և որքանով ճիշտ, առհասարակ, փորձել տարհամոզել մի մարդու, որն իր համար, ներքուստ, արդեն կայացրել է անձնական բնույթի նման մի որոշում: Չե՞ որ կայացնելուց առաջ նա ամեն ինչ կշռադատել է, հաշվարկել իր քայլի բոլոր հնարավոր հետևանքները, պարզորոշ գիտակցելով, թե ինչի է գնում և հանուն ինչի է գնում: Հետո մի քանի անգամ նա տուն եկավ: Իր մասին կտրականապես ոչինչ չէր պատմում, միայն փնթփնթում էր, թե երբևիցե չէր կարող պատկերացնել, որ պատերազմում հնարավոր են նման խառնաշփոթ ու անկանոնություն:
Իսկ 92-ի փետրվարին Կարմիր Խաչի գծով ինձ գործուղեցին Ղարաբաղ՝ այստեղի համաճարակային իրավիճակի վերաբերյալ հաշվետվություն
պատրաստելու համար: Ես կարող էի նաև հրաժարվել, բայց որոշեցի անպայման գալ: Նախ չափազանց գայթակղիչ էր Իշխանին անակնկալ մատուցելը և հետո, ճիշտն ասած, ուզում էի անձամբ տեսնել և հասկանալ այս ամբողջի իմաստն ու էությունը: Ուղղաթիռով մեզ բերեցին Քոլատակ, այնտեղից էլ՝ Ստեփանակերտ: Այստեղ տեղավորեցին մի մասնավոր տան մեջ, որն անվտանգ գոտում էր՝ Շուշիից հրետակոծման ժամանակ արկերը այդտեղ չէին ընկնում: Մի երկու օր հետո ինձ այցելեց Իշխանը և, ոնց որ Ղարաբաղ մեկնելու ժամանակ, չափազանց «տնական» տոնով, ասես ինձ ուշ ժամի հանկարծ տեսել էր տանից հեռու մի խանութում, հրահանգեց գործերն ավարտել և շտապ տուն գնալ: Կարմիր Խաչի առաջադրանքը ես կատարեցի շատ արագ՝ ընդամենը մի քանի օրվա ընթացքում: Հանձնեցի բոլոր անհրաժեշտ փաստաթղթերը, տվեցի վերջին «արժեքավոր» խորհուրդները և պատրաստվեցի առավոտյան մեկնել Քոլատակ: Այնտեղից էլ՝ արդեն Երևան: Հետաքրքիր բան: Քանի դեռ զբաղված էի առաջադրանքով, Երևան վերադառնալը թվում էր ինքնըստինքյան որոշված և ոչ մի կասկածի տեղիք չտվող, ակնհայտ մի բան: Բայց Իշխանի դիրքեր վերադառնալուց հետո, որքան մոտենում
էր մեկնելու իմ օրը, այնքան ավելի ու ավելի էի գալիս այն եզրակացության, որ հետ չեմ գնալու, որ այստեղից ինձ հետ վերադառնալ այլևս չի կարող ստիպել ոչ ոք. նույնիսկ Իշխանը, նույիսկ որդիս: Եվ հարցը զուտ նրանում էլ չէ, որ չէի ցանկանում Իշխանին թողնել ու գնալ, որ ուզում էի հնարավորինս մոտ ու հաղորդակից լինել նրան: Այդ ամենը, ինչ խոսք, կար: Բայց դրա հետ մեկտեղ կար նաև մեկ այլ, երևի թե անբացատրելի արգելակող մի գործոն: Ինչպես զուտ բնազդով չէի կարող ամուսնուս թողնել ու գնալ, այնպես էլ՝ զուտ բնազդով, ոնց որ չկարողանայի այս ամենը թողնել ու գնալ: Ես նույնիսկ ոչ թե հասկացա, այլ պարզապես և ավելի շատ երևի թե զգացի, որ հիմա, այս օրերին, այստեղից գնալ չի կարելի, անթուլատրելի է: Հաջորդ առավոտ ես Քոլատակ չգնացի, այլ գնացի բանակի շտաբ և ծառայության անցա զինվորական հոսպիտալում: Արդեն երկու տարի է: Հիմա էլ, ահա, մեր Արմենի հետ դեղորայք ու վիրակապման պիտույքներ ենք տանում: Մեր մեքենան ուշանում էր, լավ է դուք պատահեցիք: Էլ չեմ ասում, թե որքան ուրախ եմ քեզ ողջ տեսնել:
- Ձեր տղան ո՞նց է, ինչո՞վ է զբաղվում, դպրոցն արդեն ավարտել է, չէ՞:
- Համալսարանում է, արևելագիտության բաժնում: Պարսկերեն է սովորում: Իշխանի քրոջ մոտ է: Եկող տարի արդեն կավարտի: Մի քանի անգամ էստեղ եկել է: Նույնիսկ մի անգամ հոսպիտալում օրապահ կանգնեց: Ասում է ավարտելուց հետո անպայման գալու եմ այդտեղ ծառայեմ: Ես էլ չգիտեմ, թե ինչ ասեմ,- միտքն անավարտ ու կախյալ թողնելով և, ասես դրա ավարտը մեկ ուրիշից ակնկալելով, հոգնած ու անորոշ ժպտաց նա:

Իշխանի և Լիայի որդուն այն պատերազմում մարտի դաշտ իջնել էլ բաժին չընկավ: Դրսում 94 - ի ապրիլն էրª այն պատերազմի վերջին տարվա վերջին ամիսը:


Ապրիլ, 2008 թ.

[Monk]

Արիադնա, վաղուց արդեն ժամանակն է շարունակությունը դնելու

[Ariadna]

Արիադնա, վաղուց արդեն ժամանակն է շարունակությունը դնելու

Խոստանում եմ վաղը դնել, աշխատանքային կոմպիս մեջ են էդ ֆայլերը