Փնտրվում են… պատմություններ թուրքերի մասին, որոնք փրկել են իրենց հայ հարեւաններին

[StrangeLittleGirl]

Հեղինակ՝ Ռ. Խաչատրյան
Խնդրել են, որ տեղադրեմ և արձագանքներ հավաքեմ:

«Փնտրվում են… պատմություններ թուրքերի մասին, որոնք փրկել են իրենց հայ հարեւաններին». «Թըրքիշ Դեյլի նյուզ» անգլալեզու թուրքական թերթի սեպտեմբերի 15-­ի իր հոդվածն այսպես է վերնագրել Զիյա Մերալը:
Հիշեցնելով, թե ինչպես են հրեաները հիշատակումներ անում ոչ միայն Հոլոքոսթի դաժանության ու ավերածությունների մասին, այլեւ այն ոչ հրեաների մասին, որոնք քաջություն են ունեցելª վտանգելով սեփական կյանքը փրկել հրեաներին, Զիյա Մերալը գրում է.
«Ես չեմ հիշում, թե երբ եմ առաջին անգամ լսել հայերի կոտորածի մասին, բայց լավ եմ հիշում, թե ինչպես էի կատարվածի համար ժամերով արտասվում Երեւանում հիշատակի հուշարձանի մոտ: Սիրտս ամեն անգամ ցավով է լցվում, երբ տեսնում եմ աշխարհով մեկ ցրված ընտանիքների տխուր պատմությունները վկայող լուսանկարները»:
Հետազոտող գիտնականը մտորում է, որ ամեն դեպքում, գրականության էջերում կամ հուշագրություններում դժվար թե հիշատակումներ գտնվեն, որոնք պատմում են իրենց հայ ընկերներին կամ թեկուզ անծանոթ հայերի փրկած թուրքերի մասին: Սա, նրա կարծիքով, մեխանիկորեն պարարտ հող է նախապատրաստում սոսկ անմարդկային նկարագրի, մի ստերետոպի համար, որով. մեջբերում եմ թուրք հեղինակի խոսքը. «Մենք՝ անկախ ռասայից, ազգությունից, սեռից, կրթությունից, սոցիալական պատկանելությունից ու դավանանքից, բոլորս ընդունակ ենք գործելու ամենաստոր բռնությունները մեր հարեւանների հանդեպ»: Մեջբերման վերջ:
Այդ իսկ պատճառով, ասում է Զիյա Մերալը, ինքը Project Common Humanity անունով ինտերնետային ծրագիր է նախաձեռնել՝ հավաքելու՝ իր բնորոշմամբ, «քաջության եւ անձնազոհության» մասին պատմությունները: Դրանով, ասում է, նպատակ չունի նսեմացնելու զոհերի տառապանքը, ոչ էլ բանավեճի մեջ ներքաշվելու, թե արդյո՞ք եղել է ցեղասպանությունը, թե ոչ: «Իմ միակ ցանկությունն այն է, որ մենք հիշենք ոչ միայն ցավը, այլեւ մարդկային հոգու գեղեցկությունը, որի միջոցով կարող ենք տեսնել, թե ինչ է տեղի ունեցել Արարատի բեկված ստվերի հետեւում, եւ ոչ թե «թուրքեր» եւ «հայեր», բնորոշումներով, այլ որպես «մեր պատմություն»,­
Թըրքիշ Դեյլի նյուզի այսօրվա համարում գրում է Զիյա Մերալը:

Հեղինակը հասու է հետեւյալ ինտերնետային հասցեով. ziya_meral[at]yahoo[dot]com , նման պատմություններ իմացողները կարող են նրան գրել անգլերեն:

Զիյա Մերալի ամբողջական հոդվածն անգլերենով կարող եք կարդալ այստեղ:

Հույս ունեմ՝ այս թեմայի շուրջ քննարկումներ էլ կծավալվեն:

[Պանդուխտ]

Հեղինակ՝ Ռ. Խաչատրյան
Խնդրել են, որ տեղադրեմ և արձագանքներ հավաքեմ:

«Փնտրվում են… պատմություններ թուրքերի մասին, որոնք փրկել են իրենց հայ հարեւաններին». «Թըրքիշ Դեյլի նյուզ» անգլալեզու թուրքական թերթի սեպտեմբերի 15-­ի իր հոդվածն այսպես է վերնագրել Զիյա Մերալը:
Հիշեցնելով, թե ինչպես են հրեաները հիշատակումներ անում ոչ միայն Հոլոքոսթի դաժանության ու ավերածությունների մասին, այլեւ այն ոչ հրեաների մասին, որոնք քաջություն են ունեցելª վտանգելով սեփական կյանքը փրկել հրեաներին, Զիյա Մերալը գրում է.
«Ես չեմ հիշում, թե երբ եմ առաջին անգամ լսել հայերի կոտորածի մասին, բայց լավ եմ հիշում, թե ինչպես էի կատարվածի համար ժամերով արտասվում Երեւանում հիշատակի հուշարձանի մոտ: Սիրտս ամեն անգամ ցավով է լցվում, երբ տեսնում եմ աշխարհով մեկ ցրված ընտանիքների տխուր պատմությունները վկայող լուսանկարները»:
Հետազոտող գիտնականը մտորում է, որ ամեն դեպքում, գրականության էջերում կամ հուշագրություններում դժվար թե հիշատակումներ գտնվեն, որոնք պատմում են իրենց հայ ընկերներին կամ թեկուզ անծանոթ հայերի փրկած թուրքերի մասին: Սա, նրա կարծիքով, մեխանիկորեն պարարտ հող է նախապատրաստում սոսկ անմարդկային նկարագրի, մի ստերետոպի համար, որով. մեջբերում եմ թուրք հեղինակի խոսքը. «Մենք՝ անկախ ռասայից, ազգությունից, սեռից, կրթությունից, սոցիալական պատկանելությունից ու դավանանքից, բոլորս ընդունակ ենք գործելու ամենաստոր բռնությունները մեր հարեւանների հանդեպ»: Մեջբերման վերջ:
Այդ իսկ պատճառով, ասում է Զիյա Մերալը, ինքը Project Common Humanity անունով ինտերնետային ծրագիր է նախաձեռնել՝ հավաքելու՝ իր բնորոշմամբ, «քաջության եւ անձնազոհության» մասին պատմությունները: Դրանով, ասում է, նպատակ չունի նսեմացնելու զոհերի տառապանքը, ոչ էլ բանավեճի մեջ ներքաշվելու, թե արդյո՞ք եղել է ցեղասպանությունը, թե ոչ: «Իմ միակ ցանկությունն այն է, որ մենք հիշենք ոչ միայն ցավը, այլեւ մարդկային հոգու գեղեցկությունը, որի միջոցով կարող ենք տեսնել, թե ինչ է տեղի ունեցել Արարատի բեկված ստվերի հետեւում, եւ ոչ թե «թուրքեր» եւ «հայեր», բնորոշումներով, այլ որպես «մեր պատմություն»,­
Թըրքիշ Դեյլի նյուզի այսօրվա համարում գրում է Զիյա Մերալը:

Հեղինակը հասու է հետեւյալ ինտերնետային հասցեով. ziya_meral[at]yahoo[dot]com , նման պատմություններ իմացողները կարող են նրան գրել անգլերեն:

Զիյա Մերալի ամբողջական հոդվածն անգլերենով կարող եք կարդալ այստեղ:

Հույս ունեմ՝ այս թեմայի շուրջ քննարկումներ էլ կծավալվեն:

Փրկվողների պատմութիւններում, փրկվող անձը պարտադիր որպէս հա՞յ պէտք է շարունակած լինի իր կեանքը, չէ թէ, որպէս թուրք եթէ շարունակած է իր կեանքը, դարձեալ կընդունուի իր պատմութիւնը:

[StrangeLittleGirl]

Չգիտեմ՝ ընդունող-չընդունողը ես չեմ: Դուք գրեք, Զիյա Մերալը կորոշի

[Պանդուխտ]

Ցեղասպանութիւնից պատահաբար փրկուած հայի թոռ լինելով, մի քիչ խորհրդածեմ:
Եթէ խօսքը Հայկական Ցեղասպանութիւնից փրկուելու մասին է, ապա այդ փրկութիւնը պիտի լինի փրկութիւն այդ աղէտից, որ կոչւում է Հայկական Ցեղասպանութիւն, այսինքն՝ մնալ այնպէս, մնալ հայ: Հայոց Ցեղասպանութիւնը կացոյթի փոփոխութիւն էր, իսկ փրկութիւնը փոփոխութեան մերժում պիտի լինէր, այսինքն՝ պահել այնպէս որ էր նախքան փոփոխութեան՝ Ցեղասպանութեան իրականացումը:
Այլապէս՝ մահմեդական բնակչութեան մօտ պահուած ու հետագային թուրք ու քուրդ երեխաների հայր ու մայր լինելը, ո՞րքանով Ցեղասպանութեան աղէտից փրկութիւն է: Փրկութիւն է ֆիզիկականի, մարմնի:
Կարող էք յիշեցնել Մուստափա Քեմալի փրկած, որդեգրած, հայ աղջիկներից մեկին, որ հետագայում դարձաւ առաջին կին թուրք օդաչուն, ու Աթաթուրքի հպարտութեան մասնիկը, եւ նրա աչքին լոյսը:

Ավելացվել է 2 րոպե անց

Չգիտեմ՝ ընդունող-չընդունողը ես չեմ: Դուք գրեք, Զիյա Մերալը կորոշի

Զիա Մերալից աւելի, ինձ հետաքրքրում է խնդրի յստակեցումը ու բիւրեղացումը. ընթերցողի մտապատկերում:

[Chuk]

Պանդուխտ, արդ ուրեմն դառնանք ու մեզ հարց տանք, թե որն է մեծ արժեքը, մա՞րդ լինելը, թե՞ հայ լինելը:

Եվ ես պատասխան պիտի տամ. ուրախ եմ յուրաքանչյուր այն ապրող կյանքի համար, որը փրկվելով ֆիզիկական ոչնչացումից, կապ չունի թե ինչ կաղապարի մեջ է ապրում, որքան կարևոր է, որ իր գոյն ունի և շուրջը խինդ ու ուրախություն է սփռում, մայրություն կամ հայրություն է անում, մի ծառ է տնկում անպտուղ հողում և այլն, և այլն, և այլն:

[Պանդուխտ]

Յարգելի Չուկ,
Գնահատում եմ վաստակդ այս ֆորումի կայացման կապակցութեամբ: Գնահատում եմ անձդ եւ ունեցած գիտութիւնդ: Հասկանում եմ քեզ, ու այն էլ շատ լաւ: Յարգում եմ կարծիքդ, ու շատ երախտապարտ եմ քեզնից եւ միւսներից, արգելափակումի վերացման առթիւ: Եթէ ես վերադարձել եմ, ապա նշանակում է որ ես եմ վերադարձողը: Բոլորս էլ սխալներ կունենանք... Ուստի, աշխատում եմ նորովի ներկայանալ այստեղ, ու քաղաքակիրթ բանավէճով ասել՝ ինչ մտածում եմ: Համաձա՞յն ենք:

Պանդուխտ, արդ ուրեմն դառնանք ու մեզ հարց տանք, թե որն է մեծ արժեքը, մա՞րդ լինելը, թե՞ հայ լինելը:

Մարդ լինել, հետոյ ի'նչ ուզես եղիր:

Եվ ես պատասխան պիտի տամ. ուրախ եմ յուրաքանչյուր այն ապրող կյանքի համար, որը փրկվելով ֆիզիկական ոչնչացումից, կապ չունի թե ինչ կաղապարի մեջ է ապրում, որքան կարևոր է, որ իր գոյն ունի և շուրջը խինդ ու ուրախություն է սփռում, մայրություն կամ հայրություն է անում, մի ծառ է տնկում անպտուղ հողում և այլն, և այլն, և այլն:

Ես էլ եմ ուրախ, ու երանի բոլորը փրկուէին, ու այսպէս:
Արտակ ջան, ես ճիւաղ չեմ:
Եթէ պատասխաններս գոհացրին ձեզ, ապա թոյլ տուէք կրկնելու նախորդ հղումումս արտայայտած միտքս, որը երեւութապէս՝ հակասում է ձեր մտածելակերպին, սակայն այդպէս չէ:
Ես ուզում էի փոխանցել մի շատ պարզ միտք: Ըստ ՄԱԿ-ի չգիտեմ որ հռչակագրի ու չգիտեմ որ յօդուածի,-սա եթէ մեզ հետաքրքրում է ՄԱԿ-եան հռչակագրերը,- ու ըստ տրամաբանութեան, Ցեղասպանութիւն է ոչ միայն ֆիզիկական ոչնչացումը, այլեւ արգելումը՝ ազգային կամ կրօնական խմբաւորումի շարունակութեան: Մշակութային ցեղասպանութեան մասին լսած կլինէք: Հայկական Ցեղասպանութիւնը տեղի ունեցաւ հայ լինելու պատճառով, ու հենց այս ենթատեքստով գրեցի փրկութեան մասին տեսակէտս, այլապէս որպէս մարդ, անշուշտ փրկուել են շատերը:
Բարին ընդ ձեզ

[Պանդուխտ]

Այս ցաւոտ նիւթի առնչութեամբ մի քանի միտք պիտի պարզաբանեմ:
Վերը խօսեցի երկու ձեւի փրկութեան մասին.
• Ողջ մնալ, անցեալից ու հայութիւնից հրաժարուելու պայմանով, ու արդի թուրք ազգի կերտմանը մասնակցելով
• Ողջ հայ մարդ մնալ, ապահովելով ազգի շարունակութիւնը փրկուած անձի մասնակցութեամբ

Հօրս մօրենական պապը փրկուել է թուրքական մի գիւղում ապաստանելով: Գեղացիք ճանաչում էին նրան, ու լաւ դարբինի պէտք ունէին:
Հօրս հօր կողմից պապը, իր ընտանիքով հանդերձ, կոտորուել է Դէր Զօրի ճանապարհին:
Այնպէս որ, Պանդուխտը չի դրժում թուրքերի կողմից փրկուած հայերի գոյութիւնը: Մեզ պէտք են յստակեցումներ եւ ամբողջական պատկերով պատմութիւն: Թուրքերը հարիւրաւոր միլիոն դոլարներ ծախսեցին ժխտելու համար Հայոց Ցեղասպանութեան իրողութիւնը, ու չկարեցան: Հիմա, որոնում են, մեր՝ հայերիս օգնութեամբ, թուրքերի կողմից հայ հարեւաների փրկութեան պատումների վկայումներ: Պէտք չէ սարսափել ճշմարտութիւնից: Պէտք է պատմենք, սակայն նախքան պատմելը, պիտի յստակեցում մտցուի փրկել բառի այս պարագայում գործածուած իմաստի մէջ:
Չեմ սիրում Հայոց Ցեղասպանութեան մասին գրելը, մանաւանդ հայերին ուղղուած, քանզի, ըստ էութեան, հայերն իրենց ընտանիքներում պատմուածներից պէտք է իմանան, եւ գիտեն ճշմարտութիւններ, որոնք որեւէ վաւերացումից ու փաստարկումից աւելի ուժեղ են ըստ իս:
Փրկուողներ եղել են ֆիզիկապէս ու հոգեպէս, յիշողութիւններում պահելով ընտանիքի, ցեղի, անցեալի ու ազգի մասին տեղեկութիւններ: Նրանք պատմել են, ու նրանց եւ այլ ականատեսների վկայումներից գիտենք Ցեղասպանութեան մասին շատ բան:
Եղել են նաեւ չփրկուողներ, մահացել են, կամ ֆիզիկապէս փրկուելով փոքր տարիքում ձուլուել են այլազգիների մէջ: Ահա այս երկրորդ համր խումբի թարգմանն ուզեցի լինել:
Բացառութիւններ են Ֆեթհիէ Չեթինի* նմանների տատերը, որոնք բացայայտել են իրենց պատմութիւնը, ինչպէս ասում են՝ մի ոտը գերեզմանում եղած տարիքում:
Հայաստանում ապրող հայրենակիցներս, դուք ապրում էք իրապէս փրկուողների միջավայրում՝ Հայաստանում, իսկ ես ապրում եմ եւ փրկուողների եւ չփրկուողների միջավայրում: Տարիքս 4-րդ տասնամեակիս մէջն է, ու տարեկան տաս-քսան մարդու եմ հանդիպում, խալո դայի ասելով դիմում են ու ասում, որ իրենց տատը (հազուադէպ պապը) հայ է եղել: Ու սա միայն ինձ են հադիպել, արդ որքա՜ն շատ են մեզ չհանդիպողները, ու եթէ նրանց ազգականներն էլ գումարենք..
Մի բան էլ ուզում շեշտել, որ հայութեան դարձողների մէջ մեծ է տոկոսը, այն մարդկանց, ովքեր ֆիզիկապէս փրկուել էին, սակայն պարտադրուած տաճկացել էին, ու հայութեան դարձան, միա'յն գրաւող գաղութարար բրիտանական, ֆրանսիական, եւ Հայ-կամաւորական ու ցարական բանակների փրկարար գործունէութեանց շնորհիւ:
Մենք շատ ունինք ջարդուած հայի մասին վկայութիւններ, բա'ւ է, որոնենք թուրքերի եւ քրդերի կողմից փրկուած հայերի մասին պատումներ, եթէ կան: Ինչո՞ւ չկան: Եւ եթէ կան, ինչո՞ւ այսքան քիչ են, որով 100 տարի ետք տակաւին որոնում ենք:
Ի՞նչ եղան ֆիզիկապէս փրկուողները: Քանի՜ քանի վկայումներ ունինք, որք պատմում են Մուստափա Քեմալի իբր ներման հրամանագիրի մասին,-Բայց ցեղասպանութեան ենթարկուած ժողովուրդը,- ի՞նչ յանցանք է գործել, որ ներման արժանանար: Ներման հրամանագիրով հրապուրուած խեղճերը ետ են դարձել ու հանդիպել՝ նոյն իթթիհադական հոգին կրող կարաբեքիրների ու ինոնուների խոչընդոտներին, որի պատճառով չեն կարողացել վերատիրանալ պապենական կալուածներին ու հարստութիւններին:
1939-ին ֆրանսական գաղութարար իշխանութեան (մանդատ) ենթակայ ու Սիրիայի մաս կազմող, Ալեքսանդրետի սանջակի* հայութիւնը, որ հաշւում էր մօտ քառասուն հազար, ու ապրում էր պատմական Կիլիկիայից պատառիկներ ունեցող Ալեքսանդրետի շրջանի գիւղերում ու քաղաքներում, Անտիոքում, Կըրկխանում, Ռեհանիէում, Չորք Մարզպանում (Դորտ Յոլ), Ալեքսանդրետում (Իսկենդերուն), զուտ հայաբնակ Մուսա Լեռան տարածքում*, չգիտէի՞ն այսօրուայ մեր ժողովրդավար ու ազատական յեղափոխականների իմացածը, որ չընդունեցին դարձեալ ենթարկուել ու հպատակիլ թուրք կառավարութեան, երբ ֆրանսացիք տարածքը Սիրիայից պոկելով Թուրքիոյ նուիրեցին: Նրանք զանգուածաբար գաղթեցին Սիրիա, հրաժարուելով տուն տեղից:
Մնաց Մուսա Լեռան տարածքից միայն փոքր Վակըֆլը գիւղ, այժմ 3 տասնեակ ընտանիք, քանզի նրանց շրջապատը լրիւ հայասէր արաբ ալեւի գիւղերով է շրջապատուած:
Ի'նչ փրկութեան մասին է խօսքը, հասկանանք. ետքը վկայութիւններ որոնենք:

Ծանօթ.-
- Ֆեթհիէ Չեթինը Հրանդ Դինկի ընտանիքի իրաւաբանն է
- Խալո արաբերէն, իսկ դայի թուրքերէն քեռի նշանակէ
- Ալեքսանդրետի շրջանը թուրքերի կողմից այժմ կոչւում է Հաթայ, իբր հնամենի հաթ ժողովուրդի տարածք:

[StrangeLittleGirl]

Պանդու՛խտ, մի խնդրանք ունեմ: Թե կարող ես, պատմությունդ անգլերեն ուղարկիր այդ մարդուն:

[Հայկօ]

Փրկվածի թոռ եմ:

[Գաղթական]

Պանդուխտ, ամբողջովին համաձայն եմ քեզ հետ

[Ariadna]

Իմ տատիկին էլ, ինքը էդ ժամանակ նորածին է եղել, 1915 թվի ծնունդ է, իրենց ամբողջ ընտանիքին փրկել են տատիկիս պապի թուրք ընկերները, որոնք եղել են թուրքական կառավարության անդամներ, տատիկիս պապն էլ է եղել կառավարության անդամ, չգիտեմ, երևի հայերը ներկայացչություն են ունեցել էդ ժամանակ թուրքական պառլամենտում, պետք է էդ մասը վերընթերցել, տատիկիս գրել է իրենց պատմությունը, մի խոսքով, պապի ընկերները գիշերը, գաղտնի, սայլով՝ խոտերի տակ թաքցրած, փախցրել են իրենց ու փրկել։