Ավարայրի ճակատամարտ 451 թ.։ Հաղթանա՞կ, թե՞ պարտություն

[Stalker]

Մի անգամ մի բան էի գրել «Ավարայրի ճակատամարտ» թեմայում, ես թեմային էլ ա լավ վերաբերում

Միանշանակ չես կարող ասել թէ ոնց է եղել:
Ըստ իս Վարդանը, որ հերոս են անվանում, ոգևորված գնում էր կռվելու:
Այնինչ Վասակը, որ դավաճան սարքեցին, շատ լավ պլան էր մտածել հարձակման այն ժամանակ, երբ պարսիկները ուրիշ ճակատներում կռվի կլինեն ու թուլացած կլինի նրանց ուժերը:
Բայց քանի որ ժողովուրդը Վարդանի հետևից էր գնում, գնացին կոտորվեցին(Ու չեմ հասկանում թէ ստեղ բարոյական հաղթանակը որն ա, ես ուղակի խայտառակություն ա):
Միգուցե ժողովրդին առաջնորդում էր քրիստոնեությունը, բայց հաստատ մենք ավելի լավ շանսեր կունենաինք եթե խելքով առաջնորդվեին կամ խելքով մարդկանց լսեին

[Stalker]

Եղիշեն ահագին տուֆտել ա:
Ձեզ համար տարօրինակ չի թվում որ Խորենացին պատմությունը գրեց մինչև ավարայր:
Որովհետև համարեց, որ արժանի չենք պատմություն ունենալու, որ նույնիսկ մեր պետականությունը չկարողացանք պահել ու հիմարաբար գնացինք կոտորվելու: Ու ավարտեց հայոց պատմությունը ետքանով:

[Ambrosine]

Պատմաբան Լեոն ուրիշ կերպ է այս ճակատամարտի էությունը բացատրում: Նա գտնում է, որ այս ընդվզման մեջ Վարդան Մամիկոնյանի շահագրգռվածությունը գալիս էր ոչ թե նրանից, որ նա մեծ հայրենասեր էր, այլ նրանից, որ նա Սահակ Պարթևի միակ թոռն էր, ժառանգորդը: Ու նրան էին հասնելու կաթողիկոսական բոլոր կալվածքները, հողերը, իսկ դրանք գումարած Մամիկոնյանների կալվածքների հետ, մի հսկայածավալ տարածք է կազմում: Այս ճակատամարտը մղվեց հիմնականում կաթողիկոսական գահի, կալվածքների համար: Դրա համար էլ եկեղեցին աստվածացրել է Վարդան Մամիկոնյանին, նույնիսկ Վարդանանց եկեղեցական տոն կա: Իսկ Վասակ Սյունուն հռչակել որպես դավաճան: Ձեր կարծիքով նա պակաս հայրենասեր էր? Ուղղակի ուզում էր հարցը խաղաղ ճանապարհով լուծել, հասկանում էր, որ հայերը չեն կարող միայնակ պայքարել պարսիկների դեմ, ու ամենևին պատճառը այն չէր, որ նրա որդիները պատանդ էին պարսից արքունիքում...

[Lion]

Ավարայրի ճ-մ-ում մենք միանշանակ հաղթանակ ենք տարել...

Ըստ Եղիշեի. □Ոչ մի կողմը հաղթեց, ոչ մյուս, այլ քաջերը քաջերի դեմ դուրս գալով երկու կողմն էլ պարտվեցին: Բայց քանի որ սպարապետը ընկել էր կռվի դաշտում… ուստի հայոց զորքը ցրվեց□ : Այս զգացմունքային և անորոշ բնորոշումը մեր պատմագետներին հիմք է տալիս ասելու, որ Ավարայրի դաշտում հայերը պարտություն կրեցին: Հետագայում, կարծես արդարանալով, առաջ քաշվեց բարոյական հաղթանակ-ռազմական պարտություն բանաձևը: Ճակատամարտը, իրոք, խոշոր բարոյական հաղթանակ էր: Այն Հայկյան ոգու ցասումն էր, որը հայոց պետականության կորստից հետո ապացուցեց, որ հայը երբեք ստրուկ չի լինի, իսկ հայ ռազմիկը և հայոց զենքը ունեն այնպիսի հատկություններ, որոնց հետ հաշվի չնստելը կարող է ծանր հետևանքներ ունենալ ցանկացած թշնամու համար: Այն դրեց մի գաղափարախոսության, մի ոգու հիմք, որը պահեց և պահպանեց մեր ազգը հետագա ծանր փորձություններում` ընդհուպ մինչև մերօրյա Արցախյան հերոսամարտը, որի մարտիկները մեկ անգամ ևս փայլուն կերպով ապացուցեցին, որ Վարդանանց ոգին անմար է: Բայց արդյո՞ք այն ռազմական պարտություն էր: Մեր կարծիքով՝ միանշանակ ոչ: Հարցը լուսաբանելու համար պարզենք, թե ըստ ռազմական պատմաբանների հին աշխարհում և միջնադարում որն է համարվել բանակի պարտություն: Դա այն վիճակն է, երբ կողմերից մեկը մյուսի համեմատ կրում է 1,5-ից ավել անգամ կորուստ և (կամ) թողնում է մարտադաշտը, դիմելով փախուստի, որից հետո դադարում է բանակի և (կամ) երկրի դիմադրությունը: Օր.՝ Գավգամելայի ճակատամարտում Աքեմենյանների, Խառանի ճակատամարտում հռոմեացիների, Ոսխայի ճակատամարտում Սասանյանների կրած պարտությունները դրա դասական օրինակներ են: Իսկ ի՞նչ եղավ Ավարայրում: Ըստ Եղիշեի մթնելուց հետո կողմերը վերադարձան ելման դիրքեր: Պարտության մասին խոսք չկա և այստեղ պետք չէ Եղիշեին սխալ հասկանալ: Հայոց զորքը չէր պարտվել և անտեր չէր: Պահեստազորը, իսկ Վարդանի մահից հետո նաև ողջ զորքը, ղեկավարող Համազասպ Մամիկոնյանն ու Արշավիր Կամսարականը հրավիրեցին ողջ մնացած նախարարների խորհրդակցություն: Արդյունքում որոշվեց, որ հայերը հասել են սպարապետի դրած նպատակին, այսինքն թշնամին խիստ արյունաքամ էր եղել:
Այլևս իմաստ չուներ շարունակել ճակատամրտը հաջորդ օր, մանավանդ, որ հայերի վիճակն էլ թեթև չէր: Սակայն այստեղ միանշանակ սխալ կլիներ խոսել հայերի պարտության մասին: Հայերը լիակատար մարտակարգով նահանջեցին գետի մյուս ափը և պարսիկներ չկարողացան հասնել իրենց նպատակին՝ ջախջախել հայերին: Ավելին. հայերն էին հասել իրենց նպատակին՝ արյունաքամ անելով թշնամու բանակին: Այլևս ճակատամարտը հայերի կողմից շարունակելն իմաստ չուներ: Այս իմաստով է Եղիշեն նշում, որ հայերը ցրվեցին: Այսինքն ոչ թե պարտվեցին, ջախջախվեցին և ցրվեցին, այլ պլանավորված, գիտակցաբար, մարտավարական խնդիրներից ելնելով, քանի որ կատարել էին իրենց մարտական առաջադրանքը, մասնատեցին ուժերը: Իրոք. սպասվող պարտիզանական լեռնային պայքարում իմաստ չուներ պահել մեծ և կենտրոնացած բանակ: Պետք էր ստեղծել փոքրաթիվ, բայց արագաշարժ և ճկուն 500-600 հոգանոց ջոկատներ՝ պայքարը շարունակելու համար, որն էլ կատարվեց: Հատկանշական է, որ պարսկական բանակը այն աստիճան էր թուլացել, որ նույնիսկ փորձ չարեց խանգարել հայերի նահանջը կամ հետապնդել նրանց: Ի դեպ ստրատեգիական տեսանկյունից մեծ է Ավարայրի ճակատամարտի նմանությունը Բորոդինոյի ճակատամարտի հետ, երբ ռուսները, արյունաքամ անելով թշնամուն, թողեցին Մոսկվան՝ խնայելով բանակը և շարունակելով պայքարը: Ոչ մի պատմաբան այժմ չի համարձակվի Բորոդինոյի ճակատամարտը համարել ռուսների պարտություն:
Այսպիսով կարելի է տալ Ավարայրի ճակատամարտի արդյունքի հետևյալ բնորոշումը. այն տակտիկական առումով անորոշ, բայց ավելի շատ հօգուտ հայկական ուժերի տեղի ունեցած ճակատամարտ էր (պարսիկները երեք անգամ ավել կորուստ տվեցին), իսկ ստրատեգիական առումով հայերը շահեցին այն և դրա, ինչպես նաև երկրում ծագած կատաղի պարտիզանական պայքարի հետևանքով, հաղթեցին պատերազմում, քանի որ շուտով պարսկական բանակը հեռացավ երկրից և վերականգվեց նախկին վիճակը, որն այն պայմաններում հավասարազոր էր հաղթանակի: Ի դեպ զուտ ռազմա-ստրատեգիական առումով մեծ է Վարդանանց պատերազմի նմանությունը Չեչենական առաջին պատերազմի հետ: Ոչ ոք այժմ չի կարող ասել, որ ռուսները հաղթեցին այդ պատերազմում: Սակայն կրկին եմ ցանկանում ընդգծել, որ նմանությունը վերջանում է սրանով: Իրոք. եթե հայերը պայքարում էին ազգի գոյության, ասիմիլյացիային դիմադրելու և ինքնապահպանման համար, ապա չեչենները զոհ գնացին միջազգային ինտրիգներին և ազգային սնափառությանը՝ դուրս գալով հզոր պետության դեմ: Դա թույլատրելի է միայն այն դեպքում, երբ դրված է ազգի լինել-չլինելու հարցը: ԵՎ եթե այդ դեպքում ազգը անպայման կհաղթի, ապա այլ պարագայում ջախջախումն անխուսափելի է:

[Lion]

Միանշանակ չես կարող ասել թէ ոնց է եղել:
Ըստ իս Վարդանը, որ հերոս են անվանում, ոգևորված գնում էր կռվելու:
Այնինչ Վասակը, որ դավաճան սարքեցին, շատ լավ պլան էր մտածել հարձակման այն ժամանակ, երբ պարսիկները ուրիշ ճակատներում կռվի կլինեն ու թուլացած կլինի նրանց ուժերը:
Բայց քանի որ ժողովուրդը Վարդանի հետևից էր գնում, գնացին կոտորվեցին(Ու չեմ հասկանում թէ ստեղ բարոյական հաղթանակը որն ա, ես ուղակի խայտառակություն ա):
Միգուցե ժողովրդին առաջնորդում էր քրիստոնեությունը, բայց հաստատ մենք ավելի լավ շանսեր կունենաինք եթե խելքով առաջնորդվեին կամ խելքով մարդկանց լսեին

Վասակն իրոք դավաճան էր, քանզի պատերազմող բանակի թիկունքում այն քայլերն անելը, որ ինքը արեց այլ խոսքով չես որակ...

Իսկ ժողովուրդը չգնաց ԿՈՏՈՐՎԵԼՈՒ... Դա մարտական ընդհարում էր, իր բոլոր հետևանքներով... Ի դեպ մեր կորուստները այդ ճ-մ-ում այնքն էլ մեծ չէին /ի համեմատ նախորդող և հաջորդող ճ-մ-երի/, որ դա «ողբերգական» և կործանարար հետևանքներ ունեցած համարենք...

[Array]

Պատմաբան Լեոն ուրիշ կերպ է այս ճակատամարտի էությունը բացատրում: Նա գտնում է, որ այս ընդվզման մեջ Վարդան Մամիկոնյանի շահագրգռվածությունը գալիս էր ոչ թե նրանից, որ նա մեծ հայրենասեր էր, այլ նրանից, որ նա Սահակ Պարթևի միակ թոռն էր, ժառանգորդը: Ու նրան էին հասնելու կաթողիկոսական բոլոր կալվածքները, հողերը, իսկ դրանք գումարած Մամիկոնյանների կալվածքների հետ, մի հսկայածավալ տարածք է կազմում: Այս ճակատամարտը մղվեց հիմնականում կաթողիկոսական գահի, կալվածքների համար: Դրա համար էլ եկեղեցին աստվածացրել է Վարդան Մամիկոնյանին, նույնիսկ Վարդանանց եկեղեցական տոն կա: Իսկ Վասակ Սյունուն հռչակել որպես դավաճան: Ձեր կարծիքով նա պակաս հայրենասեր էր? Ուղղակի ուզում էր հարցը խաղաղ ճանապարհով լուծել, հասկանում էր, որ հայերը չեն կարող միայնակ պայքարել պարսիկների դեմ, ու ամենևին պատճառը այն չէր, որ նրա որդիները պատանդ էին պարսից արքունիքում...

Դրա համար էլ Սովետական միությունում Լեոի մասին լավ գիտեյին,իսկ եղիշեյի մասին հազիվ լսել էին:Քանի որ Սովետական Միությունում կրոն հասկացությոունը գոյություն չուներ:Ի՞նչ եք ասում չեմ հասկանում,նոր բացահայտում ե՞ք ուզում արած լինել:Ի՞նչ հիմքեր ունեք Վարդան Մամիկոնյանի հերոս լինելը կասկածանքի տակ դնելու ,կամ Վասակ Սյունուն հերոսացնելու:Ժողովրդի թիկունքում պարսիների հետ հայոց գահը բաժանելը համարում եք ճկուն քաղաքականությու՞ն:

[Ambrosine]

Դրա համար էլ Սովետական միությունում Լեոի մասին լավ գիտեյին,իսկ եղիշեյի մասին հազիվ լսել էին:Քանի որ Սովետական Միությունում կրոն հասկացությոունը գոյություն չուներ:Ի՞նչ եք ասում չեմ հասկանում,նոր բացահայտում ե՞ք ուզում արած լինել:Ի՞նչ հիմքեր ունեք Վարդան Մամիկոնյանի հերոս լինելը կասկածանքի տակ դնելու ,կամ Վասակ Սյունուն հերոսացնելու:Ժողովրդի թիկունքում պարսիների հետ հայոց գահը բաժանելը համարում եք ճկուն քաղաքականությու՞ն:

Այն ժամանակ գրին տիրապետել են հիմնականում եկեղեցականները, իրենք էլ գրի են առել պատմությունը: Ու իրենք էլ գրել են այն, ինչ ճիշտ են համարել: Դրա համար էլ Հայաստանի հասարակ բնակչության, կենցաղի մասին գրեթե ոչինչ չկա: Եվ պարզ է, որ եկեղեցու սպասավորները կգովերգեն եկեղեցու օգտին գործողին, քան, օրինակ, Վասակ Սյունու: Իսկ դուք ինչ հիմքեր ունեք եզրակացնելու, որ Վարդան Մամիկոնյանը իրոք հերոս է? Վասակ Սյունին էլ թագավոր էր ուզում դառնալ, ինչպես մնացած բոլորը: Ու ինչ իմանանք, եթե թագավոր դառնար, ինչ կլիներ? Մի խոսքով այս հարցին վերջնական պատասխան գտնել հնարավոր չի լինի հենց այն պատճառով, որ հայերի մեծ մասը դեռ կուրորեն հավատում է ամեն գրվածի` առանց ճշտելու: Շատ պարզ օրինակ. բոլորը կհիշեն <<Կարգին հաղորդման>> տեսանյութերից մեկը` նվիրված հենց Վարդան Մամիկոնյանին. <<այ ոչխար, էլ ուրիշ ազգային հերոսի անուն չգիտես?>>: Ցավոք, հայերի մեծ մասը չգիտի: Ու ինքն էլ ազգային հերոս չի: Գուցե հայ ժողովրդի շահերը համընկել են Վարդան Մամիկոնյանի շահերի հետ, և նա շատ ճիշտ օգտագործել է, ահա թե ինչու ինքը նույնիսկ առերես չէր ուզում ընդունել կրակապաշտությունը...

[Array]

Այն ժամանակ գրին տիրապետել են հիմնականում եկեղեցականները, իրենք էլ գրի են առել պատմությունը: Ու իրենք էլ գրել են այն, ինչ ճիշտ են համարել: Դրա համար էլ Հայաստանի հասարակ բնակչության, կենցաղի մասին գրեթե ոչինչ չկա: Եվ պարզ է, որ եկեղեցու սպասավորները կգովերգեն եկեղեցու օգտին գործողին, քան, օրինակ, Վասակ Սյունու: Իսկ դուք ինչ հիմքեր ունեք եզրակացնելու, որ Վարդան Մամիկոնյանը իրոք հերոս է? Վասակ Սյունին էլ թագավոր էր ուզում դառնալ, ինչպես մնացած բոլորը: Ու ինչ իմանանք, եթե թագավոր դառնար, ինչ կլիներ? Մի խոսքով այս հարցին վերջնական պատասխան գտնել հնարավոր չի լինի հենց այն պատճառով, որ հայերի մեծ մասը դեռ կուրորեն հավատում է ամեն գրվածի` առանց ճշտելու: Շատ պարզ օրինակ. բոլորը կհիշեն <<Կարգին հաղորդման>> տեսանյութերից մեկը` նվիրված հենց Վարդան Մամիկոնյանին. <<այ ոչխար, էլ ուրիշ ազգային հերոսի անուն չգիտես?>>: Ցավոք, հայերի մեծ մասը չգիտի: Ու ինքն էլ ազգային հերոս չի: Գուցե հայ ժողովրդի շահերը համընկել են Վարդան Մամիկոնյանի շահերի հետ, և նա շատ ճիշտ օգտագործել է, ահա թե ինչու ինքը նույնիսկ առերես չէր ուզում ընդունել կրակապաշտությունը..

Ինչ հիմքեր ունեմ Վարդան Մամիկոնյանին հերոս անվանելու՞,ինչ որ բոլոր անվանողները`Եղիշեի թողած վկայությունները:Եվ, եթե հիմքեր չկան այդ հիմքերը չնդունելու,ինչի՞ հիման վրա չեք ընդունում:

Գուցե հայ ժողովրդի շահերը համընկել են Վարդան Մամիկոնյանի շահերի հետ, և նա շատ ճիշտ օգտագործել է, ահա թե ինչու ինքը նույնիսկ առերես չէր ուզում ընդունել կրակապաշտությունը.

Իսկական հերոսը հենց նա է,ում շահերը,ինչպես ասեցիր, համընկնում են ժողովրդի շահերի հետ:Կուզենայի հիշեցնել,որ Վարդան Մամիկոնյանը չէ,որ պայքարում էր պարսիկների և նրանց կրոնի դեմ,պարսիկների դեմ կռվում էր հայ ազգը` Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ:

Վասակ Սյունին էլ թագավոր էր ուզում դառնալ, ինչպես մնացած բոլորը: Ու ինչ իմանանք, եթե թագավոր դառնար, ինչ կլիներ?

Ժողովրդին դավաճանելով դարձած թագավորից ի՞նչ թագավոր պիտի դուրս գար հետաքրքիր ա,պարզ չի,որ հիմա առնվազն պարսկական գաղութ էինք լինելու`առանց կրոնի ու մշակույթի:

[Ambrosine]

Ինչ հիմքեր ունեմ Վարդան Մամիկոնյանին հերոս անվանելու՞,ինչ որ բոլոր անվանողները`Եղիշեի թողած վկայությունները:Եվ, եթե հիմքեր չկան այդ հիմքերը չնդունելու,ինչի՞ հիման վրա չեք ընդունում: Իսկական հերոսը հենց նա է,ում շահերը,ինչպես ասեցիր, համընկնում են ժողովրդի շահերի հետ:Կուզենայի հիշեցնել,որ Վարդան Մամիկոնյանը չէ,որ պայքարում էր պարսիկների և նրանց կրոնի դեմ,պարսիկների դեմ կռվում էր հայ ազգը` Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ: Ժողովրդին դավաճանելով դարձած թագավորից ի՞նչ թագավոր պիտի դուրս գար հետաքրքիր ա,պարզ չի,որ հիմա առնվազն պարսկական գաղութ էինք լինելու`առանց կրոնի ու մշակույթի:

Ես չեմ ասում, որ պետք չէր այս ճակատամարտը. սրանով մենք պարսիկներին ապացուցեցինք,որ մենք իրենց չենք ենթարկվի, չենք դավաճանի մեր ազգային սկզբունքները,քանի որ դավանափոխության անվան տակ շատ վտանգավոր քաղաքականություն էր վարում պարսից արքունիքը` ձուլման քաղաքականություն: Բայց ինքներդ ձեզ հարց տվեք. արդյոք սա կրոնի համար մղված ճակատամարտ էր? Ինչպես կարող էր մի ժողովուրդ, որ դարեր շարունակ եղել է հեթանոս, ընդամենը 150 տարվա ընթացքում ամեն ինչ մոռանալ ու քրիստոնեության համար այսպիսի կռվի դուրս գալ: Եվ ընդհանրապես, ինչ կարող էր հասարակ ռամիկը հասկանալ քաղաքականությունից. ում դեմ ասել են, կռվել ա: Այստեղ պետք է ընդունել այն փաստը, որ մեր թագավորը շտապեց քրիստոնեության ընդունման հարցում. կարող էին Հռոմի պես թույլ տալ դավանել, բայց ոչ թե ստիպել ու ավերել բոլոր հեթանոսական տաճարները: Մենք հիմա ոչ մի մեծարժեք հուշարձան/բացի Գառնիի տաճարից/ չունենք այն շրջանից, և դա լավ է? Ընդունելով քրիստոնեությունը` Հայաստանը կորցրեց Պարսկաստանի պես դաշնակցի, ու հույսեր կապեց նենգամիտ Հռոմի հետ...ժամանակ չունեմ շատ խորանալու, ներողություն եմ խնդրում