Տեսարաններ Հրատից (Մարս) (դեկտեմբեր 2008թ., National Geographic)
Հրատը երկար ժամանակ ճնշել է մարդկության երևակայությունը: Երկնակամարում ոչ կանոնավոր կերպով շարժվող կարմիր աստղը դիտվում էր իբրև գուժկան կամ բռնության խորհրդանիշ. հույներն այն նույնացնում էին պատերազմի աստված Արեսի հետ, բաբելացիներն այն կոչում էին սանդարամետի աստված Ներգալի անունով: Հին չինացիների համար այն Յինգ-հուո էր, կրակի մոլորակ: Նույնիսկ 1543 թվականից հետո, երբ Կոպեռնիկոսը ենթադրեց, որ Արեգակը, այլ ոչ Երկիրն է լոկալ տիեզերքի կենտրոնը, Հրատի շարժման յուրօրինակությունը գաղտնիք էր մնում, մինչև, 1609-ին Յոհանես Կեպլերը վերլուծեց բոլոր մոլորակների ուղեծրերը՝ որպես կենտրոն դիտարկելով Արեգակը: Նույն տարվա մեջ Գալիլեյն առաջին անգամ դիտարկեց Հրատը հեռադիտակով: 17-րդ դարի կեսին հեռադիտակներն արդեն այնքան էին կատարելագործվել, որ հնարավոր եղավ դիտարկել Հրատի բևեռային սառցածածկույթի սեզոնային աճելն ու հալչելը, ինչպես նաև Մեծ Ծանծաղուտի (Syrtis Major) դիտարկումը, մուգ շերտ, որը կարծում էին՝ ծանծաղ ծով է: Իտալացի աստղագետ Ջովանի Կասինիին հաջողվեց որոշ բավական ճշգրիտ դիտարկումներ կատարել՝ մոլորակի պտույտը հաշվարկելու համար: Ըստ նրա հաշվարկների հրատյան մեկ օրը 40 րոպեով երկար է մեր 24 ժամից. նա սխալվել էր ընդամենը 3 րոպեով: Մինչ Արուսյակը (Վեներա), ավելի մոտ և ավելի մեծ հարևան մոլորակը ներկայանում էր անթափանցելի ամպերի ծածկույթով, Հրատի մակերևույթը բավական նման էր երկրայինին՝ ինչը դրդում էր մտածելու, որ նրա վրա կարող են կենսաձևեր գոյություն ունենալ:
Դիտարկումների համար մեր մոլորակի հաստ և փոփոխական մթնոլորտի շերտի աղավաղիչ ազդեցությունը ստիպեց է՛լ ավելի կատարելագործել հեռադիտակները, ինչը թույլ տվեց ստանալ Հրատի ավելի մանրամասն քարտեզներ, որոնց վրա նշված էին ծովեր և նույնիսկ ճահճուտներ, որտեղ ենթադրվող բուսականությունը փոփոխվում էր՝ բևեռային սառցի առաջացման և հալքի հետ: Մոլորակի ամենասրատես քարտեզագրողներից էր Ջովանի Սկիապարելին, որն օգտագործում էր իտալերեն «կանալի» (canali) բառը ենթադրվող ջրային ավազանները միացնող գծերի համար: Այդ բառը կարելի էր թարգմանել որպես «նեղուցներ» (բնական գոյացություն): Փոխարենը, «ջրանցքները» (արհեստական գոյացություն) գրավեցին հասարակության երևակայությունը և, մասնավորապես, բոստոնցի հարուստ բրահմին Պերսիվալ Լոուվելի ուշադրությունը, որը 1893-ին ենթադրեց, որ դրանք հրատյան քաղաքակրթության ստեղծածն են: Որպես աստղագետ Լոուելը մասնագետ չէր, հետաքրքրասեր էր, բայց ոչ էքսցենտրիկ: Նա Արիզոնայում, Ֆլագսթաֆի մոտ, կառուցեց իր սեփական աստղադիտարանը՝ ավելի քան 7000 ֆուտ բարձրությամբ, իր խոսքերով՝ «մարդկային ծխից հեռու»: Նույնիսկ բոստոնյան տեսությունները չընդունող աստղագետները համարում էին Հրատի նրա պատկերները ավելի լավը, քան Սկիապարելիինը: Լոուելը ենթադրեց, որ Հրատը մեռնող մոլորակ է, որի մեծ բանականությամբ օժտված բնակիչները պայքարում են նրա չորացման դեմ՝ ոռոգիչ ջրանցքների ցանցի միջոցով, որոնք տարածում և պահպանում են բևեռային սառույցներում եղած ջուրը: Այս հավատալիքը, Լոուելի խիստ դարվինիստական հայացքների հետ միասին, հանդիսացավ Հ.Գ. Ուելսի «Աշխարհների պատերազմը» գեղարվեստական ստեղծագործության նյութը (1898): Երկիրը խուժած հրատցիները, չնայած իրենց զզվելի արտաքինին և անգութ գործողություններին, արժանանում են մարդկային անկողմնակալ կարեկցանքին: Կիրառելով զարգացած տեխնիկա և գիտելիքներ՝ մշակված «անհրաժեշտության անմիջական ճնշման տակ»՝ նրանք նախանձաբար զննում են «մեր ավելի տաք մոլորակը՝ լի կանաչ բուսականությամբ և մաքուր ջրով, բերրիության մասին վկայող ամպամած մթնոլորտով, որի շարժվող ամպերի միջից երևում են բնակեցված ցամաքի լայն տարածքները և նեղ, նավաշատ ծովերը»:
Հետագա կեսդարանոց հրատյան անուրջների ժամանակաշրջանում մեր հարևան մոլորակը ծառայում էր որպես մեր մոլորակի ուրվական երկվորյակ, որի վրա էին փոխադրվում երկրային մտահոգությունները, անհանգստությունները և բանավեճերը: Այնպիսի հրատապ ժամանակակից հարցեր, ինչպիսիք էին գաղութացումը, կոլեկտիվացումը և արդյունաբերական անկումը, լայն տարածում գտան տարատեսակ հրատյան ուտոպիաներում: Գիտական ֆանտաստիկայի փոքր մասը ներկայացնում էր Հրատը, մոտավորապես, իբրև քրիստոնեական անդրշիրիմյան կյանքի վայր: Կ.Ս. Լյուիսի «Լռակյաց մոլորակից դուրս» (1938) ստեղծագործությունում հորինված էր մի հավերժական երկիր, Մալականդրա: Էդգար Բուռուգի հանրահայտ վեպերը շարքը Հրատի վերաբերյալ ներկայացնում էր կործանվող մոլորակը որպես տարբեր ռասաների կատաղի պատերազմատեղի, որտեղ երկրացի հերոս Ջոն Քարթերի խոսքերով «կյանքը դժվար և անողորմ պայքար է՝ գոյատևման համար»: Հետևելով Բուռուգին, գիտական ֆանտաստիկայի հեղինակները, անտեսելով հնարավոր կառուցվածքային տարբերությունները Երկրի և Հրատի բնակիչների միջև, հաճախ նույնացնում էին նրանց՝ հակամարտություններում սովորաբար հրատցիներին ներկայացնելով որպես կանանց, իսկ տղամարդկանց՝ որպես արիացի խիզախ ագրեսորների՝ մեր մոլորակից: Թույլ, թխամաշկ, դեղին աչքերով հրատցիները Ռեյ Բրեդբերիի պոետիկ և հուսահատ «Հրատյան ժամանակագրության» մեջ (1950) չքանում են մարդկային ներխուժման բերած դաժան թալանի ընթացքում:
Բայց ողջ այս հրատյան մեգաֆաունան՝ Ուելսի կաշվեպատ շոշափուկների և գերաճած գլուխների միացությունները, ամերիկյան լրագրող Գարետ Սերվիսի 15-ֆուտանոց կիսակարմիր մարդիկ, Բուռուգի 10-ֆուտանոց, չորս ձեռքանի, ձիթապղի գույնի մաշկով Տարկերը, Լյուիսի կուղբանման «հրոսաները» և տեխնիկային գերազանց տիրապետող «փֆիֆլտրիգիները», ինչպես նաև սպիտակ արջի չափերի էակները, որնք, ըստ Կառլ Սագանի ենթադրության շրջում էին խիստ սառը Հրատի մակերևույթի վրա, մոռացության գիրկն ուղարկվեցին, երբ 1965 թվականի հուլիսի 14-ին մոտ 6000 մղոն հեռավորությունից «Մարիներ 4»-ը լուսանկարեց Հրատը: Առաջին թվային ֆոտոխցիկներից մեկով լուսանկարված Հրատի մասում չկային ո՛չ ջրանցքներ, ո՛չ քաղաքներ, ո՛չ ջուր, ո՛չ էրոզիա և ո՛չ էլ երաշտ: Հրատն ավելի նման էր Լուսնին, քան Երկրին: Ամենուրեք կուսական կրատերներ, որոնք հուշում էին, որ մակերևույթի պայմանները չեն փոխվել ավելի քան երեք միլիարդ տարուց ի վեր: «Մահացող մոլորակը» վաղուց արդեն մահացած էր:
(շարունակելի...)
Մեջբերել
Էջանիշներ