Ինչ հասկանալ "Հայաստան" հասկացության տակ?

[Lion]

Երբ ես դեռ նոր էի սկսում աշխատել գրքիս վրա, իմ առջև կանգնեց մի քանի սկզբունքային հարցերի լուծում տալու անհրաժեշտությունը: Պահանջ առաջացավ, այսպես ասած, ձևավորել իմ մեթոդը: Մեթոդիս կարևորագույն բաղադրատարր-հարցերից մեկն էլ սա էր -

Ինչ հասկանալ "Հայաստան" հասկացության տակ?

Չծիծաղեք - հեշտ հարց չէ: Ընդ որում, բավականին բարդ է "Հայաստան" -ի հատկապես արևմտյան սահմանի որոշումը: Օրինակ -սկզբում ես որպես այդպիսին ընտրել էի Եփրատ գետը, բայց ընթացքում զգացի, որ սկզբունքային լրջագույն սխալ եմ անում: Ի վերջո հանգեցի սրան

Հատված <Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք: Գիրք 1>-ից

<1. "Հայաստան" հասկացությունն ընդգրկում է պատմական Հայաստանի 18 նահանգ (Մեծ Հայքի 15 նահանգները, Փոքր Հայքը, Հայոց Միջագետքը և Կիլիկիան) և երկրագնդի վրա համապատասխանում է Կիլիկիա նահանգի Անամուռ հրվանդանից 32.8-րդ արևելյան երկայնությամբ մոտավորապես ուղիղ դեպի հյուսիս, Անտիտավրոսյան լեռներով դեպի հյուսիս-արևելք, Արգեյոս լեռան հարավով Ծամնդավ (Սեյհան) գետի վերին հոսանք, 37-րդ արևելյան երկայնությամբ մոտավորապես ուղիղ դեպի հյուսիս` մինչև Սև ծով, Սև ծովի ափից սկսած 41.8 հյուսիսային լայնությամբ մոտավորապես ուղիղ դեպի արևելք մինչև Կուր գետ, Կուր գետով մինչև Կասպից ծով, Կասպից ծովի ափից սկսած 38.5 հյուսիսային լայնությամբ մոտավորապես ուղիղ դեպի արևմուտք մինչև Տրպատունիք գավառի հյուսիս-արևելք` 46.3 արևելյան երկայնություն, 46.3 արևելյան երկայնությամբ` Տրպատունիք գավառի արևելյան սահմանով դեպի հարավ մինչև Վարառատ գետ, նրանից ուղիղ դեպի արևմուտք, Արասխ գետ, Զագրոշի լեռնաշղթա, նրանից 36.9 հյուսիսային լայնությամբ` մոտավորապես ուղիղ դեպի արևմուտք, Ամանոսյան լեռներով հարավ` մինչև Մուսա լեռան մոտի Միջերկրական ծովի ափ սահմանագծի միջև ընկած տարածքին: Երկրագնդի հենց այս մասում տեղի ունեցած իրադարձություններն են հիմնականում իմ կողմից ենթարկվել ուսումնասիրության:>

Ինչ կասեք??

[Ambrosine]

Ինչ-որ չափով ճիշտ մոտեցում ես հանդես բերել: Հայաստանը մեր պատմական հայրենիքն է, իսկ եթե ուզում ենք շեշտել մեր պետությունը, նշում ենք ՀՀ: Վերջին 3 երկրամասերի մասին ոչինչ չեմ կարող ասել, որովհետև դրանք շատ կարճ ժամանակ են <<լիարժեք>> հայկական եղել, իսկ 15 նահանգները միանշանակ Հայաստան են: Էս խնդիրը կարծում եմ` շատերի մոտ է առաջացել. թեկուզ գիրք գրելիս, դասախոսություն կարդալիս ...

[Lion]

Ինչ-որ չափով ճիշտ մոտեցում ես հանդես բերել: Հայաստանը մեր պատմական հայրենիքն է, իսկ եթե ուզում ենք շեշտել մեր պետությունը, նշում ենք ՀՀ: Վերջին 3 երկրամասերի մասին ոչինչ չեմ կարող ասել, որովհետև դրանք շատ կարճ ժամանակ են <<լիարժեք>> հայկական եղել, իսկ 15 նահանգները միանշանակ Հայաստան են: Էս խնդիրը կարծում եմ` շատերի մոտ է առաջացել. թեկուզ գիրք գրելիս, դասախոսություն կարդալիս ...

Այ հենց ստեղ էլ, Astgh ջան, կրկնում ես իմ սխալը, որը քիչ էր մնում անեի ես: Ընդհակառակը, բորոլ այդ նահանգներն էլ մինչև 1915 թ-ի ոճիրը ՆՈՒՅՆՔԱՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ են եղել, որքան ասենք Արցախը կամ Արարատը

Ողջ խնդիրն այն է, որ <Հայաստան> հասկացության տակ սխալմամբ ընկալում են

1. Մեծ Հայքի 15 հանագները
2. Հայկական լեռնաշխարհը նեղ իմաստով,

Ես կողմ եմ երկրորդ տարբերակին, բայց լայն իմաստով

[Norton]

Ես կողմ եմ երկրորդ տարբերակին, բայց լայն իմաստով

Լիոն ջան, բայց խի՞ ես բավարարվում միայն Հայկական լեռնաշխարհով(լայն իմաստով), բա ամբողջ Փոքր Ասիան, Միջագետքը ու Կենտրանական Ասիան՝ Ստոնհենջը հայկական ա՝ ուրեմն +Բրիտանիա, չհաշված, որ Եգիպտական բուրգերը կառուցվել են Հայկ նահապետի պատվին, այն էլ հայերի կողմից + Եգիպտոս՝ էլ ինչ մնաց՞, առայժմ այսքանով բավարարվենք երևի:

[Պանդուխտ]

Ողջոյն Lion,
Կարեւոր թեմա է, հայրենաճանաչութեան իմաստով: Գիտես պատմաբան չեմ, նորից՝ դիտումներս արձանագրեմ:
Աշխարհացոյցւոմ նշուած Հայոց 15 նահանգները, Արտաշէս Արքայի միաւորած հայկական ազգաւառների նահանգներն են: Աներկբայօրէն համաձայն եմ:
Փոքր Հայքը, Հետաքրքիր է եղել, ինձ համար, որ այս տարածքը Փոքր Հայք է կոչուել, չգիտեմ առաջին անգամ ում կողմից, մակեդոնացիների՞, թէ՝ հռովմայեցիների կողմից: Առանց պատճառի չէր կարող այդպէս կոչուել, հոծ հայ բնակչութիւն է ունեցել:ս
Հետաքրքիր է, բայց ինչո՞ւ: Քանզի հայկական անկախ թագաւորութիւն չի եղել այդ տարածքում, այն իմաստով, որ մենք հասկանում եմ «լիիրաւ» հայ թագաւորութիւնը՝ Հայ Առաքելական կրօնի տիրապետութեամբ, ու եկեղեցու ստեղծած գիր գրականութեան շնորհիւ, իր մշակութային բովում, ձուլող հայացնող ուժեղ մեքենայ:
Դասական իմաստով ընդունուած Հայի ինքնութիւնը բնորոշող երկու բնորոշիչները՝ քրիստոնէութիւնը եւ Հայ գիրն ու գրականութիւնը երբ ընդունուեց եւ արարուեց Հայաստանում, Փոքր Հայքը եւ այլ բնիկ հայկական տարածքներ, չէին մտնում Հայ Թագաւորութեան տարածքում, այլ խօսքով՝ Հայ Առաքելական եկեղեցու, որի հետ եւ Հայ դպրութեան իշխանութեան տարածքում:
Փոքր Հայքը հայ է եղել միշտ, սակայն ենթակայ Հելլենական, Յունաբիւզանդական ձուլող մշակութային քաղաքականութեան:
Պատմութեան մէջ չի յիշատակուել, երբեւիցէ, Փոքր Հայքի տարածքում կառուցուած Հայկական ճարտարապետական ոճով տաճար, գուցէ մինչ Վասպուրական Արծրունեաց մեծ գաղթը, թէ՞ սխալ եմ:
Նոյնիսկ Օսմանեան տիրապերութեան շրջանում, մենք, տեսնում ենք ասորական եւ բիւզանդական ոճով կառուցուած եկեղեցիներ: Ասել ուզածս է՝ Բիւզանդական մշակութային դրուածքը շատ ուժեղ է եղել Փոքր Հայքում, Կապադովկիայում, Կոմագենէում եւ Կիլիկիայում:
Փաստօրէն, հայի երկիր Փոքր Հայքը, հնուց հայկական իշխանութիւնից զրկուել էր, այսինքն Մեծ Հայքից անջատ պետական միաւորումի մաս էր կազմել, որ յաճախ թշնամաբար էր տրամադրուած Մեծ Հայքի հանդէպ:
Արդեօ՞ք Փոքր-Հայեցի հայերից ստուար հաուածներ չի հելլենացաւ: Հաւանաբար այո՛: Մակեդոնացի Ալեքսանդրի աշխարհակալութեան հետեւանքով, ու դրան յաջորդող Հելենիստ պետութիւնների մշակութային քաղաքականութեան հետեւանքով, հնամենի (անտիկ) Փոքր Ասիան հելլենացաւ, թէեւ որոշ վայրերում, դեռեւս խօսում էին բնիկ խեթերի (հին կապադովկիացիներ) լեզուն:
Լիկիան, Փռիւգիան, Գաղատիան, Պոնտոսը, Կիլիկիան, Բիւթանիան, Պափլագոնիան եւ մնացեալ Փոքրասիական երկրները, եթէ մինչ այդ չէին հելլենացել, յոյն վաճառական ծովագնաց գաղթականութեան պատճառով, ապա Մակեդոնացու հելլեիստական արշաւանքներից ետք վերջնականապէս հելլենացան: Սրանից անմասն չէր կարող մնալ Փոքր Հայքի, Կապադովկիայի, Կոմմագենէի եւ Պոնտոսի հայախօսները:
Անտիկ ժամանակներում, մենք տեսնում ենք թագաւորութիւններ, որոնց ազգային կազմուածքը յայտնի չէ: Սելեւկիանների ժամանակ գոյութիւնը պահած Կոմագենէ-Ծոփք, Փոքր Հայքի եւ ամենայն հաւանականութեամբ՝ Պոնտոսի թագաւորութեան հիմնական բնակիչները հայերն էն եղել, մանաւանդ երբ Պոնտոսին միացաւ Փոքր Հայքի թագաւորութիւնը:
Մենք գիտենք, որ ազգութիւն չստեղծուեց հրեայ աղանդաւոր քարոզիչներ հիմնած նոր կրօնով, կամ Կեսարիայում դաստիարակուած Պարթեւի գործունէիութեամբ: Ազգութիւն կար, որի պատճառով Եփրատից արեւամուտ ընկած տարածքը օտար աշխարհագիրները անուանել են Minor Armenia:
Երբ նայում ես պատմական քարտէսներին, տեսնում, որ Փոքր Հայքը փոփոխակի սահմաններ է ունեցել:
Ընդհանրապէս՝ տեղական հայ աւագանու կողմից կառավարուող Փոքր Հայքը բիւզանդական դարաշրջանում տեսնում ենք ընլայնուած ու իր մէջ ներառած Կոմմագենէն, Կապադովկիայից հատուածներ: Փոքր Հայքը Բիւզանդական պետութեան ահագին ծառայութիւններ է մատուցել զօրքի, զօրվարների եւ ընդհանրապէս որպէս մարդկային տարր:
Արաբ Իսլամական խալիֆայութեան մղած պատերազմները Բիւզանդիոյ դէմ, Փոքր Հայքի եւ Կիլիկիոյ տարածքում տեղի են ունեցել երկար ժամանակ, ինչի պատճառով տարածքի ժողովուրդը, որ եթէ հայ էր մնացել մինչ այդ, կամ գաղթել էր, կամ էլ չափազանց նօսրացել էր տարածքում:
Բիւզանդիայի հակահայկական անհեռատես քաղաքականութիւնը Վասպուրականի ու Բագրատունի Հայ թագաւորութիւնների հանդէպ, հանգեցրեց նրան, որ Մեծ Հայքում մինչ այդ գոյացած այս երկու հայկական թագաւորութիւնների ժողովուրդը, քաջալերուեց գաղթելու արեւմուտք՝ Փոքր Հայք Կապադովկիա: Գաղթի ալիքի զօրացաւ մանաւանդ երբ սելջուկների ասպատակութիւնները յաճախակի դարձան, ու Բիւզանդիոյ նենգ քաղաքականութեան քակտած հայ իշխանութիւնների տեղ եկած ու բռնած օտար բանակները, չկարողացան պաշտպանել Մեծ Հայքի ժողովուրդին:
Գրեթէ ամայացած Կապադիովկիայում, Փոքր Հայքում նոր եկող հայեր խտացրին բնիկ հայերի շարքերը, եւ այստեղ է որ վերջնական յունացումից ազատուեցին տեղի հայերը:
Միջանկաեալ, երբ ասում եմ արեւմտահայ-արեւելահայ բաժանումների մեծ մասը շինծու են, այսպիսի պատմական դէպքեր նկատի ունեմ, երբ ծայր արեւելեան գաւառներից հայեր եկել ու բնակել են արեւմուտքում, օրինակ Կիլիկիոյ Լամբրոն բերդի տէր Օշինը (ճի՞շտ եմ):
Քարտէսի մասի՞ն էինք խօսում, Փոքր Հայքի սահմանները փոփոխակի են եղել, ու հենց այդ պատճառով, նախընտրելի է նոյն չափանիշով չմօտենալ Փոքր Հայքին, ինչ որ ունեմք Մեծ Հայքի պարագայում, որպէս սրբազան ու անփոխարինելի, սկզբնական ու վերջնական բնօրրան Հայ ազգի:
Փոքր Հայքի համար չի՛ գրուել մի աշխարհացոյց, ինչպէս արուել է Մեծ Հայքի համար
Նախընտրելի է ուսւոմնասիրել Փոքր Հայքի ժողովրդագրութիւնը, տեղանունները, որոնք համահունչ են Մեծ Հայքում սահմանակից Բարձր Հայքի ու Ծոփք նահանգների հայկական տեղանուններին:
Պիտի նշել որ այս տարածքում առկայ է հայ-խեթական ազգագրական ուժեղ շփում:
Պատմութիւնը վկայում է տարածքում գոյ հայ-հոռոմների մասին:
Մի անգամ պատմեցի սրանց մասին արաբախօս մի յոյն-հոռոմի, այնքա՜ն խանդավառուեց, որ յաւելեալ տեղեկանք խնդրեց նրանց մասին, մտածելով որ, թերեւս, աշխարհում հայի այս հատուածն էլ փրկուել է հերձուածող գրիգորեան աղանդից, ու սրբազան տիեզերական պատրիարքութեան մնացեալ հօտի հետ արժանանալու է երկնքի արքայութեան:
Ի հարկ է վերջին տողերս հեգնանք է.. տղան բարի ու ազնիւ երիտասարդ էր:
Տարածքում, դաւանանքի ու թեմական փոփոխութիւն շատ է տեղի ունեցել, նայած՝ պատմական ո'ր շժամանակաշրջանում ո'ր եկեղեցին ուժեղ է եղել, ո'ր եկեղեցական առաջնորդը ճարպիկ է եղել ու հափշտակել ուրիշի հօտը:
Գիտենք որ Խարբերդի դաշտի գիւղերում, պատմական Ծոփքի Անձիտում, որ Փոքր Հայք չէ, բայց Փոքր Հայքի նման երկար դարեր հայ թագաւորութիւն չի տեսել (Արշակունիների սկզբնական շրջանից ի վեր), Մեծամասնութիւն կազմող հայերի միջավայրում կային ասորի եւ յոյն գիւղեր (դաւանանքով՝ եկեղեցական պատկանելիութեամբ), որոնք հայերէի հետ սիրալիր ու բարեկամական յարաբերութիւններ ունէին, ու դրանցից շատերը ժամանակի ընթացքում հայացան, քանզի նենգ Բիւզանդիա չկար այլեւս Խարբերդի գիւղերում, այդ ժամանակահատուածում:
Սրանք հայերի ու Հայաստանի մօտ ապրողներն են, հայախօս են դարձել, հապա ինչ ասել նրանց համար, որ հեռու էին հայերից, մոռացել էին լեզուն, պատկանել են Յոյն Օրթոդոքս (Ուղղափառ) եկեղեցուն: Սրանցից շատը թուրքիայում մահմեդական դարձաւ, ու մոռացաւ Առաքելականն էլ Քաղկեդոնականն էլ, հայերէնն էլ յունարէն էլ, ու դարձաւ թուրք:
Արժէ յիշել կեսարացի յոյների թուրքական բարբառում գտնուող հայերէն բառերը, որոնք առանձին ուշադրութեան են արժանացել Աճառեանի կողմից:
Միմար Սինանը, տարածքի (Կեսարիա) հայերից թուրքացած լաւագոյն օրինակը կարող է լինել:

Հայոց Միջագետք, Գտնւում է առեւտրական ճանապարհների վրայ՝ հիւսիս-հարաւ, մանաւանդ արեւելք-արեւմուտք ուղիների: Մեծ Հայքը թուլացնել ուզող մրցակից պետութիւնները, առաջինը այս տարածքը Արուաստան ազգագաւառի հետ խլել են Մեծ հայքից: Հայաստանը, լինելով գերազանցապէս լեռնային երկիր, արտաքին աշխարհի հետ իր առեւտուրը կատարում էր այս տարածքի միջոցով: Պատահական չէ Հայ Արշակունի մայրաքաղաքի՝ Մծբինի գտնուելը այստեղ (Արուաստան), իսկ Տիգրան Բ Մեծի մայրաքաաղաքը գտնւում էր Հայոց Միջագետքի անմիջական հիւսիսում գտնուող Մեծ Հայքի Աղձնիքի Նփրկերտ գաւառում: Հացի շտեմարան էր, անծայրածիր դաշտերով ու Տիգրիսի հարկատու գետ ու առուներով: Հայերը միշտ էլ եղել են այստեղ, Արմէ-Շուպրիայից սկսած մինչ... այսօր: Հայաստանը քաղաքակրթուած Միջագէտքի հետ, Շումերի, Ակկադի հետ իր յարաբերութիւնները զարգացրեթ է այս տարածքում: Հայկական Էպոսում մեծ դեր ունեցող Տարք Անգեղի բերդ-ազգագաւառը դարձեալ գտնւում է Հայոց Միջագետքի հիւսիսում՝ հայոց Աղձնիքում:
Կիլիկիա Սիրում եմ միջերկրականի կապոյտը:

Ծանօթ.
-Հայերը յուներին տուել են «Հոռոմ» անունը:
-«Հայ-հոռոմ» բառակապակցումը նշանակում է հայ-քաղկեդոնիկ (հայ օրթոդոքս): գործածւում է զանազանելու համար լուսաւորչական հայերից: Սրանք դեռ եւս հայութիւննին չկորցրած հայեր են եղել:

[Մեղապարտ]

Լիոն ջան, բայց խի՞ ես բավարարվում միայն Հայկական լեռնաշխարհով(լայն իմաստով), բա ամբողջ Փոքր Ասիան, Միջագետքը ու Կենտրանական Ասիան՝ Ստոնհենջը հայկական ա՝ ուրեմն +Բրիտանիա, չհաշված, որ Եգիպտական բուրգերը կառուցվել են Հայկ նահապետի պատվին, այն էլ հայերի կողմից + Եգիպտոս՝ էլ ինչ մնաց՞, առայժմ այսքանով բավարարվենք երևի:

Գնահատելի հումոր է ,սակայն քո ասածի մեջ ճշմարտություն կա :
Տիրապետող մշակույթը , որը եղել է քո նշած տարածքներում , հստակ պատկանելիություն և ծագում ունի , որի ակունքները գտնվում են հայկական լեռնաշխարհում :
Այլ հարց է հայկական էթնոսը ինչքանով է մասնակցել աշխարհակառուցողական խնդիրների մեջ, և այլ հարց է մշակութային աշխարհը կցանկանա ճանաչել մեր մշակութային ներկայությունը , մեր ավտոխոն սահմաններից դուրս:
Եվ ամենա կարևորը մեր ունակությունները արդյոք բավարար են նման քննարկումներին մասնակցելու համար:

[Norton]

Գնահատելի հումոր է ,սակայն քո ասածի մեջ ճշմարտություն կա :
Տիրապետող մշակույթը , որը եղել է քո նշած տարածքներում , հստակ պատկանելիություն և ծագում ունի , որի ակունքները գտնվում են հայկական լեռնաշխարհում :
Այլ հարց է հայկական էթնոսը ինչքանով է մասնակցել աշխարհակառուցողական խնդիրների մեջ, և այլ հարց է մշակութային աշխարհը կցանկանա ճանաչել մեր մշակութային ներկայությունը , մեր ավտոխոն սահմաններից դուրս:
Եվ ամենա կարևորը մեր ունակությունները արդյոք բավարար են նման քննարկումներին մասնակցելու համար:

Բայց ով էր հումոր անում, ես լրիվ լուրջ էի;
Ու նույնիսկ ավելացնեմ՝ բասկերը ունեն հայկական ծագում + բասկերի երկիր, գերմանացիները ունեն արիական ծագում՝ այսինքն հայկական + Գերմանիա: Ու սա դեռ ամենը չի...

[Lion]

Norton

Լիոն ջան, բայց խի՞ ես բավարարվում միայն Հայկական լեռնաշխարհով(լայն իմաստով),

Ես բավարարվելու կամ չբավարարվելու խնդիր չուեմ: Ես ասում եմ այն, ինչ մերն է: Ավել բան, անձամբ ինձ, պետք չէ: Ես խոսում եմ այն տարածքների մասին, որոնց հայականությանը վստահ եմ 100 տոկոսով:

բա ամբողջ Փոքր Ասիան, Միջագետքը ու Կենտրանական Ասիան՝

Ես այդ տարածքները հայկական համարելու բավարար ապացույցներ չունեմ: Ունես` ապացուցիր ու պնդիր:

Ստոնհենջը հայկական ա՝ ուրեմն +Բրիտանիա,

Ստուհենջը կառուցել են արիական ծագում ունեցող կելտերը, գալերը: Այն ունի Հայկական ծագում, բայց հայկական չէ, քանի որ գալլերը հայեր չէին: Մեկ հազարմայկաի ընթացքում սրանք այնքան էին հեռացել հայերից, որ արդեն սխալ է խոսել նույն ժողովրդի մասին:

չհաշված, որ Եգիպտական բուրգերը կառուցվել են Հայկ նահապետի պատվին,

Ես նման բան չեմ ասել:

այն էլ հայերի կողմից + Եգիպտոս՝ էլ ինչ մնաց՞, առայժմ այսքանով բավարարվենք երևի:

Բավարարվիր: Ապրես, հումոր արեցիր, բոլորս ծիծաղեցինք: Իսկ այժմ անցնեմ ավելի լուրջ թեմաների...

Ավելացվել է 1 րոպե անց
Պանդուխտ ջան: Նախ թույլ տուր հիացմունքս արտահայտեմ քո գիտելիքների մակարդակի վերաբերյալ: Թեև համեստորեն գրեցիր, որ պատմաբան չես, սակայն գիտելիքներիդ ընդհանուր մակարդակը ավելին է, քան <պատմաբան> հորջորջված շատ-շատերինը: Հիացնում է նաև քո մտահորիզոնի խորությունը

Աշխարհացոյցւոմ նշուած Հայոց 15 նահանգները, Արտաշէս Արքայի միաւորած հայկական ազգաւառների նահանգներն են: Աներկբայօրէն համաձայն եմ:

Փոքր Հայքը, Հետաքրքիր է եղել, ինձ համար, որ այս տարածքը Փոքր Հայք է կոչուել, չգիտեմ առաջին անգամ ում կողմից, մակեդոնացիների՞, թէ՝ հռովմայեցիների կողմից: Առանց պատճառի չէր կարող այդպէս կոչուել, հոծ հայ բնակչութիւն է ունեցել:ս
Հետաքրքիր է, բայց ինչո՞ւ:

Մ.թ.ա. 520 թ-ի ամռանը կնքվեց հաշտություն և վերջացավ Հայ-Պարսկական I պատերազմը: Արդյունքում Արիական Եռադաշինքում գերագահությունը կրկին անցավ պարսիկներին, իսկ Արմենիի հիմքի վրա արդեն ձևավորված Մեծ Հայքի թագավորությունը իր իշխանությունը պահպանեց Հայաստանի 14 նահանգների և 2 նահանգների կեսերի վրա, այն դեպքում, երբ Փոքր Հայքը, Հայոց Միջագետքի հարավային և արևմտյան մասն ու Անդրեփրատյան Ծոփքը, թեև ստացան լայն ներքին ինքնավարություն, այնուհանդերձ միացվեցին Պարսկաստանին ու կազմեցին նրա XIII սատրապությունը` Հիդարնյանների տոհմի ժառանգական գլխավորությամբ: Կիլիկիան, որտեղ պահպանվեց տեղի Սիենիսների ժառանգական կառավարումը, ևս միացվեց Պարսկաստանին ու կազմեց նրա IV սատրապությունը: Հենց այս ժամանակից սկսած էլ շրջանառության մեջ մտավ <Փոքր Հայք> տերմինը, ի հակադրություն <Մեծ Հայք>-ի

Քանզի հայկական անկախ թագաւորութիւն չի եղել այդ տարածքում, այն իմաստով, որ մենք հասկանում եմ «լիիրաւ» հայ թագաւորութիւնը՝ Հայ Առաքելական կրօնի տիրապետութեամբ, ու եկեղեցու ստեղծած գիր գրականութեան շնորհիւ, իր մշակութային բովում, ձուլող հայացնող ուժեղ մեքենայ:

Շատ ներեղություն: Ես չեմ համարում, որ Հայկական թագավորությունը «լիիրաւ» հայկական համարելու համար պարտադիր է <Հայ Առաքելական կրօնի տիրապետութեամբ, ու եկեղեցու ստեղծած գիր գրականութեան> տիրապետությունը: Իմ կարծիքով սա այնքան էլ ճիշտ մոտեցում չէ, քանի որ այդ դեպքում ՄԻՆՉև 301 թ-ը գոյություն ունեցող բոլոր Հայկական թագավորությունները կարելի է համարել <ոչ լիիրավ>: Ակնհայտ է, որ դա ճիշտ չէ...

Փոքր Հայքում կար անկախ թագավորություն մ.թ.ա. 331 թ-ից հետո: Չնայած Հիդարնյանների տիրապետության վերջում էլ սրանց տոհմը իր լայնածավալ տարաշքներում ըստ էության անկախ էր, բայց իսկական անկախությունը առաջացավ մ.թ.ա. 331 թ-ից հետո: Արիական Եռադաշինքին հաջորդած ժամանակաշրջանում Հայաստանի տարածքում գոյություն ունեին երեք թագավորություններ: Դրանցից իր իրական ուժով և ազդեցությամբ առաջնայինն էր իր գոյությունը շարունակած և սկզբում Հայաստանի 16, իսկ հետո` 14 նահանգ ընդգրկող Մեծ Հայքի թագավորությունը՝ Հայկազունիներին հաջորդած Երվանդունիների դինաստիայի գլխավորությամբ: Հաջորդը մ.թ.ա. 331 թ-ի հոկտեմբերի 1-ի Գավգամելայի ճակատամարտից անմիջապես հետո Հայկական նախկին XIII սատրապության սատրապ Միթրդատի կողմից հռչակված և նույն սատրապության տարածքն ընդգրկող Փոքր Հայքի թագավորությունն էր, իսկ երրորդը՝ Ծոփք հեռացած Կիլիկիայի Հայկական նախկին IV սատրապության սատրապ Սիենիսյան Արշամի կողմից մ.թ.ա. մոտ 323 թ-ին հռչակված և սկզբում Ծոփքն ու Հայոց Միջագետք նահանգներն, իսկ հետագայում միայն Ծոփք նահանգն ընդգրկող Ծոփքի թագավորությունը: Սակայն մ.թ.ա. 3-րդ դարի վերջին Փոքր Հայքն ընկավ Սելևկյանների գերիշխանության տակ և այնտեղ հաստատվեց հելենական դինաստիա: Փոքր Հայքում իշխող հելլենիստական արքայական դինաստիան խիստ վերապահումներով էր մոտենում Մեծ Հայքի թագավորության հետ համագործակցության հարցերին, իսկ հետագայում բանը նույնիսկ հասավ նրան, որ թագավորությունը կտակվեց Պոնտոսի թագավորությանը, ի դեմս Միհրդատ VI Եվպատորի (մ.թ.ա. 120-63)` դրանով իսկ հսկայական հարված հասցնելով Փոքր Հայքի թագավորության անկախությանը:
Պոնտոսի անկումից հետո, թեև Փոքր Հայքի թագավորությունը ձևականորեն պահպանվեց, սակայն որևէ անկախության նույնիսկ նշույլի մասին խոսք չկար: Այնուհանդերձ թագավորությունը կար, որը վերջնականապես վերացվեց մ.թ. 72 թ-ին...

Դասական իմաստով ընդունուած Հայի ինքնութիւնը բնորոշող երկու բնորոշիչները՝ քրիստոնէութիւնը եւ Հայ գիրն ու գրականութիւնը երբ ընդունուեց եւ արարուեց Հայաստանում, Փոքր Հայքը եւ այլ բնիկ հայկական տարածքներ, չէին մտնում Հայ Թագաւորութեան տարածքում, այլ խօսքով՝ Հայ Առաքելական եկեղեցու, որի հետ եւ Հայ դպրութեան իշխանութեան տարածքում:

Բայց դա չի նշանակում, որ այդ տարածքները դադարեցին լինել հայկական

Փոքր Հայքը հայ է եղել միշտ, սակայն ենթակայ Հելլենական, Յունաբիւզանդական ձուլող մշակութային քաղաքականութեան:

Կար այդ պահը...

Պատմութեան մէջ չի յիշատակուել, երբեւիցէ, Փոքր Հայքի տարածքում կառուցուած Հայկական ճարտարապետական ոճով տաճար, գուցէ մինչ Վասպուրական Արծրունեաց մեծ գաղթը, թէ՞ սխալ եմ:

Չէ, այնքան էլ ճիշտ չէ... Օրինակ Համշենում պահպանվել են հնագույն հայկական ճարտարապետական հուշարձաններ, թեև ընդունում եմ, որ հռոմեա-բյուզանդական ազդեցությունն այդ տարածքներում հսկայական էր:

Արդեօ՞ք Փոքր-Հայեցի հայերից ստուար հաուածներ չի հելլենացաւ: Հաւանաբար այո՛: Մակեդոնացի Ալեքսանդրի աշխարհակալութեան հետեւանքով..., օրինակ Կիլիկիոյ Լամբրոն բերդի տէր Օշինը (ճի՞շտ եմ):

Իհարկե: Շատ միանգամայն ճիշտ ես:

Քարտէսի մասի՞ն էինք խօսում, Փոքր Հայքի սահմանները փոփոխակի են եղել, ու հենց այդ պատճառով, նախընտրելի է նոյն չափանիշով չմօտենալ Փոքր Հայքին, ինչ որ ունեմք Մեծ Հայքի պարագայում, որպէս սրբազան ու անփոխարինելի, սկզբնական ու վերջնական բնօրրան Հայ ազգի:

Գուցե - բայց Փոքր Հայքի պարագայում մեր խնդիրն ավելի հեշտ է, քանի որ բնությունն ինքն է սահմաններ գծել: Սև ծով հյուսիսում, Պարխարյան լեռներ արևելքում ու հարավում, Հալիս գետ` արևմուտքում...

[Lion]

Փոքր Հայքի համար չի՛ գրուել մի աշխարհացոյց, ինչպէս արուել է Մեծ Հայքի համար
Նախընտրելի է ուսւոմնասիրել Փոքր Հայքի ժողովրդագրութիւնը, տեղանունները, որոնք համահունչ են Մեծ Հայքում սահմանակից Բարձր Հայքի ու Ծոփք նահանգների հայկական տեղանուններին:

Սա մեր պատմաբանության մեծագույն բացերից է:Փոքր Հայքն ի սկզբանե սովետահայ պատմագիտության կողմից դիտվում էր կիսահայկական-կիսահունական տարածք և նրա պատմությունն այնքան վատ է ուսումնասիրված, որ հայոց պատմությանը նվիրված ոչ մի աշխատության մեջ նույնիսկ հիշատակություն չկա Հայաստանի տարածքում ստեղծված այնպիսի մի պետության մասին, ինչպիսին Տրապիզոնի կայսրությունն է: Կարծես ի սկզբանե ընդունվում է, որ դա հունական տարածք է:

Հայոց Միջագետք, Գտնւում է առեւտրական ճանապարհների վրայ՝ հիւսիս-հարաւ, մանաւանդ արեւելք-արեւմուտք ուղիների: Մեծ Հայքը թուլացնել ուզող մրցակից պետութիւնները, առաջինը այս տարածքը Արուաստան ազգագաւառի հետ խլել են Մեծ հայքից: Հայաստանը, լինելով գերազանցապէս լեռնային երկիր, արտաքին աշխարհի հետ իր առեւտուրը կատարում էր այս տարածքի միջոցով: Պատահական չէ Հայ Արշակունի մայրաքաղաքի՝ Մծբինի գտնուելը այստեղ (Արուաստան), իսկ Տիգրան Բ Մեծի մայրաքաաղաքը գտնւում էր Հայոց Միջագետքի անմիջական հիւսիսում գտնուող Մեծ Հայքի Աղձնիքի Նփրկերտ գաւառում: Հացի շտեմարան էր, անծայրածիր դաշտերով ու Տիգրիսի հարկատու գետ ու առուներով: Հայերը միշտ էլ եղել են այստեղ, Արմէ-Շուպրիայից սկսած մինչ... այսօր: Հայաստանը քաղաքակրթուած Միջագէտքի հետ, Շումերի, Ակկադի հետ իր յարաբերութիւնները զարգացրեթ է այս տարածքում: Հայկական Էպոսում մեծ դեր ունեցող Տարք Անգեղի բերդ-ազգագաւառը դարձեալ գտնւում է Հայոց Միջագետքի հիւսիսում՝ հայոց Աղձնիքում:

Միանգամայն ճիշտ ես: Ավելացնեմ, որ Հայոց Միջագետք նահանգը մինչև մ.թ.ա. 160 թ-ը, բնականաբար տարբեր քաղաքական կարճաժամկետ ընդմիջումներով, եղել է Մեծ Հայքի թագավորության կազմում: Մ.թ.ա. 160 թ-ին Արտավազդ II-ի ազգական Արայի կողմից հիմնադրված այս թագավորությունը ընդգրկում էր Հայոց Միջագետք նահանգը: Այն ոչ միայն ապահովում էր Մեծ Հայքի թագավորության հարավային սահմանի զգալի մասի պաշտպանությունը, այլև հարավից սպառնացող վտանգից համեմատաբար ապահով վիճակ էր ստեղծում նաև Ծոփքի, Կոմագենեի և Փոքր Հայքի թագավորությունների համար: Հայոց Միջագետքի թագավորությունում իշխող արքայատոհմը սերտ համագործակցություն էր իրականացնում Մեծ Հայքի թագավորության հետ և այս խելամիտ քաղաքականությամբ այնքան ամրապնդեց իր դիրքերը, որ հետագա դարաշրջանում հաճախ ինքն էր նեցուկ կանգնում Մեծ Հայքի թագավորությանը:
Պատմագիտության մեջ տարօրինակ է դասավորվել այս թագավորության ճակատագիրը: Շատ հաճախ Հայոց Միջագետք նահանգն ընդգրկող այս թագավորությունը չի համարվել և չի համարվում հայկական, իսկ այս ժամանակաշրջանի նրա ամենատաղանդավոր արքա Աբգար V Մեծը (մ.թ.ա. 23 - մ.թ. 50) սովետահայ պատմագիտության կողմից հայ չհամարված, անարդարացիորեն մոռացված, չընդունված, ժխտված և հայոց պատմության մեջ լիովին անհիմ իր արժանի տեղից զրկված արքաներից մեկն է: Ընդ որում այս ժխտողական մոտեցումը իրականացվել է հիմնականում հասկանալի կրոնա-քաղաքական մոտիվներով, այն ենթատեքստով, որ, ժխտելով նրա գոյությունը կամ վերջինիս մասին եղած բոլոր հիմնական տեղեկությունները հայտարարելով "հնարովի ու վիպական", ժխտվի նաև այդ կապակցությամբ հիշատակվող Հիսուս Քրիստոսի մասին հիշատակությունը և վերջինիս հետ կայացած Աբգար V Մեծի ունեցած նամակագրության փաստը: Վերջին փաստը գուցե և իրոք չի եղել, սակայն ոչ մի հիմք չկա միայն այդ հանգամանքը հիմք ընդունելով ժխտել մնացած փաստերը:
Այս կապակցությամբ անհրաժեշտ է նշել, որ նույնիսկ իր անաչառության մեջ երբեմն ծայրահեղությունների հասնող Մովսես Խորենացին (Գիրք 2, գլուխ 24) այս դեպքում լիովին վստահ, առանց կասկածի որևէ ստվերի և մեծ սիրով է պատմում Աբգար V Մեծի, որպես հայոց արքայի մասին` նույնիսկ չնչին ակնարկ իսկ չանելով վերջինիս հայ չլինելու վերաբերյալ: Իր հերթին.
1. Հայոց Միջագետքի թագավորությունը գտնվում էր Հայաստանի հիմնական նահանգներից մեկում` Հայոց Միջագետքում,
2. վերջինիս բնակչության ճնշող մեծամասնությունը հայեր էին,
3. Աբգար IV Սևը (մ.թ.ա. 26-23) Տիգրան II Մեծի թոռ Արտաշես II-ի (մ.թ.ա. 31-20) որդին էր,
4. Աբգար V Մեծի (մ.թ.ա. 23 - մ.թ. 50) մասին հիմնական տեղեկություններում վերջինս հանդես է գալիս ոչ միայն որպես տիպիկ հայ, այլև` որպես Հայոց Միջագետքի և Մեծ Հայքի արքա,
5. թագավորության արքաների և արքայազնների մեծամասնությունը կրում է զուտ հայերին բնորոշ անուններ ու մականուններ, իսկ մնացած մասը` պարթևներից հայերին անցած անուններ (Սանատրուկ, Պակուրի, Բակուր, Պարթանասպատ և այլն): Այսպես, զուտ հայկական են հետևյալ անուններն ու մականունները.
ա) Աբգար. տիպիկ հայկական անուն, որը բառացիորեն նշանակում է "ավագ այր" (Մովսես Խորենացի, գիրք 2, գլուխ 26): Տեղական արքաների ամենատարածված անունն էր, որը երբեմն հանդես էր գալիս որպես հիմնական, իսկ երբեմն էլ` որպես միայն արքայատոհմին բնորոշ անուն, որը հերթական արքան կրում էր իր հիմնական անվան հետ միաժամանակ (ինչպես օրինակ "Արշակ" անունը Պարթևական թագավորության արքաների պարագայում):
բ) Արա. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել է թագավորության հիմնադիր Արան (մ.թ.ա. 160 - մոտ 127): Այս անունը գրականության մեջ հաճախ փոխանցվում է "Օրհոյ" կամ "Օրա" տեսքով, ինչը ճիշտ չէ:
գ) Արման. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել են իշխող արքայատոհմի բազում ներկայացուցիչներ: Այն ուղղակիորեն նշանակում է "հայ մարդ"` կազմված լինելով հայերին և հայերենին անչափ բնորոշ "Ար" (հայ) և արիական ժամանակաշրջանի հայերենին բնորոշ ու այդ ժամանակներից էլ հայերենում պահպանված "մեն" (մարդ) բառերից (վերջինս անաղարտ տեսքով պահպանվել է հայերենի հետ ընդհանուր արիական արմատներ ունեցող անգլերենում □man/men□ տեսքով): Ըստ Խորենացու, սակայն, տեղական բարբառով անունը վերափոխվել է և սկսել է հնչել պարզապես "Ման" տեսքով (գիրք 2, գլուխ 24):
դ) Բաղդասար. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել է Բաղդասարը (մ.թ.ա. մոտ 120-115): Այս անունը գրականության մեջ հաճախ փոխանցվում է "Բարադասար" տեսքով, ինչը ճիշտ չէ:
ե) Վահե. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել է Վահեն (162-164): Այս անունը գրականության մեջ հաճախ փոխանցվում է "Վահի" տեսքով, ինչը կրկին ճիշտ չէ:
զ) Արիարմեն. տիպիկ հայկական մականուն, որը բառացիորեն նշանակում է "քաջ հայ": Այս մականունը կրել է Աբգար II-ը (մ.թ.ա. մոտ 69 - ուղ. 53) և նա արժանի է եղել դրան, քանզի նրա, որպես բացառիկ հատկանիշներով օժտված մարդու մասին, մեծ գովեստով է խոսում նույնիսկ խիստ բացասաբար տրամադրված Պլուտարքոսը ("Կրասոս", մաս 21, 22):
է) Հայզուտ. տիպիկ հայկական մականուն, որը կազմված է "Հայ" և "զուտ" (վերջինս ունի նվազեցնող, փոքրությունը ընդգծող իմաստ) բառերից: Այս մականունը կրել են Աբգար VII-ը (110-116) և Արման VII-ը (121-138):
ը) Երվանդ. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել է Աբգար VII Հայզուտի որդին` արքայազն Երվանդը:
Հետաքրքիր է, որ օտարազգի մասնագետներն ավելի ակտիվ և որոշակիորեն են խոսում այս թագավորության հայկական էության մասին, թեև բնականաբար արտահայտվում են ոչ լրիվ, քանի որ մի կողմից լիովին ծանոթ չեն հայկական աղբյուրներին, իսկ մյուս կողմից էլ` գտնվում են հռոմեական աղբյուրների հայտնած տեղեկությունների ազդեցության տակ: Այսպես. ըստ եգիպտացի պատմաբան Ֆաուդ Հասան Հաֆիզի "Հայ ժողովրդի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը" աշխատության (ըստ Ն. Հովհաննիսյան "Արաբական երկրների պատմությունը", Երևան 2003, էջ 72-73). "Մ.թ.ա. 136 - մ.թ. 216 թվականներին գոյություն է ունեցել Ուրֆայի (Եդեսիայի – Մ.Հ.) հայ-արաբական էմիրությունը":
Այսպիսով, հաշվի առնելով բերված փաստերի ամբողջությունը և դրանց վերլուծությունը, ակնհայտ է, որ մենք գործ ունենք Հայաստանի տարածքում գտնվող, հայ հպատակներ ունեցող և հայ արքաների կողմից կառավառվող մի թագավորության հետ և ուղղակի ոչ մի հիմք չկա վերջինիս "ոչ հայականության" մասին խոսելու համար:

Կիլիկիա Սիրում եմ միջերկրականի կապոյտը:

Ես էլ...

Մեր Կիլիկիո անմար սրտով,
Մեր պապերի կարոտ <էրգրով>,
Հուսու ճերմակ առագաստով
գացինք բաց ծով...

[Norton]

Lion
Իմ նշած տարածքների հետ համաձայն է նաև Վանականը ուրեմն մի բան կա:
Իսկ Հայկի վերաբերյալ աելա Հերունին , իր ելույթներից մեկում՝ կարծում եմ ինքը քո համար վստահելի աղբյուրա:
Իսկ ինչ վերաբերվումա հումորին՝ քո նաև քո գրառումներից ելնելով կարելի է եզրակացնել, որ կելտերը, գալերը, գերմանացիները ուեն հայկական ծագում, ուրեմն ինչ իրենք ստեղծել են՝ պատկանում է հայերին՝ պատմական արդարության կողմն եմ:

[Lion]

Իմ նշած տարածքների հետ համաձայն է նաև Վանականը ուրեմն մի բան կա:

Նա ուրիշ բան նկատի ունի...

Իսկ Հայկի վերաբերյալ աելա Հերունին , իր ելույթներից մեկում՝ կարծում եմ ինքը քո համար վստահելի աղբյուրա:

Ինչ գիտես??? Բեր ելույթը բառացի, առանց աղավաղումների, նոր հաստատիր ասածդ: Հերունու վերաբերյալ այժմ շատ "սև" լեգենդներ են դրվել շրջանառության մեջ

Իսկ ինչ վերաբերվումա հումորին՝ քո նաև քո գրառումներից ելնելով կարելի է եզրակացնել, որ կելտերը, գալերը, գերմանացիները ուեն հայկական ծագում, ուրեմն ինչ իրենք ստեղծել են՝ պատկանում է հայերին՝ պատմական արդարության կողմն եմ:

Քո հիշատակած ազգերը ունեին ՀԱՅԿԱԿԱՆ ծագում, սակայն հայ չէին և չեն Հայկական ծագում ունենալն ու հայ լինելը իրար արտաքինից մոտ, բայց իրականում խիստ տարբեր բաներ են...

[Norton]

Ինչ գիտես??? Բեր ելույթը բառացի, առանց աղավաղումների, նոր հաստատիր ասածդ: Հերունու վերաբերյալ այժմ շատ "սև" լեգենդներ են դրվել շրջանառության մեջ

Հոպ, ԱՐ-ով ինքս եմ տեսել շուտ, ասելա:

Քո հիշատակած ազգերը ունեին ՀԱՅԿԱԿԱՆ ծագում, սակայն հայ չէին և չեն Հայկական ծագում ունենալն ու հայ լինելը իրար արտաքինից մոտ, բայց իրականում խիստ տարբեր բաներ են...

Էդ՝ իրենց "հայկական ծագում" ունենալն էլ շեշտելու կարիք կարծում եմ:

Ու ինչ դու ի նկատի ուեիր Հայկական լեռնաշխարհ՝լայն իմաստով ասելով:

[Lion]

Հոպ, ԱՐ-ով ինքս եմ տեսել շուտ, ասելա:

Ինձ ճիշտ հասկացիր: Ոչ թե քո խոսքերին եմ կասկածում, այլ ուղղակի վստահ եմ, որ նա ուրիշ բան, որոշ այլ նյուանսներով ու կոնտեկստով է ասել, որը դու, հնարավոր է, չես զգացել: Դրա համար էլ ասում եմ - մինչև հղումը վստահելի աղբյուրի վրա չտեսնեմ, չեմ հավատա, որ նա այդպիսի միտք է արտահայտել...

Էդ՝ իրենց "հայկական ծագում" ունենալն էլ շեշտելու կարիք կարծում եմ:

Չհասկացա...

Ու ինչ դու ի նկատի ուեիր Հայկական լեռնաշխարհ՝լայն իմաստով ասելով:

Ըհը - մոտենում ենք հետաքրքիր հարցերին: Բաց ցանկացած քարտեզ, որտեղ Հայկական լեռնաշխարհն է պատկերված, ու կտեսնես որն է <նեղ իմաստ>-ը: Օրինակ - Չգիտես ինչ չափանիշներով և ով հանկարծ որոշել է, որ Տավրոսյան լեռնաշղթայի տրամաբանական շարունակությունը հանդիսացող Անտիտավրոսյան լեռները... ՀԱյկական լեռնաշխարհի մեջ չեն մտնում... և նման բաներ...

[Norton]

[QUOTE=Lion;1209085]Ինձ ճիշտ հասկացիր: Ոչ թե քո խոսքերին եմ կասկածում, այլ ուղղակի վստահ եմ, որ նա ուրիշ բան, որոշ այլ նյուանսներով ու կոնտեկստով է ասել, որը դու, հնարավոր է, չես զգացել: Դրա համար էլ ասում եմ - մինչև հղումը վստահելի աղբյուրի վրա չտեսնեմ, չեմ հավատա, որ նա այդպիսի միտք է արտահայտել...
[QUOTE]

Ի՜նչ նյուանսներով էլ ասած լինի, ընդհանուր միտքը նույննա, բուրգերի կառուցումը կապել հայերի հետ:
Իմիջայլոց Հերունին կարծեմ ինկերին էլ էր վերագրում հայկական ծագում՝ բառերի նմանությունները հաշվի առնելով: Կարծում եմ Թուրոջանը ավելի խորը կասի ինչ ա ասել Հերունին:

Հիմա Անդրադառնանք Հայկական լեռնաշխարհին: Կոնկրետ ես հայկական եմ համարում միայն Մեծ Հայքը, Փոքր Հայքը, Կոմմագենեն, Հյուսիսային միջագետքի մի մասը ու նաև Կիլիկիան: Ու վերջ սրանից էն կողմ , հայկական տարածքների մասին խոսելը կարծում եմ անիմաստա:

[Պանդուխտ]

Հայոց Միջագետքը գտնւում է Ուրֆայի հիւսիսակողմը, իսկ «Միջագետք Ասորւոց» տարածքը, այսպէս է կոչուել, հաւանաբար, զանազանելու համար «Միջագետք Հայոց»ից:
Խօսքը մեր Ուրֆայի մասին է, որ մինչ 15 թիւը ուժեղ հայկական բնակչութիւն ունէր, որ հեշտօրէն չյանձնուեցաւ գաղթի հրահանգին:
Ուրֆան, բնիկ անուանումով Ուռհա քաղաքը, ոմանց մեկնաբանութեամբ այդպէս է կոչուել որով հայի քաղաք է եղել: «Ուր» բառը նկատելով քաղաք բառի հոմանիշ, ինչպէս՝ Ուրշալիմ, Ուրաք, Ուր, նմանապէս Ուրհա, կամ Ուրհայ նշանակում է հայի քաղաք:
«Հ» տառի «ֆ»ի փոխակերպումը բնորոշ է պարսկերէնի ազդեցութիւնը կրող տարածքներում: Այդպէս է եղել Ջուղհա քաղաքի անունը՝ Ջուլֆա:
Հիմա, ինչ որ նկատեցի, Ուրֆան հիւսիսի հայերի եւ հարաւի ասորիների միջատեղում է գտնւում: Եղել է Օսրոյենէ պետութեան մայրաքաղաքը: Այս անունը մեկնաբանում եմ՝ Ասորեան: «Ենէ» վերջածանցը հռովմէական է, իսկ «օսրո» նշանակելու է «ասորի»:
Հայերը քաղաքում միշտ գերիշխող են եղել, այնչափ որ ասորիների մայրենի լեզուն հայերէնն է եղել: Այժմ էլ հանդիպում եմ ուրֆացի ասորիների, որոնք հայերէնի ուրֆացիական բարբառով են խօսում հետս:
Այնպէս է եղել եւս խաչակիրների արշաւանքի ժամանակ, երբ նրանց դիմաւորողներն ու դաշնակցողները ընդհանրապէս եղել են տարածքի հայերը:
Հայ իշխանուհի Արտա-ն (Arda) ամուսնացել է Ուրֆան գրաւող խաչակիր թագաւորին հետ: Ժամանակի ընթացքում, խաչակիրեան Ուրֆան, ընդարձակելով իր շրջանը, ներառել է Հայոց Միջագետքից ու Օսրոյենէից գաւառներ, քաղաքներ:
Եգիպտական մեմլուք (?) Նուր ալ Դին ալ Զանկին, վերջ տուեց տարածքում հայկական իշխանութեան վերջին դրսեւորումին, ու այդ առթիւ Մատթէոս Ուռհայեցին գրեց յայտնի «Ողբն Եդեսիոյ»:
Եդեսիա անունը, Ուրֆայի հելլենականն է:
Կարծում եմ պիտի չի նոյնացնել Հայոց Միջագետքը եւ Օսրոյենէն:
Աբգարները այո՛, Արշակունի են եղել ու Մեծ Հայքի Արշակունի տոհմի ազգակից: Իսկ իր տիտղոսը կարծեմ եղել է Հայոց եւ ասորւոց թագաւոր: Դէ գիտէք, իշխողի համար էական չէ ազգութիւնը, կարեւորը իշխի:
Այդպէս՝Հայ բագրատունիներից մի ճիւղ վրացի դարձաւ, որպէսզի կարենայ իշխել վրացիներին: