Սեղմավեպ

[impression]

Լիլ, դու տարբեր բաներ ես խառնում իրար։
Բյուրն էլ էր գրել «Ալիսան հրաշքների աշխարհում» ու «Ռոբինզոն Կրուզոյի» մասին։ Ինքն էլ գուցե չմանալով՝ հրաշալի օրինակ է բերել, որ սեղմավեպերը, եթե նպատակ ունեն լեզու ուսումնասիրողի գործը հեշտացնել, ընտրված պիտի լինեն արկածային կամ հեքիաթատիպ թեթւ գրականությունից, մեջն էլ մի երկու սիրուն, գունավոր նկար կդնեն, հոյակապ բան կսատցվի։ Դա միայն գովել է, ու ես երկու ձեռքով կողմ եմ դրան։ Բայց դնել պատմավեպերը քանդել, ախր անելու բան չի... Կամ պատկերացնում եք չորս հատորանոց հսկայական «Պատերազմ ւ խաղաղությունը» վերցնեն սեղմավեպ սարքեն, ինչ է թե՝ էդքանը ո՞վ է կարդացողը։ Անխղճություն է նման արժեքներին կպնելը...

Սա լրիվ այլ խնդիր է, ու այն հեչ կապ չունի սեղմավեպի հետ:
Համամիտ եմ, որ չարժե "Պատերազմ և խաղաղությունը" "սեղմավեպել", քանի որ սեղմավեպը պիտի լինի դինամիկ ու հասկանալի:
Նույն ձևով պարզ է, որ ասենք առնվազն տարօրինակ կլինի "սեղմավեպել" Ֆրիդրիխ Նիցշե:
Բայց որ էսպես անհանգստանում են, որ վա՜յ, մեր Վարդանանք-ի գրական արժեքն ընկավ, դա ինձ համար անհասկանալի է: /Վարդանանքի գրական արժեքն օրիգինալում էլ ա կասկածի տակ, մեր մեջ ասած/:

[Հակոբ Գեւորգյան]

Ընդհանրապես, երբ մի գրվածք երկար է լինում, մարդիկ մտածում են թե, այդ գրողը ժամանակ չի ունեցե՞լ մտածելու, որ այդքան երկար է գրել… Կարելի է հիշել Բերնարդ Շոի, (եւ միգուցե այլ մարդիկանց նման) խոսքերից, երբ նա մի երկար նամակ է գրում, ու ասում, կներեք, մտածելու ժամանակ չունեյի։

Եթե սեղմավեպը հնարավորություն տա նոր ընթերցողին գաղափար կազմել նորավեպի մասին, ապա ինչու չէ, շատ էլ լավ նպատակ ունի։ Միգուցե հետագայում հետաքրքրություն առաջանա այդ ընթերցողի մոտ, եւ նա կարդա նորավեպն ամբողջությամբ։

[StrangeLittleGirl]

Լացս եկավ Լիլոյի գրառումը կարդալուց հետո: Մի հատ մտածենք. հայերեն սովորողը ի՞նչ պիտի կարդա: Ասենք, «Քաոսի» սեղմավեպտն է կարդում: Մի երևելի սյուժե էլ չունի: Մարդը հավիտյան կհիասթափվի հայ գրականությունից… Կամ էլ «Սամվելը»: Ինչքան էլ սեղմեն, հաստատ էն մի անդուր նախադասությունը թողնելու են: Ու կարդացողը կասի. «Էս ազգը ցնդա՞ծ ա»:

[impression]

Բյուր, դե հիմա նորությու՞ն ա, որ կարգին արձակ շա՜տ քիչ ունենք

[Dayana]

դե լավ քանի որ խոսքը սրան էլ հասավ մի բան էլ ես ասեմ էլի Վերք հայաստանի-ն որ սեղմեն, տակը կմնան միայն ձյան ճրթճրթոցը ու սելի ճռճռոցը ու քանի որ Ռուսների հետ լավ հարաբերությունների մեջ ենք, էն վերջի մասում նրանց չեն անիծի, կմնա սկզբի օրհնանքը

Հ.Գ. ինչ լավա, որ էս գիրքը կեսից շպրտեցի

[Վարպետ]

Սեղմում ենք
Մարկոս Աղա Ալիմյանը մեռավ: Կտակը մնաց: Մեծ տղուն չէր ուզում տալ, որտովհետև ռուս կնիկ ուներ: Մյուս տղան փչացած էր: Էն երրորդն էլ փոքր էր, համ էլ փչացած էր: Հետո մեծ տղան լավն էր, դառավ վատը: Միջնակն էլ վատն էր, դառավ լավը: Փոքրն էլ փախավ:

Էս ա

Բյուր... Դու պատկերացնում ես, եթե քո կյանքը նույն կերպ սեղմես` ինչ կլինի? Հնարավոր են սուիցիդալ հետեւանքներ: Պատկերացրու` ի~նչ անիմաստ կյանք ես ապրել: Ծնվել ես, չարություններ ես արել, քխիկ-մխիկ, հետո սովորել ես ու տենց... Ցանկացած վեպ կարելի է սեղմել քո բերած օրինակով: Նույնիսկ Հրանտ Մաթեւոսյանի: Մի քանի հովիվ իրենցից մեկի ոչխարները կերել էին: Ու չնայած էդ մեկը չէր բողոքում, բայց օրենքի համաձայն մլիցա էկավ ու սկսեց քընընել: Վերջում սաղով գնացի քաղաք դատի:

Ավելացվել է 3 րոպե անց

Լիլ, դու տարբեր բաներ ես խառնում իրար։
Բյուրն էլ էր գրել «Ալիսան հրաշքների աշխարհում» ու «Ռոբինզոն Կրուզոյի» մասին։ Ինքն էլ գուցե չմանալով՝ հրաշալի օրինակ է բերել, որ սեղմավեպերը, եթե նպատակ ունեն լեզու ուսումնասիրողի գործը հեշտացնել, ընտրված պիտի լինեն արկածային կամ հեքիաթատիպ թեթւ գրականությունից, մեջն էլ մի երկու սիրուն, գունավոր նկար կդնեն, հոյակապ բան կսատցվի։ Դա միայն գովել է, ու ես երկու ձեռքով կողմ եմ դրան։ Բայց դնել պատմավեպերը քանդել, ախր անելու բան չի... Կամ պատկերացնում եք չորս հատորանոց հսկայական «Պատերազմ ւ խաղաղությունը» վերցնեն սեղմավեպ սարքեն, ինչ է թե՝ էդքանը ո՞վ է կարդացողը։ Անխղճություն է նման արժեքներին կպնելը...

Միանշանակ էդպես ա: Եթե սեղմավեպ, ապա միայն գովազդային նպատակներով: Սեղմավեպի ու իրական ստեղծագործության տարբերությունը նույնն է, ինչ կաթի փոշու ու տատիկի դույլի միջից վերցրած մի բաժակ հենց նոր կթած, տաք ու փրփրալի կաթի:

Ավելացվել է 11 րոպե անց

Ա՛րտ, անկեղծ ասած, էս մի բանը չեմ ընդունում: Ի՞նչ է նշանակում՝ դիմորդը ժամանակ չունի: Ես չէի պատրաստվում բանասիրական դիմել, բայց գրեթե բոլոր ծրագրային, դեռ մի բան էլ ավելի, գրքերը կարդացել եմ: Ի դեպ, շատ գրքեր էլ (արդեն ոչ ծրագրային) կարդացել եմ հենց 10-րդ դասարանում, երբ 2, հետագայում՝ 4 առարկա էի պարապում, Դիմորդն էլ թող բարի լինի, էդ ամեն ինչի համար ժամանակ գտնի: Ի՞նչ էր անում մինչև 9-րդ դասարան:

Բայց էն, որ էդ գրքերն էնքան էլ ամբողջությամբ կարդալու արժանի չեն, լրիվ ուրիշ պատմություն է:

Բյուր, կենսագրությանդ սեղմավեպի մեջ ավելացնում ես` անիմաստ կռիվները, ու սուիցիդալ հետեւանքը դառնում ա անխուսափելի: Վերջին նախադասությանդ համար ուղղակի որեւէ ասելիք չեմ գտնում:

[Chuk]

Ուրախ եմ այս քննարկման համար, բայց ոնց-որ թե չենք կարողանում հասկանալ մի տարրական ճշմարտություն: Ոչ ոք իսկական, ճշմարիտ ընթերցողից չի խլում, չի ոնչացնում ամբողջական վեպեր, մանավանդ մեր պատմական, արդեն դասական համարվող գրականությունը: Ուրիշ խնդիր է, որ հիմա չենք դնելու ու դատենք, թե դրանցից ո՞րն իրականում ունի գեղարվեստական արժեք, իսկ ո՞րի գեղարվեստական արժեքը վաղուց կասկածի տակ է, եթե չասենք, որ ջնջվել է: Փաստն այն է, որ այդ վեպերը կարդալ երեխաները չեն ուզում: Ճի՞շտ են, թե՞ սխալ, մեր որոշելու բանը չի: Յուրաքանչյուր մարդ ինքը պետք է ազատ լինի որոշելու, թե ինքն ինչ է ուզում կարդալ:

Բյուր, կամ ուսուցիչներդ են շատ լավը եղել, կամ էլ, որ ավելի հավանական է, տնեցիներիդ դաստիարակությունն է եղել, որ դու նստել ու կարդացել ես ողջ գրականությունը ծայեիծայր, դեռ մի բան էլ ավելին: Խոսքս բոլորի մասին չէ, բայց մեծ մասի բնութագիրն է. դժբախտաբար, այս սերնդի ծնողները իրենք խաչբառ-թերթերից էն կողմ համարյա բան չեն կարդում, ուսուցիչներն էլ, եթե մի բան կարդացել են, ապա վաղուց մոռացել են, որ կարդացել են (համենայն դեպս իմ սովորած երկու դպրոցներում էլ մեծամասամբ այդպես էր): Հիմա այն երեխան, որը մեծացել է մի տանը, որտեղ ոչ մեկը ոչինչ չի կարդում և կարդալու միակ նյութը «TV Ալիքն» է կամ «Եթերը», գնում է դպրոց, որտեղ ուսուցիչը ինքը ոչինչ չի հիշում տվյալ նյութից, բացում է դասագիրքը, որտեղ ի դեպ սեղմ, հատվածաբար ներկայացված է որևէ հայտնի դասականի գործ, գալիս է երեկոյան միացնում ու նայում Կարգին Տղերքին կամ էլ Վերվարածները, էլ գիրք կկարդա՞: Հասկացեք, որ սա ընդհանուր մեծ ցավ է: Ես չեմ չարախնդում: Ինքս մեծացել եմ մի ընտանիքում, որտեղ բոլորը առավոտից գիշեր կարդում են, ինձ համար դա նույնքան բնական է, որքան հաց ուտելը, բայց տեսնում եմ նաև հարևանների կամ ծանոթների երեխաների, համադասարանցիների կամ համակուրսիցների, որոնց համար այս ամենը մի քիչ մեղմ տոներով եթե ասեմ, տարօրինակ է: Կարող ենք չէ իջնել մեր վերին բարձունքից, համաշխարհային մշակույթում մեր անուրանալի մեծ հաջողություններից և հասկանալ, որ 21-րդ դար մտել ենք ոչ այնքան լավ մշակույթով: Գոնե կարդալու մշակույթ, ավելի ճիշտ է ասել կուլտուրա, չունենք, կորցրել ենք:

Գիտեք երևի, հրատարակչական գործով էլ եմ զբաղվում, ուրեմն կարող եմ որպես, այսպես ասենք ականատես, ասել, որ մեր հրատարակած գրքերը շատ փոքր քանակով են ու ոչ թե այն պատճառով, որ դրանք հետաքրքիր չեն, կամ այնքան թանկարժեք են, որ մարդիկ գնել չեն կարող, այլ որովհետև ընթերցող չունեն: Ձեզ մտահոգություն չի՞ պատճառում, որ վաճառվում են միայն դասագրքերն ու դիմորդների համար գրված բազմաքանակ տիրաժներով բազմաքանակ օժանդակ ձեռնարկները: Լավ է և դրական, որ վերջին տարիներին (2-3) սկսել են վաճառվել նաև, հետևաբար տպաքանակն ավելացել է մանկական գրականության: Ուրեմն հույս ունենանք, որ այն երեխան, որը փոքրուց լսել է գոնե ծնողների կարդացած հեքիաթները մի քիչ մեծանալուց հետո անձամբ կուզի կարդալ որևէ գիրք: Ի դեպ ես էլ եմ այդպես սկսել կարդալ և վաղ տարիքում, երբ մայրս կիսատ էր թողնում իր բարձրաձայն կարդացած հեքիաթը և ասում, որ եթե ուզում եմ, ես շարունակեմ, ինքը ժամանակ չունի: Ես ստիպված էի լինում կարդալ դժվարությամբ, երբեմն շատ հոգնած, տառերից ձանձրացած, բայց այդպես կապվեցի գրքին և գրականությանը: Հուսանք, որ նույն սեղմավեպը կարող նույնպիսի խթան լինել:

Եվ վերջապես հասկանանք, որ ոչ ոք չի հանդգնում որևէ մեկին, հատկապես գրողին, նկարչին, կոմպոզիտորին վիրավորել, նսեմացնել կամ ոչնչացնել: Ժամանակի ընթացքում կհասկանաք, որ սեղմավեպը նույնպես ունի ապրելու իրավունք, շատ որոշակի կատեգորիայի մարդկանց համար, շատ որոշակի պատճառներից ելնելով և հնարավոր է, որ ունենանք այնպիսի մասնագետներ, որոնց ինքներս կխնդրենք, որ որևէ հետաքրքրություն ներկայացնող գործ դնի և սեղմավեպի վերածի. սա ասում եմ որպես արձագանք այն պնդումին, որ չկա մարդ, ով բարոյական իրավունք ունի սեղմել վեպերը:

Արտասահմանում էլ կան և սեղմավեպեր և ամբողջական վեպեր: Բայց դա չի խանգարում նրանց, որ մեզ համար ֆանտաստիկ տպաքանակներով լույս ընծայեն ոչ միայն դետեկտիվ, ֆանտաստիկ գրականության նմուշներ, այլ նաև Շեքսպիր, Ստենդալ, Դոստոևսկի կամ Տոլստոյ... Ի դեպ այդ գրքերը ոչ միայն հրատարակվում են, այլև վաճառվում, ոչ միայն վաճառվում են, այլև իրենց ընթերցողին են գտնում, չնայած դրանց սեղմ տարբերակները, որքան գիտեմ, արդեն վաղուց կան և լավ էլ տարածված են:

Վանական, արտասահմանում կան և՛ շատ լավ բաներ, և՛ մեզ համար խորթ, անհասկանալի բաներ: Բայց մենք, որ գրի և մշակույթի ազգ ենք, որն ունեցել է նաև Տիր Աստծուն, ճիշտն ասած մի քիչ նրանցից սովորելու բան էլ ունենք: Օրինակ ԱՄՆ-ում, սովորական հանրակրթական դպրոցներում, որքան ինձ է հայտնի, հատուկ Շեքսպիրյան դասեր կան: Իսկ մեզ մոտ Նարեկացի անցնում են երեխայի այն տարիքում, երբ այդ երեխան նույնիսկ Թումանյան չգիտի, որն իր համար պարզ է ու մատչելի: Դրա համար էլ Նարեկացու անունը մոռանում է մեկ տարի անց: Դրա մասին է պետք մտածել ու մեկ էլ էն բանի, որ դպրոցն ավարտող երեխան գոնե Չարենցից երկու տող իմանա, կարողանա տարբերել Տերյանին Դուրյանից, և վերջապես հասկանա, որ բացի Շիրվանզադեի «Քաոսից» կա նաև Թոթովենցի «Կյանքը հին հռոմեական ճանապարհների վրա»: Թե չէ խճճվել ենք Քաոսի լաբիրինթոսում և արդեն չենք էլ նկատում, որ ճիշտն ասած Շիրվանզադեն հայերեն բառերով ռուսերեն է գրում ու դեռ վիճում էլ ենք: Ի դեպ ուզում եմ ասել, որ այդ արտահայտությունն իմը չէ, պատականում է շատ մեծ գրականագետի:


Հ.Գ. Իմ այս երկարաշունչ գրառումը կարդալու վրա ժամանակ ծախսելուց հետո կհասկանաք, թե սեղմ տարբերակը երբեմն ինչքան օգտակար և ցանկալի բան է, և ներողություն եմ խնդրում, որ ժամանակ չունեի ավելի սեղմ գրելու:

[ivy]

Մի հետաքրքիր հոդված գտա Ազգ օրաթերթում, որը ներառում է մեր այստեղ քննարկած բոլոր հարցերը` թե սեղմավեպի նկարագրությունները, թե լեզուներ սովորելու նպատակով արված ադամտացիաների հետ համեմատումը, թե խնդրի հետ կապված բոլոր մշակութային, տնտեսական ու բարոյական հարցերը: Ընդ որում, հեղինակը մարդ է, ով անձամբ ծանոթ է սեղմավեպերի հետ:

Ոչ թե լոկ փորձանք, այլ հանցանք

ԿԱՐՊԻՍ ՍՈՒՐԵՆՅԱՆ

Սեղմավե՞պ: Ականջս նախ չընկալեց այդ բառը: Ի՞նչ, սերմավե՞պ: Չէ՜, սեղմավեպ: Այդպես կազմված բառեր գիտեի՝ սեղմիրան (կորսետ). սեղմաձող, սեղմագիր: Ուրեմն նաեւ՝ սեղմավե՞պ: Նորաբանությո՞ւն է: Իմա՞ստը...

«Ազգ» թերթի խմբագրություն էի եկել ուրիշ գործով, ականջիս առաջ տնկվեց այդ բառը եւ դրա հետ կապված խնդիրը, կարծիքս հարցրին: Իսկույն էլ, անշուշտ, կռահեցի «իմաստը», որ չարագուշակ թվաց, երբ կարդացի թերթի մշակութային հավելվածի «Գրքերի տեսություն» էջում խնդիրը ներկայացնող նյութը եւ տեսա «Գիտանք» հրատարակչության լույս ընծայած առաջին հինգ «սեղմավեպերի» հովհարաձեւ լուսանկարված պատկերը (Դեմիրճյանի «Վարդանանք», Րաֆֆու «Սամվել», Մուրացանի «Գեւորգ Մարզպետունի», Շիրվանզադեի «Քաոս», Աբովյանի «Վերք Հայաստանի»): Եվ թե գործը «համակարգված ձեւով» շարունակվելու է, արդեն կա «Սասունցի Դավիթ» էպոսի սեղմավեպն էլ արձակ շարադրված, ու նաեւ, օ՜ ցնցիչ անակնկալ, շուտով կլինի Շահան Շահնուրի «Նահանջը առանց երգի» վեպը՝ ոչ միայն սեղմավիպված, այլեւ... «արեւելահայերեն տարբերակով»: Սպառնալիք հնչեց ականջիս...

Ութսունն անց մարդ եմ, գրող՝ ավելի քան տասը գրքերի հեղինակ, թարգմանել եմ Դոստոեւսկու «Կարամազով եղբայրներ» տիտանական վեպը, Գոլսուորդիի «Ֆորսայթների պատմությունը» վիպաշարը, նաեւ փոքրածավալ երկեր՝ հին հնդկական «Չհանդոգյա» ուպանիշադից մինչեւ մեր օրերում Սարոյան, Սենտ-Էքզյուպերի, Սոմըրսեթ Մոեմ եւ այլն: Բայց նաեւ մոլի գրքասեր եմ, միշտ եղել եմ գրախանութների «մուկը» պատանությանս օրերից Կիպրոսում, Աթենքում, իսկ ներգաղթելուց հետո Երեւանում եւ Հայաստանի շրջաններում, ապա Մոսկվայում եւ Սովետական Միության այլ քաղաքներում, ապա կրկին արտասահմանյան այցելություններիս, մի խոսքով՝ ուր եղել եմ կյանքիս ընթացքում: Վաթսուն տարի ձեռք եմ բերել զանազան ասպարեզների ընտիր գրքեր, կազմվել է բավական ճոխ գրադարանս՝ հայերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, ռուսերեն, մի քիչ էլ հունարեն, գերմաներեն, անգամ թուրքերեն: Իսկ «սեղմավեպի» պես բան ոչ մի տեղ չեմ տեսել ու չկա իմ գրադարանում: Տեսել եմ որոշ հին վեպերի այս կամ այն հատվածները կրճատված հրատարակություն, իսկ դա բոլորովին այլ բան է: Բայց դրանք էլ ինձ խրտչեցրել են: Սիրում եմ ամբողջական տեսքտեր, որ վաղուց տպել ու վերատպում են մեծալուրջ հրատարակչություններ:

Գրողի, թառգմանչի, մոլի գրքասերի բնազդս, կռահելով իսկույն, թե դա ինչ է, բողոքեց այդ «սեղմավեպ» կոչվածի դեմ, եւ վրդովմունքով հայտնեցի կարծիքս, որ եթե շարունակվի այդ չարագուշակ գործը, դա մեր դասական գրականության կործանումը կլինի...

Կռահումը՝ կռահում, վրդովմունքը՝ վրդովմունք, բայց տեսնեմ, շոշափեմ, տնտղեմ այդ «սեղմավեպերը»: Ներկայացնող նյութում երկու իրար հակասող բան ուշադրությունս գրավեցին: Կրթության եւ գիտության նախարարությունը սեղմավեպերն ընդունել է որպես ուսումնական գրականություն, բայց միայն Սփյուռքի համար (զարմանք, տարակուսանք, հարցեր է հարուցում այս «միայն Սփյուռքի համար»-ն էլ, բայց չշեղվեմ): Եվ միաժամանակ՝ թե գրախանութներում այդ սեղմավեպերի արժեքը 500-1500 դրամ է (այսինքն մատչելի գին), ուրեմն վաճառվո՞ւմ են ոչ Սփյուռքի, այլ մեր գրախանութներում:

Գնացի, տեսա, շոշափեցի, տնտղեցի այդ սեղմավեպերը: Բողոքս ավելի ուժգնացավ, վրդովմունքն ավելի խորացավ, մեր դասական գրականության ի խնդիր մտահոգությունս ավելի չարագուշակ դարձավ: Բողոք, վրդովմունք, մտահոգություն լսեցի ուրիշներից էլ գրախանութում, երբ հարցուփորձ արեցի: Մի երիտասարդ գրավաճառուհի մռայլ դեմքով ասաց, որ ինքը «բացարձակապես դեմ է այդ սեղմավեպերին»: Մի խոհադեմ հաճախորդ «խայտառակություն» կոչեց դրանք: Չեմ ուզում բերել ավելի խիստ արտահայտություններ, մանավանդ մի տարեց գրավաճառից, որ նույնիսկ «վռնդել» է իր մոտ դրանք վաճառելու բերողին: Եվ սակայն հետաքրքրվեցի նաեւ, թե գնվո՞ւմ են այդ սիրուն տեսքով բրոշյուրաձեւ սեղմավեպերը: Վերոհիշյալ գրավաճառուհին ավելի մռայլ ասաց. «Այո, առնում են, մեր պարտականությունն է վաճառել»: Հարցրի՝ ովքե՞ր են առնողները: Պատասխան. «Դպրոցներից»: Ահա՜, կարծես թե սկսեց երեւալ հանելուկի բանալին...

Եկեք, ինչպես ասում են, ցուլը բռնենք ուղղակի կոտոշներից: Սեղմավեպի այս պատմությունից, կուլտուրական ասած, բիզնեսի հոտ է փչում (ա՜խ, այս «բիզնես» բառը, որ անկախությունից հետո եկավ այլակերպված, շահամոլ, մանրախնդիր նկրտումներով ըմբռնված խառնվելու մեր արդեն իսկ խառնաշփոթ հասարակությանը՝ շպարելու «փող աշխատել» կոպիտ արտահայտությունը): Կարդալով «Գիտանք» հրատարակչության տնօրեն Ալեքսանդր Աղաբեկյանի պատասխանները, բացատրությունները սեղմավեպերի քննադատության դեմ, ունեցա այն տպավորությունը, թե նա, բնականաբար, կամա թե ակամա, փորձում է իր նախաձեռնած այդ «բիզնեսը» պաշտպանել: Եվ սխալ բաներ է ասում:

Սկսենք իր բուն ելակետից: Գրում է. «Գիրքը նախ եւ առաջ բովանդակություն է. մնացածը՝ նկարագրությունները, գեղեցիկ լեզուն, լեզվի ճոխությունը, ոճը եւ այլ գործիքները, այդ բովանդակությունն ամենալավ ձեւով ընթերցողին ներկայացնելու համար է»: Նախ՝ սխալն սկսվում է հենց առաջին բառից՝ «գիրքը»: Հարցն առհասարակ գրքի մասին չէ, այլ գեղարվեստական երկի՝ վեպի մասին: Իսկ գեղագիտական հայտնի ճշմարտություն է, որ գեղարվեստական որեւէ երկի, լինի վեպ, քերթված, դրամա, սիմֆոնիա, նկար եւ այլն, բովանդակությունն ու ձեւը կազմում են անքակտելի միասնություն, միաձույլ ամբողջություն եւ ոչ մի կերպ կարելի չէ այդ միաձուլումից տարանջատել բովանդակությունը, որ մնա կմախք, ոչ էլ կմախք նույնիսկ, ասենք, ճարտարապետական քանդված կոթողից մի քիչ դասդասված քարակույտ: Պարոն Աղաբեկյանի իբրեւ «մնացածը» համարած բաները ոչ թե «գործիքներ» են՝ իբր «բովանդակությունն ամենալավ ձեւով ընթերցողին ներկայացնելու համար», այլ բովանդակությունը կենդանիորեն մարմնավորող, բնականի նման օրգանապես իրար կապակցված տարրերի համակարգ, որ բուն իսկ կենդանի էակի նման, հոգի ու մարմին միաձույլ, բովանդակության ու ձեւի հենց անքակտելի ամբողջությունն է կազմում՝ պոետիկան:

Գուցե տրամադիր չե՞ք մի հայ գրողի ու թարգմանչի այս ասածներին հավատ ընծայելու: Բերեմ վերին վկայություններ: Օրինակ՝ հանճարեղ վիպագիր Տոլստոյից: Առարկելով իր «Աննա Կարենինա» վեպը այս կամ այն կերպ ըմբռնած քննադատներին, նա գրում է. «Իսկ եթե ես ուզենայի խոսքերով ասել այն ամենը, որ նկատի ունեի արտահայտելու վեպով, ապա պետք է սկզբից գրեի այն նույն վեպը, որ գրել եմ: Ու եթե կարճատես քննադատները կարծում են, թե ես ուզում էի նկարագրել այն միայն, որ ինձ դուր է գալիս, ինչպես ճաշում է Օբլոնսկին եւ ինչ ուսեր ունի Կարենինան, սխալվում են նրանք: Ամեն ինչում, գրեթե ամեն ինչում, որ գրել եմ, ինձ առաջնորդել է՝ իրենք իրենց արտահայտելու համար իրար շաղկապված մտքերը հավաքելու պահանջը: Բայց յուրաքանչյուր միտք, խոսքերով առանձին արտահայտված, կորցնում է իր իմաստը, սոսկալի նվազում է, երբ առանձին է վերցվում այն շաղկապումից, ուր գտնվում է: Իսկ բուն շաղկապումը կազմված է ոչ թե մտածությամբ (կարծում եմ), այլ ինչ-որ ուրիշ բանով, եւ այդ շաղկապման հիմքը ոչ մի կերպ չի կարելի արտահայտել անմիջականորեն խոսքերով, այլ կարելի է միայն ընդմիջականորեն՝ խոսքերով նկարագրելով կերպարներ, գործողություններ, իրադրություններ»: (Տե՛ս խ. Н. Толстой о литературе, 1955, էջ 155): Առաջարկում եմ խորամուխ լինել Տոլստոյի ասածի մեջ ու լրջորեն մտածել՝ նա թույլ կտա՞ր, որ իր վեպը, քանդելով ասած շաղկապումից եւ անդամահատելով, սեղմավեպի վերածեին՝ ինչ նպատակով էլ լինի: Իսկ ինչո՞ւ եք հանդգնում կարծել, որ Աբովյանն ու Րաֆֆին, Մուրացանն ու Շիրվանզադեն, Դեմիրճյանն ու Շահան Շահնուրը թույլ կտային ձեզ քանդել իրենց վեպերը եւ իրենց անունն էլ խոշորատառ դրոշմել այդ ավերի վրա...
...

[ivy]

...
Ահա մի վկայություն եւս՝ մյուս հանճարեղ վիպագիր Դոստոեւսկուց: Երբ նրա վեպից դրամա սարքելու համար դիմում են թույլտվություն խնդրելու, նա իր պատասխանում, այդ առթիվ, սկզբունքային հարց է դնում. «Կա արվեստի մի գաղտնիք, որի պատճառով էպիկական ձեւը երբեք իր համապատասխանը չի գտնի դրամատիկական ձեւի մեջ: Ես նույնիսկ հավատում եմ, որ արվեստի տարբեր ձեւերի համար գոյություն ունեն բանաստեղծական մտքերի համապատասխան կարգեր, այնպես որ մի որոշ միտք երբեք չի կարող արտահայտվել դրան չհամապատասխանող տարբեր ձեւի մեջ»: (Տե՛ս «Պսակ թարգմանական», էջ 133): Ուշադրություն դարձրեք, որ մեծ գրողն այստեղ խոսում է արվեստի տարբեր ձեւերում բանաստեղծական մտքերի համապատասխան կարգերի մասին, իսկ դուք ձեր սեղմավեպերով հենց վեպի բուն ձեւն իսկ հիմնովին խախտում եք, արտահայտված բազմաթիվ բանաստեղծական մտքերին համապատասխան կարգն եք խեղաթյուրում, եւ իբր թե վեպի բովանդակությունն եք մատուցում ընթերցողին այդ կարգից պոկված, վտիտացած, հենց Տոլստոյի բնորոշմամբ «սոսկալի նվազած» կերպարանքով: Ո՞վ ձեզ իրավունք տվեց այդ վանդալությունը կատարելու ընդհանրապես գեղագիտության եւ ի մասնավորի սեղմնավիպման զոհ դարձած գրողի ուրույն պոետիկայի դեմ:

Մի շատ դիպուկ վկայություն էլ՝ անգլիացի նշանավոր գրող Սոմըրսեթ Մոեմից: «Նա փաստերն էր շարադրում,- գրում է Մոեմը,- բայց վեպի համար բավական չեն լոկ փաստերը, որովհետեւ դրանք ինքնին մեռած բան են: ...Կոպիտ փաստերին կյանք ներշնչելու համար՝ գրողը պետք է դրանք սրտի միջով անցկացնի»: (Տե՛ս У. Сомерсет Моем, Искусство слова, 1989, էջ 74): Ահա խնդրեմ, լսեցի՞ք. «սրտի միջով»: Իսկ դուք վեպից հանում եք հեղինակի սիրտը, այս կամ այն փաստերը ձեր գրչի ծայրով եք անցկացնում եւ դա «վեպի վերամշակում» եք կոչում, ընթերցողին ներկայացնում իբր վեպի բովանդակություն «նախ եւ առաջ»: Եվ եթե այդ «սոսկալի նվազած» վերամշակման մեջ տեղ-տեղ վեպի տեքստից պոկված փշրանքներ եք փակցնում, կարծում եք, որ դրանով պահպանա՞ծ եղաք «երկի կառուցվածքն ու ոճը համառոտ շարադրանքում»: Անկարելի է դա, կրկին նայեցեք վերը Տոլստոյի եւ Դոստոեւսկու ասածներին: Գեթ մի քիչ խղճի խայթ չե՞ք զգա ձեր «վերամշակած» գրողների սրտի, ընթերցողի սրտի, եւ եթե անկեղծ ականջ տաք՝ ձեր սրտի էլ առաջ...

«Սեղմավեպերի հեղինակ»: Այս տարօրինակ բառակապակցությունը շշմեցրեց ինձ: Ավելին՝ ապշեցի, հիացա նույնիսկ, որ այդ «հեղինակ» տիկինը ուժն ու հավակնությունն ունի իր գրչի ծայրով անցկացնելով «վերամշակելու» բոլոր տարբեր գրողներին, իր թանաքով լվանալու բոլորին հավասարապես: Է՛հ, բռավո նրա այդ նախանձելի հավակնությանն ու հանդգնությանը: Բայց շատ զարմացա ու տրտմեցի, որ նա հայոց լեզվի ու գրականության դասատու է եղել ավելի քան 50 տարի: Այժմ արդեն դիմում եմ դասատուի խղճին՝ ըստ էության ճի՞շտ բան է իր արածը: Բայց... խնդրի ավելին կա. մի՞թե նա չգիտե, որ աշակերտները «ռեֆերատ» գրելու համար օգտագործելու են իր սեղմավեպերը, էլ ինչո՞ւ գլուխ ցավացնեն բուն հեղինակներին կարդալու: Ահա այս ճեղքից էլ չի՞ երեւում մեր դասական գրականության կործանումը նաեւ ուսումնական առումով: Լսեցի, չէ՞ որ դպրոցներից են առնում այդ սեղմավեպերը:

Եկանք ուսումնականի հարցին: Պարոն Աղաբեկյանը հիշում է այն «ադապտացված» գրքերը, որոնցով օտար լեզու է սովորել: Բայց մոռացե՞լ է, որ այդ գրքերը կազմվում էին «ըստ» այսինչ գրական երկի, ունենում էին ուսուցողական ապարատ՝ բառարան, դարձվածքների բացատրություն եւ այլն: Եվ կուրս առ կուրս բարդացվում էին, իսկ ավարտականների համար տրվում էր իսկական հեղինակային տեքստ՝ նույնպես ուսուցողական ապարատով, որ արդեն ընդգրկում էր նաեւ գեղագիտական բացատրություններ: Մի խոսքով, դրանք արվում էին ծրագրված մեթոդով: Իսկ ձեր սեղմավեպերում այդպիսի մեթոդական ոչինչ չկա: Ինչո՞վ են դրանք ուսուցողական: Ասում եք՝ սեղմավեպը կարդալով «միգուցե» ցանկություն առաջանա բուն վեպը կարդալու: Սիրեցի՜ ձեր այդ «միգուցեն»: Այդպիսի «միամիտ» հո՞ւյս ունեք մարդկային հոգեբանության վրա, որ մանավանդ մեր նյութապաշտ օրերում տրամադրություն չունի իր ժամանակն այդպես «վատնելու»: Այնքա՜ն շուտ վարակվեցինք time is money հոգեբանությամբ...

Ինձ շատ զարմացրեց ձեր այն միտքը, թե այժմ կշատանան հայերեն սովորել ցանկացող օտարները: Ի դեպ, այդ առթիվ շահարկում եք մի բան, որ ճիշտ չէ: Երբեք էլ «մի աննշան փոքր ժողովուրդ» չենք եղել ոչ ԽՍՀՄ-ում, ոչ էլ արտասահմանում: Չխորանամ այդ հարցի մեջ հիմա, տեղս քիչ է թերթային հոդվածում: Ում պետք է եղել՝ սովորել է հայերեն: Դեռ արտասահմանում գիտեի այդպիսիներին: Այստեղ էլ աչքի առաջ ունենք, օրինակ, Ուկրաինայի դեսպանին, որ սքանչելի հայերեն է խոսում: Լավ, ենթադրենք այսօր շատացան: Ի՞նչ է, ձեր «պարզ, հասկանալի, գեղարվեստական «ավելորդություններից» զերծ (!!!- Կ. Ս.) լեզվով շարադրված», մեթոդական ոչ մի տվյալ չունեցող սեղմավեպերի՞ց են սովորելու հայերենը: Ու դեռ հույս էլ ունեք, որ սեղմավեպերի ընթերցումը «միգուցե» առաջացնի բուն վեպը կարդալո՞ւ ցանկությունը: Իսկ ըստ իս, վստահ եմ, այդ խղճուկ սեղմավեպերի ընթերցումից օտարի մեջ կառաջանա մի ուրի՜շ բան, թե «ա՞յս է ձեր դասական գրականությունը»: ԵՎ դա տխուր բան կլինի, այս անգամ օտարի աչքին մեր դասական գրականությունը կործանող...:

Դուք խոսում եք սեղմավեպերի «համաշխարհային փորձի» մասին, եւ թե քաղաքակիրթ ժողովուրդներն այդպիսի բազմամյա փորձ ունեն, որով իրենց դասական գրականությունը սփռում են աշխարհով մեկ: Չհասկացա ինչի մասին է խոսքը, որովհետեւ այդպիսի բանի չեմ հանդիպել: Ինձ խրտչեցնող կրճատված հրատարակությունների մասին ասացի: Ա՜, հասկացա, երբ իսկույն էլ հիշում եք, որ օտար լեզուները նախ սեղմավեպեր կարդալով եք սովորել: Բայց դրանք հենց մեթոդապես մշակված «ադապտացիաներն» են: Դա արել են մանավանդ անգլիացիները եւ ֆրանսիացիները՝ իրենց կայսրություններում եւ այլուր տարածելու իրենց լեզուն: Անում էին, սակայն, որպես լեզվական ու մանկավարժական մեծ ու խոր հետազոտությունների արդյունք: Եվ օտար սովորողին մատակարարում էին նաեւ հարակից ձեռնարկներ, ինչպես օրինակ՝ Մայքլ Ուեսթի (կրթության հետազոտող պրոֆեսոր) կազմած բացատրական բառարանը օտարների համար՝ The new method English dictionary-ն, որ 1490 բառ ընդգրկող բառապաշարի սահմանում բացատրում է 18000 բառերի եւ 6000 ոճական դարձվածքների նշանակությունը: (Ի դեպ, ես 14 տարեկանիս որպես «ուսման մրցանակ» ստացել եմ այդ բառարանը, երբ դեռ մեկ տարվա աշակերտ էի Կիպրոսի Մելգոնյանում, եւ դա ինձ շատ է օգնել սովորելու անգլերենը այնպես, որ շատ չանցած կարողանում էի գեղարվեստական բնագիր տեքստեր կարդալ ըմբոշխնելով եւ նույնիսկ փորձում էի թարգմանել):

Գալով արեւմտահայերենից եւ արեւելահայերենից փոխադարձաբար «թարգմանելու» խնդրին, ես դա համարում եմ մատից ծծած եւ նույնիսկ ծիծաղելի, անհեթեթ հարց: Որտեղի՞ց հնարեցիք, թե արեւելահայերենն ու արեւմտահայերենն ավելի են տարբերվում իրարից, քան ռուսերենը ուկրաիներենից: Մոսկվայի Գրական ինստիտուտում ուսանելիս, երբ արդեն սկսել էի էլ Դոստոեւսկու «Կարամազով եղբայրներ»-ը թարգմանել, փաստորեն բան չէի հասկանում, երբ ուկրաինացի դասընկերներս իրար հետ խոսում էին իրենց լեզվով: Իսկ արեւելահայն ու արեւմտահայը շատ լավ էլ հասկանում են իրար: Ապացույց՝ հազարավոր ու հազարավոր սփյուռքահայեր այցելում են Հայաստան, նաեւ հայաստանահայեր այցելում են Սփյուռք կամ արտագաղթում են, եւ ոչ մի անգամ չեմ տեսել, դուք էլ տեսած չեք լինի, որ նրանք որեւէ լեզվական դժվարություն ունենան իրար հասկանալու, եթե բարբառով կամ ժարգոնով չեն խոսում: Եղել է, որ հին մելգոնյանցի դասընկերոջս հետ, այցելու սփյուռքահայ, գյուղեր ենք գնացել ու ամեն տեղ էլ հասկանում էին իրար, իսկ երբ մի գյուղում լավաշ թխող կանայք մեզ հրավիրեցին ճաշակելու նորաթուխ լավաշը, տեսնեիք, թե ի՜նչ զվարթ ու սիրալիր զրույց եղավ ընկերոջս ու այդ կանանց միջեւ: Գուցե ասեք, թե դա խոսակցականն է, հապա գրակա՞նը: Պատասխանեմ: Ինչպե՞ս է, որ մեր թատրոննեում խուռներամ լցված դահլիճը ոչ միայն հասկանում, այլեւ աշխույժ արձագանքում էր, երբ ներկայացվում էին Պարոնյանի «Պաղտասար աղբար»-ը կամ «Մեծապատիվ մուրացկաններ»-ը, այն էլ երբեմնի պոլսական հայերենով, որից պարոնյանական որոշ դիպուկ արտահայտություններ այստեղ նույնիսկ մտնում էին առօրյա խոսակցության մեջ: Իսկ Սփյուռք այցելած հայրենի գրողներին ու դերասաններին հասկանում եւ բուռն ծափահարում էին այնտեղ: Այն էլ ասե՞մ, որ ժամանակին Կիպրոսում պատանի մելգոնյանցիներս ազատ կարդում էինք արեւելահայ դասական եւ խորհրդային գրողներին, անգամ գյուղագիր Ճուղուրյանին: Նույնիսկ Թումանյանի «Անուշ»-ն ենք բեմադրել մեր աշակերտական ուժերով:

Մի խոսքով, արեւալահայերենի եւ արեւմտահայերենի տարբերությունը քիչ է, հիմնականում «կը»-ի եւ «ում»-ի բայական խոնարհումների ոլորտը, երբեմն էլ հատուկենտ երկիմաստ բառեր, ինչպես «ձգել»-ը, որոնք էլ ուրախ անեկդոտի նյութ են եղել մի պահ: Իսկ առանձին գրողների, դասական կամ նոր, լեզվաոճական յուրահատկությունները գրական-գեղագիտական եւ պատմամշակութային երեւույթներ են, որոնք անեղծանելի պետք է մնան, եթե հարգում ենք մեր գրականության պատմությունն իր զարգացման շրջաններով (ինչպես անում են հենց քաղաքակիրթ ժողովուրդները): Էլ ինչը ինչի՞ց պիտի «թարգմանեք»: Խոր տհաճությամբ կարդացի Շահան Շահնուրի նշանավոր վեպի, վաղուց ինձ ծանոթ, ձեր սեղմավեպը արեւելահայերեն «թարգմանված»: Բուն շահնուրյան հույժ ինքնատիպ մթնոլորտից գրեթե ոչինչ չի մնացել, ուստի սեղմավեպի առաջին կեսը «բուլվարայինի» տպավորություն է թողնում, որից հետո շատ տարօրինակ են հնչում Սուրենի խոսքերը հայության ու նահանջի մասին, բուն շահնուրյան մթնոլորտից դուրս կարծես անօդ միջոցում թելից կախված...

Լրջորեն մտածե՞լ եք, պարոն Աղաբեկյան, երբ գրել եք այս տողերը. «Ասում են, որ անգլիացիները մեզ նախանձում են, որովհետեւ Շեքսպիրի երկերի հայերեն թարգմանությունը գրված է ժամանակակից լեզվով եւ, ի տարբերություն բնագրի, հասկանալի է ժամանակակից մարդուն: Միգուցե ե՛ւ Վարուժանը, ե՛ւ Դուրյանը, ե՛ւ Շահնուրը կհնչեն նորովի եւ նոր շունչ կստանան Շեքսպիրի թարգմանության պես»: Ինչ է, հումո՞ր է սա: Եթե ոչ, ինքներդ մտածեք ու քննեք, թե մի քանի տողում եւ մանավանդ վերջում քանի անհեթեթություն եք շաղ տվել «միգուցե» անգիտաբար: Իսկ հետո Թումանյանի «Շունն ու կատուն»-ի ձեր վկայաբերած արեւմտահայերեն «թարգմանությունը» դեռ դպրոցական օրերիս տհաճ է թվացել ինձ՝ արեւմտահայ տղային, որովհետեւ ինձ գրավում էր, սիրում էի բուն թումանյանական տեքստը:

Դեռ ասելիքներ ունեի, բայց երկարեց հոդվածս, եզրափակեմ: Այդպես ինքնակարծ կամայականությամբ, անխոհեմորեն «փորձելով» սեղմավեպեր հորինել, դուք ոչ թե լոկ փորձանք եք բերում, այլեւ, կամա թե ակամա (հուսով եմ՝ ակամա) հանցանք եք գործում մեր դասականների, մեր գրականության պատմության եւ ընդհանրապես մշակույթի հանդեպ: Ուրեմն մի՛ փորձեք: Բայց նաեւ կարծում եմ՝ մեր մշակույթը պետք է պետական օրենքով պաշտպանել նման «ծովահենային» հրատարակություններից:

Մեր այս օրերում իմ այս խո՞սքն էլ հավանաբար մնա ձայն բարբառոյ յանապատի: Ամբողջ կյանքը մշակույթին ծառայեցրած հայ մարդ՝ պարտքս էր ասել ու ասացի:

[ivy]

Հոդվածում այս պահն ինձ ամենաշատը դուր եկավ.
«Ներկայացնող նյութում երկու իրար հակասող բան ուշադրությունս գրավեցին: Կրթության եւ գիտության նախարարությունը սեղմավեպերն ընդունել է որպես ուսումնական գրականություն, բայց միայն Սփյուռքի համար (զարմանք, տարակուսանք, հարցեր է հարուցում այս «միայն Սփյուռքի համար»-ն էլ, բայց չշեղվեմ)...»

Էն որ ասում են`ինչ լինում է, ժեշտին լինի:

«...Եվ միաժամանակ՝ թե գրախանութներում այդ սեղմավեպերի արժեքը 500-1500 դրամ է (այսինքն մատչելի գին), ուրեմն վաճառվո՞ւմ են ոչ Սփյուռքի, այլ մեր գրախանութներում:»

Մեր երկրում որոշման ու կիրառման տրամաբանական կապի փայլուն օրինակ:

[Chuk]

Ներողություն փոքրիկ օֆտոպի համար. Կարպիսին շատ եմ հարգում, չափազանց շատ, բայց այ որ ինչ-որ մեկը սեղմագրած լիներ նրա հոդվածը, հիմա կկարդայի, ոչ թե երեկոյան կամ գիշերվան կթողնեի

[ivy]

Ներողություն փոքրիկ օֆտոպի համար. Կարպիսին շատ եմ հարգում, չափազանց շատ, բայց այ որ ինչ-որ մեկը սեղմագրած լիներ նրա հոդվածը, հիմա կկարդայի, ոչ թե երեկոյան կամ գիշերվան կթողնեի

Ախ դուք, չկարդացողներ:
Հենա, միջից մի երկու տող հանել եմ, նայիր:

[Chuk]

Ախ դուք, չկարդացողներ:
Հենա, միջից մի երկու տող հանել եմ, նայիր:

Էդ երկու տողը կարդացել եմ
Կարդացել եմ նաև հատվածաբար հոդվածը, բայց քանի որ սիրում եմ ամբողջական կարդալ, իսկ հիմա ժամանակ չունեմ, մնացածը մնաց գիշերվան

[Lion]

Լավ - սեղմավեպն ամեն դեպքում ինչ-որ իմաստ ունի, բայց թող այն լինի միայն մի պայմանով, որ չփոխարինի ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՎԵՊԻՆ

[Chuk]

Լավ - սեղմավեպն ամեն դեպքում ինչ-որ իմաստ ունի, բայց թող այն լինի միայն մի պայմանով, որ չփոխարինի ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՎԵՊԻՆ

Lion, ես կարծում եմ... ոչ, համոզված եմ, որ երբևէ որևէ սեղմավեպ չի հրատարակվել հիմնական վեպին, բնագրին փոխարինելու նպատակով