Ավարայրի ճակատամարտ 451 թ.։ Հաղթանա՞կ, թե՞ պարտություն

[einnA]

էն, որ պատմության մեջ գերագնահատված է Ավարայրը, ես դրանում համոզված եմ, ինչպես և Վարդանի ու Վասակի կերպարների խիստ բարու ու չարու պայքարի ասոցացումը:
Եթե Վասակի նման դիվանագետներին եկեղեցին չարի քողի տակ չծածկեր ու մի քիչ հեռատես լիներ, էնքան իրական Ավարայրներ կլինեին:

[Lion]

Վասակը կոնկրետ դավաճանական քայլեր արեց իր ժողովրդի դեմ և արդարացնել նրան, նշանակում է արդարացնել դավաճանին և դավաճանությանը:

[einnA]

Վասակը կոնկրետ դավաճանական քայլեր արեց իր ժողովրդի դեմ և արդարացնել նրան, նշանակում է արդարացնել դավաճանին և դավաճանությանը:

Վասակը շատ հեռուն գնացող ծրագրեր ուներ, որը սկսեց իրագործել հենց "կեղծ" կրոնափոխությունից, իսկ երբ հասան երկիր, եղեկեցին այլընտրանքի մասին լսել անգամ չուզեց ... միանգամից դավաճանի կերպարը ընտրվեց:

[Lion]

Դավաճանի կերպարը չընտրվեց, ինքը դավաճանական քայլեր արեց:

[einnA]

Դավաճանի կերպարը չընտրվեց, ինքը դավաճանական քայլեր արեց:

Լավ էլի, ամեն ինչ սև ու սպիտակ չի լինում, մոխրագույն, մի քիչ դարչնագույն էլ է լինում

իսկ ով է ասում, որ թեկուզ հարյուր հասարակ ռամիկներին մահվան դուռն ուղարկելը դավաճանություն չէր? պատերազմը միշտ էլ կար, պետք է դիվանագիտական կողմի վրա գնալ, ինչը որ Վասակն էր առաջարկում:

[Lion]

Վասակը, այն ժամանակ, երբ սպարապետը իր բանակով գտնվում էր Աղվանքում, կեղծ զորաշարժով ցույց տվեց, թե իբր պատրաստվում է շարժվել Վարդանին օգնության, բայց իրականում գրավեց և ավերեց այն բերդերը, որոնք չէր կարող պահել իր ձեռքում:

Բացի այդ

ա) ոչ մի ջանք չխնայեց հայ-բյուզանդական հնարավոր և հայ-վիրա-աղվանյան կայացած դաշինքը վիժեցնելու ուղղությամբ (Ավարայրի ճակատամարտից մի քանի շաբաթ առաջ տեղեկացրեց Վիրք, Աղվանք և Բյուզանդիա, թե իբր պարսիկները հրաժարվել են իրենց նպատակներից և այլևս կարիք չկա օգնության հասնել հայերին) և ի վերջո հասավ իր նպատակին (սակայն Գուգարքը, որը մինչ այդ միացվել էր Վրաստանին, մասնակցեց ապստամբությանը, քանի որ Տաշիրը և Աշոցքը, ըստ սկզբնաղբյուրների, ներկա էին):
բ) նույն ձևով խոչնդոտեց նաև Խաղկտիքից, Տմորիքից, Աղձնիքից, Կորդույքից եկող հնարավոր օգնությանը (Աղձնիքը Արշակունյաց Հայաստանի ամենահզոր բդեշխություններից էր և նրա զինական ուժը շատ կօգներ Ավարայրում, իսկ Կորդույքը հզոր նախարարություն էր (1.000 հեծյալ) և հատկապես փառաբանված իր նետաձիգներով): Վասակը փորձեց խոչնդոտել նաև Արցախից եկող օգնությանը, սակայն քանի որ Արցախը ավելի սերտ կապերի մեջ էր Վարդանանց հետ, Վասակի քայլը չհաջողվեց և, ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի մի տեղեկության, Արցախի Առանշահիկների և նրանց հետ էլ, նաև ՈՒտիքի ու Գարդմանքի հեծելագնդերը և ժողովրդական աշխարհազորերը, որպես Առանշահիկների կրտսեր և քաղաքական ազդեցության ոլորտում գտնվող նախարարներ, մասնակցել են Ավարայրի ճակատամարտին:
գ) Սյունյաց գնդով Ավարայրի ճակատամարտի ժամանակ հանդես եկավ հայերի դեմ՝ գտնվելով Պարսից բանակի աջ թևում :
դ) Ավարայրի ճակատամարտից անմիջապես առաջ մի քանի անգամ ներկայացավ Փայտակարանում գտնվող Միհրներսեհին և տեղեկություններ հայտնեց հայոց բանակի քանակի, զորքի տեսակի և զինվածության մասին :
ե) Վարդանի Աղվանք գնալուց հետո գերեց որոշ առաջատար նախարարների երեխաների՝ Պարսկաստան ուղարկելու համար :
զ) հավաքագրեց լեռնային և դաշտային որոշ վայրենի ցեղեր (օր.՝ Լփնաց, Ճղբաց, և այլն՝ թվով 11 ) , որոնք հետագայում հանդես եկան հայեր դեմ:
է) պարսկական զորամասերով փակեց հյուսիսից Աղվանք մտնող կիրճերը և արգելեց հոների մուտքը Պարսկաստան, որը բավականին կհեշտացներ հայերի վիճակը Ավարայրում՝ շեղելով պարսից բանակի մի մասը :

Այս արարքները ևս այլ կերպ, քան հայրենիքի դավաճանությունն չես անվանի` և քրեաիրավական և բարոյական տեսանկյունից: Եթե նա համաձայն չէր ապստամբության հետ, կարող էր գոնե չեզոք դիրք բռնել, այլ ոչ թե ամեն կերպ ակտիվորեն վնասեր իր ժողովրդին (այդպես, ի դեպ, որոշ չափով վարվեցին Բագրատունիները, ինչը հեշտ է նկատել, քանի որ Եղիշեն Տիրոց Բագրատունու նկատմամբ ատելություն համարյա չի դրսևսորում): Մեր կարծիքով այստեղ ոչ մի դիվանագիտություն չկա:

Նա ով պատերազմող երկրում ՀԱՆԴԵՍ Է ԳԱԼԻՍ ԻՐ ԱԶԳԱԿԻՑՆԵՐԻ ԴԵՄ ՄԱՐՏԻ ԴԱՇՏՈՒՄ, Նա ով պատերազմող երկրում ԱՄԵՆ ԿԵՐՊ ՎՆԱՍՈՒՄ Է ԿԵՆԱՑ ՈՒ ՄԱՀՈՒ ՄԱՐՏԻ ԵԼԱԾ ԻՐ ԱԶԳԻՆ,

ԴԱՎԱՃԱՆ Է - պարզ, հստակ ու կոնկրետ.

Վասակ Սյունին վարվեց հենց այսպես, հետևաբար նա... Դավաճան է: Ուղղակի չեմ հասկանում, թե ինչպես է կարելի արդարացնել նման մարդու: Տեսեք - սովորաբար ՎՍ-ին արդարացնողները բավարարվում են ընդհանուր դատողություններով "ճկուն դիվանագիտության" մասին, բայց հենց կենկրետ գործողություններն ես մատնանշում - ասելու բան չեն ունենում... Հիմա էլ այդպես կլինի, կտեսնեք

[einnA]

Առերես կրոնափոխ լինելուց հետո, երբ վերադառնում են Հայաստան, Վասակի եկու որդիներին պատանդ է պահում Հազկերտը (այս մասին Եղիշեն չգիտես ինչու լռում է ):
Ինչպես գիտես, հայ նախարարների հետ նաև Հայաստան են գալիս մի խումբ մոգեր,որոնց սկսեցին հալածել միանգամից:Վասակին հաջողվում էր որոշ ժամանակ մոգապետին համոզել, որ ամեն ինչ կարգին է և տեղի ունեցածի մասին չհասցնել Տիզբոն: Վասակին ժամանակ էր պետք, որ բյուզանդացիների օգնությանը դիմեր` անտեսելով որդիներին սպառնացող վտանգը:
450թ.-ի աշնանը Վասակը Վարդանի գլխավորությամբ մի զորագունդ է ուղարկում Աղվանք՝ այնտեղ ներխուժած պարսկական զորքին դիմագրավելու և Հայաստանի թիկունքն ապահովելու համար :Շուտով, սակայն, պարզվում է, որ բյուզանդացիները մերժել են Վասակի օգնությունը և հայերի ապստամբության մասին հայտնել են Հազկերտին:Ինչքան հնարավոր էր, պետք է շուտ կոծկվեր այդ ամենը պարսիկներից: Բայց եկեղեցին գլխավորապես մերժեց որևէ այլ առաջարկ ու հետագայում դարձավ գլխավոր շարժիչ ուժը:Արտաշատի ժողովին մասնակցած նախարարական 18 տներից 10 - ն անցան Վասակի կողմը, հետագայում նաև Տիրոց Բագրատունին միացավ:Միայն այսքանը բավարար է՝ համոզվելու համար , որ Սյունյաց իշխանը դավաճան չէր : Դրվում էր Հայաստանի լինել -չլինելու հարցը : Եվ Վասակը դիմեց կոշտ ու համարձակ միջոցների. պատժվում էին եկեղեցականները, շատ լավ հասկանալով, որ Վարդանը կանցնի եկեղեցու կողմը, նա պատանդ է վերցնում Վարդանի մտերիմներին (ստույգ չեմ հիշում հիմա ում) և պատանդ է պահում Սյունիքում: Այդ ընթացքում Հազկերտը հրովարտակ էր հանել, որով դադարեցվում էր կրոնական հալածանքները,բայց եկեղեցու վրա դրած հարերը չէին հանել և չէին վերադարձրել մեծ դատավարության գործակալությունը (իսկ ամեն ինչ սկսել էր հենց էստեղից):
Այսպիսով հայերը մնացին մեն մենակ պարսից զորքերի դեմ:Մի հանգամանք ևս նշեմ. Վասակին հաջողվել էր համոզել պարսից արքունիքին, որ այդ ապստամբությունն ուղղված էր նրա դեմ, ոչ թե պարսիկների և ի դեմս հայերի տեսնում էին ոչ թե թշնամիների՝ որոնց պետք է կոտորել , այլ խռովարարների, որոնց հարկավոր էր ցրել:
Թեպետ Եղիշեն շեշտում է Վասակի՝ նրանց հետ լինելու հանգամանքը, սակայն, իրականում Վասակը ծածուկ խանգարում էր պարսիկներին: Այդ էր պատճառը, որ հետո Հազկերտը նրան մեղադրեց այդ պարտության համար ու այսպես կոչված "դատավարության" ժամանակ Արշավիր Կամսարականի կողմից ներկայացվեց մի շարք գաղտնի նամակներ ու այլ փաստեր, որոնք վկայում էին Վասակի դավաճանության փաստը: Վասակն այդպես էլ չի մտնում պարսկական արքունիք, վտարվում է այնտեղից ու կարծեմ մահանում է ծայր աղքատության մեջ:

Ամեն դեպքում ես ինքս չեմ պնդում այս ամենի ճշմարտությունը, քանի որ հստակ ոչ մի տեղեկություն չկա, իսկ Եղիշեի ու Փարպեցու թողած տեղեկություններին, ես, մեղմ ասած, չեմ վստահում:

Մի բան էլ նշեմ, որ երբ Վասակը Սյունիքի իշխանության գլուխ է անցնում, բազում բարեփոխումներ է կատարում ու իրավի ամենախելացի նախարարներից էր, որին հետո մարզպետության վրա նշանակեցին:

Պետք չի ամեն ինչ - կամ + դիտարկել: Շատ նուրբ տեղեր կան, ու գուցե ժամանակին, եթե Վասակին հաջողվեր եկեղեցուն իր կողմը պահել, մեզ մեծ դիվանագիտական քայլի փայլուն օրինակ ցույց տային մեր նախնիները:

[Lion]

ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ “ԿԻՍՎԵԼԸ”

Վարդանանց պատերազմի հետ կապված պետք է քննարկել նաև մի այլ հարց, որը խիստ թյուրիմացությունների տեղիք է տվել գրականության մեջ: Հարցը կայանում է նրանում, թե Հայաստանի որ մասն էր գտնվում Վարդանի, որ մասը Վասակի հետ: Ընդ որում սկսվել են արդեն արտահայտվել կարծիքներ, որ Վասակյանք համարյա հավասար են եղել Վարդանանց և նույնիսկ գերակշռել են: Սակայն ըստ իմ ուսումնասիրությունների դա արմատապես սխալ է:
Վարդանի և Վասակի կողմնակիցների մասին հիմնական տեղեկությունները հայտնում է Եղիշեն, որոշ չափով էլ Փարպեցին և Ստեփանոս Օրբելյանը: Նախարարների ուժը և ազդեցությունը պարզելու համար կառաջնորդվենք Զորանամակով՝ ձեռքի տակ ունենալով նաև Անանիա Շիրակացու “Աշխարհացույցը”: Ճիշտ է, Զորանամակը վերաբերվում է Արշակունյաց՝ այսինքն ավելի վաղ, ժամանակաշրջանի, սակայն, նախ ձեռքի տակ այլ հավաստի աղբյուր չունենք, և երկրորդ, դժվար թե մոտ կես դարում դրանում էական փոփոխություններ եղած լինեն:

Այսպիսով ըստ Եղիշեի, Փարպեցու և Օրբելյանի

N Վարդանանք՝ հեծյալ ծանոթագրություն
1. Մամիկոնյաններ 3.000
2. Գուգարքցիներ 3.000
3. Առանշահիկներ 1.000
4. Ուտեցիք 1.000 Առանշահիկների կրտսեր նախարար
5. Գարդմանցիք 1.000 Առանշահիկների կրտսեր նախարար
6. Ամատունիք 1.000
7. Արծրունիք 1.000
8. Մոկացիք 1.000
9. Վանանդցիք 1.000
10. Սյունյաց զորք մոտ 1.000 մի մասը
11. Խոռխոռունիք մոտ 700 մի մասը
12. Վահևունիք մոտ 700 մի մասը
13. Ռշտունիք մոտ 700 մի մասը
14. Կամսարականք 600
15. Տայեցիք 600 Մամիկոնյաններին կրտսեր նախարար
16. Բասենցիք 600 Կամսարականների կրտսեր նախարար
17. Գնունիք 500
18. Մազազացիք 500 որպես արքունի գործակալ
19. Անձևացիք 500
20. Առավեղյանք 500
21. Աշոցեանք 500
22. Ընծայեցիք մոտ 500
23. Վարաժնունիք 300 որպես արքունի գործակալ
24. Հավնունիք 300 որպես արքունի գործակալ
25. Սպանդունիք 300 որպես արքունի գործակալ
26. Զարեհավանք 300 Ամատունիների կրտսեր նախարար
27. Տրունիք 300 Արծրուների կրտսեր նախարար
28. Երվանդունիք 300 Արծրուների կրտսեր նախարար
29. Բոխայեցիք 300
30. Գնթունիք 300
31. Սահառնունիք 300
32. Դիմաքսյանք 300
33. Մանդակունիք 300
34. Սլկունիք 300
35. Վարձառունիք 200 Արծրուների կրտսեր նախարար
36. Ակեացիք մոտ 200 մի մասը
37. Աբեղյանք մոտ 200 մի մասը
38. Գաբեղյանք մոտ 200 մի մասը
39. Պալունիք մոտ 200 մի մասը
40. Քաջբերունիք 100
41. Կրպատունիք 100
42. Ռափսոնյաք 100
43. Խրվանձյաք մոտ 50
44. Քողյանք մոտ 50
45. Ռմբոսյաք մոտ 50
46. Տաշիրցիք մոտ 50
47. Որսապետք մոտ 50
_______
26.350

Բացի սրանցից Եղիշեն և Փարպեցին չեն նշում, հետևաբար չի կարելի դավաճան համարել Զորանամակով սեփական զորք ունեցող առնվազն հետևյալ նախարարներին, քանի որ եթե դավաճան լինեին, ինչքան էլ մանր, Եղիշեն անպայման կնշեր, որպեսզի արժանացներ սերունդների հավերժ անեծքին, ինչպես օրինակ ՈՒրծի իշխանին: Այսպիսով.

1. Գողթնցիք՝ 500
2. Մուրացյանք՝ 300
3. Արտաշեսյանք՝ 300
4. Առվենյան` 300
5. Ամասկունիք՝ 200
6. Բոժունիք 100
7. Ցողկեպանք՝ 100
8. Աշխադարեանք՝ 100
9. Վարազարտիկյանք՝ 100
10.Վարուժեանք՝ 100
11. Այծենականք՝ 100
12. Բոգունիք՝ 100
13. Աբրահամեաք՝ 100
14. Սագրատունիք՝ 100
15. Համատունեաք՝ 100
16. Մեհնունիք՝ 100
17. Հաբուժեանք՝ 100
18. Տամբերացիք՝ 100
19. Տագրևանք՝ 100
20. Կինանք՝ 50
21. Ասճանք՝ 50
22. Աքածիք՝ 50
23. Սոդքցիք՝ 50
24. Զանդարակապետք՝ 50
25. Վիժնունիք՝ 50
26. Պարսպատունիք՝ 50
27. Գուկանք՝ 50
28. Կճրունիք՝ 50
29. Բաքանք՝ 50
30. Վառնունիք՝ 50
31. Գզրճունիք՝ 50
32. Գազրիկյան` 50
_____
3.650
______
30.000
Վասակյանք՝

1. Սյունիք՝ մի մաս մոտ 3.000
2. Բագրատունիք՝ 1.500
3. Ապահունիք՝ 1.000
4. Ռշտունիք՝ մի մաս մոտ 300
5. Վահևունիք` մի մաս մոտ 300
6. Խորխոռունիք՝ մի մաս մոտ 300
7. Պալունիք՝ մի մաս մոտ 100
8. Ակեացիք՝ մի մաս մոտ 100
9. Աբեղյանք՝ մի մաս մոտ 100
10. Գաբեղյանք՝ մի մաս մոտ 100
11. ՈՒրծեցիք՝ մոտ 50
_____
6.850
Ինչպես գիտենք ֆեոդալի հզորության և հողերի ընդարձակության մասին կարելի է կարծիք կազմել նրա հեծելազորի թվով: Ըստ վերոհիշյալ տվյալների Վարդանի կողմնակից նախարարների հեծելազորի թիվը մոտ 26.350 է, դրան գումարած այն նախարարների մոտ 3.650 հեծելազորը, որոնց մասին թեև այս կամ այն պատճառով հատուկ չի նշվում, սակայն որոնք, խիստ հավանական է, որ եղել են Վարդանի հետ: Ընդհանուր թվով մոտ 30.000, (մի թիվ, որն, ի դեպ, զարմանալիորեն համընկնում է 481-484 թթ. Վահանանց ապստամբության ժամանակ Սեբեոսի հիշատակած` հայ հեծելազորի թվին` 30.000) չհաշված այն մանր նախարարներին, որոնք Զորանամակում հատուկ նշված չեն: Այսինքն՝ առնվազն 80 նախարար մոտ 30.000 հեծյալով, չհաշված հետևակը և ժողովրդական աշխարհազորը, (նախարարների հետևակի թիվը վաղ ֆեոդալիզմի շրջանի Հայաստանում հեծելազորի հետ համեմատած կարելի է մոտավորապես տալ 1 հետևակին 3 հեծյալ հարաբերակցությամբ: Այսինքն Վարդանանց նախարարական մշտական հետևակի թիվը մոտ 10.000 էր: Սակայն այդ թվին պետք է ավելացնել այն ռամիկ զինվորներին, որոնք չէին կատարում մշտական զինվորական ծառայություն, բայց պատերազմի ժամանակ պետք է միանային իրենց նախարարին՝ մոտ 26.000), ընդեմ 11 նախարարի և նրանց մոտ 6.850 հեծյալի: Ընդ որում վերջիններիս գնդերից զինվորները մասսայաբար դասալքել են և իրենց տոհմի այլ նախարարի (օր.`Խոռխոռունիները` Խորենի և այլն) գլխավորությամբ միացել են Վարդանանց, քանի որ հայ զինվորի արժեքային համակարգում իր նախարարի արարքը դավաճանություն էր: Այլ անուղղակի ապացույցներից բացի Եղիշեն հենց ինքն է նշում, որ. “Այն ետ կացածների փոխարեն, որոնք գնացին Սյունյաց իշխանի հետևից, (Վարդանը – Մ.Հ.) կարգեց նրանց եղբայրներին կամ որդիներին կամ եղբորորդիներին և ամեն մեկին տվեց նրանց զորքերը, որովհետև ամբողջ երկիրը դեռ նրա իշխանության տակ էր” : Նույնիսկ Սյունյաց գունդը ամբողջությամբ հանդես չէր գալիս, քանի որ Ավարայրի ճակատամարտից հետո, ըստ Փարպեցու. “Հմայակը (Վարդանի կրտսեր եղբայրը – Մ.Հ.) Տայոց ամրոցներում հավաքվածների վրա գումարեց… Սյունիքից բերած ընտիր տղամարդկանց” , էլ ուր մնաց՝ մյուսները: Իմ կարծիքով որոշ “Վասակյան” նախարարներ էլ նույնիսկ ոչ պաշտոնապես օգնել են Վարդանին: Իսկ Վասակյան նախարարների գավառների հասարակ ժողովուրդը համարյա ամբողջությամբ Վարդանի հետ էր: Ըստ “Աշխարհացույց”-ի էլ Մարզպանական Հայաստանի տարածքի մոտ 90%-ը Վարդանի հետ էր: Սա նաև համապատասխանում է Եղիշեին, ըստ որի նա խոսելու է. “…Հայոց պատերազմի մասին… որի մեջ քչերի հանդեպ շատերն առաքինի գտնվեցին” (մոտ 91 նախարարներից 80-ը): Որ Վասակյանք քիչ են եղել, անուղղակիորեն վկայում է նաև այն հանգամանքը, որ Վարդանի վերադառնալուց հետ Վասակը որևէ լուրջ քայլ չկարողացավ ձեռնարկել և խուճապահար հեռացավ Սյունիք:
Այսպիսով Վարդանի և Վասակի կողմնակիցների հավասարության կամ վերջիններիս գերազանցության մասին խոսելը միանշանակ չի համապատասխանում ճշմարտությանը:

[Lion]

Մյուս հարցը, որ առաջ է քաշվում, վերաբերվում է նրան, թե Վասակի դիրքորոշումը թեև պակաս վեհ, սակայն ազգի համար ավելի կենսունակ էր: Սակայն դա ճիշտ չէ: 301 թ-ին հայերն ընդունելով քրիստոնեությունը՝ ընդգծեցին իրենց տարբերությունը պարսիկներից, իսկ 451թ-ին Քաղկեդոնի ժողովի որոշմանը բացասական վերաբերմունք դրսևորելով, ընդգծեցին իրենց տարբերությունը բյուզանդացիներից: Իսկ այս երկու պետությունների քաղաքականությունը միշտ էլ ուղղված է եղել էթնիկ միատարր պետություն ստեղծելուն: Հայերը, ընդունելով զրահադաշտականությունը և հետևելով Վասակին, կամ ուղղակի դարերի ընթացքում կկորեին, ինչպես կորան օր.՝ մարերը, պարթևները, ասորիները և այլն, կամ էլ ներկայումս Հայկական լեռնաշխարհում կապրեր մի էթնոս, որը ոչ մի ընդհանուր բան չէր ուենա հայերի հետ` հանդիսանալով տարբեր ժամանակաշրջաններում մեր հայրենիքը ողողած էթնիկ խմբերի անդեմ մի խառնուրդ (ինչպես օրինակ պատմական Աղվանքը և աղվանցիներն ու ներկայիս Ադերբեջանը ու ադերբեջանցիները): Պատահական չէ, որ և Բյուզանդիայի, Պարսկաստանի ու Խալիֆաթի, և սելջուկների, մոնղոլների, թաթարների, նորից պարսիկների ու թուրքերի դեմ անհավասար և հիրավի հերոսական պայքարում, ինչպես նաև նրանց դժնդակ տիրապետության տարիներին, մինչև 20-րդ դարի սկզբի Մեծ Եղեռնը, հայը մնաց իշխող էթնիկ տարր ողջ Հայկական լեռնաշխարհում և չձուլվեց ինչպես այլ ազգեր: Փաստորեն Վարդանի քաղաքական գիծը անցավ դարերի փորձություն և լիովին արդարացրեց իրեն:

[Lion]

Վարդանին մեղադրում են նաև նրանում, թե իբր Հազկերտը ապստամբության ընթացքում արդեն հրաժարվել էր կրոնափոխության առաջարկից և իզուր էր հետագա պայքարը: Բայց նախ հաստատ չէր, որ Հազկերտը իրոք հրաժարվել էր իր պահանջից և այդ լուրերը Վասակը և պարսիկ պաշտոնյաները չէին տարածում, հեշտությամբ հաղթանակի հասնելու համար, և հետո չմոռանանք, որ հայերը ոչ մի երաշխիք չունեին, որ զորքի, ժողովրդի և նախարարների ցրվելուց հետո պարսից բանակը հեշտությամբ չէր գրավի Հայաստանը, քանի որ ըստ իմ ուսումնասիրությունների, Հազկերտի կարծեցյալ հրաժարման լուրը հայերը ստացան 451թ. հունվարի վերջին կամ փետրվարի սկզբին, երբ Փայտակարանում արդեն տեղի էր ունենում զորքերի կենտրոնացում և սկսվել էր արշավը դեպի Հայաստան: Բացի այդ, որ այդ մտադրությունը կեղծ է եղել, երևում է այն հանգամանքից, որ Հազկերտը այդ քայլով ժամանակ շահեց, և ևս մեկ անգամ ստուգելով բյուզանդացիների վերաբերմունքը, և տեսնելով, որ նրանք իրոք չեն պատրաստվում հայերին օգնել, հրամայեց սկսել արշավանքը: Այլ հարց է, որ Ավարայրի ճակատամարտից հետո Հազկերտը կարող էր իսկապես այդպիսի հրաման տալ, ապստամբությունը հանդարտեցնելու նպատակով, քանի որ ծանր կորուստներ էր կրել: Այստեղ կարևոր է ժամանակագրությունը չշփոթել՝ ճակատամարտից առաջ և հետո:

Վարդանին մեղադրում են, որ նա իբր անհեռատես էր և հայերը Ավարայրում մնացին մենակ: Սակայն վերևում արդեն ասվեց, որ հայ-բյուզանդական դաշինքը որոշ չափով, իսկ հայ-վիրա-աղվանական դաշինքը ամբողջովին քանդվեց Վասակի մեղքով: Ինչ վերաբերվում է հոներին, որոնք իբր խաբել են հայերին, ապա դա թյուրիմացություն է, քանի որ հենց Ավարայրի օրերին հոները ներխուժեցին Պարսկաստան և մեծ ավերածություններ կատարեցին, որը թեև չօգնեց բուն Ավարայրում, բայց մեծ նշանակություն ունեցավ հետագա պայքարի համար, երբ պարսիկները նաև այդ պատճառով ստիպված զորքերը հանեցին Հայաստանից և ուղարկեցին հոների դեմ:

[einnA]

Lion ես քեզ հետ չեմ կարող բանավիճել, որովհետև սկզբնաղբյուրներից մենակ Եղիշե ու Փարպեցի եմ կարդացել, որոնց փոխանցած տեղեկությունները խիստ կասկածի տակ են անձամբ իմ կողմից, չեմ վստահում, ուստի հիմնավորել պատմական դեպքի ճշտությունն անհնար է դառնում, իսկ մնացած աղբյուրներին ծանոթ չեմ, ուղղակի կարդացել եմ մի շարք վերլուծականներ ու կարծիքներ: Ի դեպ, Կորյունը քիչ, բայց որոշակի տեղեկություններ է տալիս Վասակի մասին` ներկայացնելով նրան որպես բանիմաց, հայրենասեր, քաջ հայորդու` արժանի իր նախնիներին: Ժամանակին Վասակը նաև օգնել է նոր դպրոցներ բացելու գործում հենց Սյունիքի տարածքում:

Ամեն դեպքում, երբ ես պատմեմ իմ երեխաներին Ավարայրի մասին, հաստատ Վասակին դավաճանի կերպարում չեմ ներկայացնի

[Varzor]

Lion ես քեզ հետ չեմ կարող բանավիճել, որովհետև սկզբնաղբյուրներից մենակ Եղիշե ու Փարպեցի եմ կարդացել, որոնց փոխանցած տեղեկությունները խիստ կասկածի տակ են անձամբ իմ կողմից, չեմ վստահում, ուստի հիմնավորել պատմական դեպքի ճշտությունն անհնար է դառնում, իսկ մնացած աղբյուրներին ծանոթ չեմ, ուղղակի կարդացել եմ մի շարք վերլուծականներ ու կարծիքներ: Ի դեպ, Կորյունը քիչ, բայց որոշակի տեղեկություններ է տալիս Վասակի մասին` ներկայացնելով նրան որպես բանիմաց, հայրենասեր, քաջ հայորդու` արժանի իր նախնիներին: Ժամանակին Վասակը նաև օգնել է նոր դպրոցներ բացելու գործում հենց Սյունիքի տարածքում:

Ամեն դեպքում, երբ ես պատմեմ իմ երեխաներին Ավարայրի մասին, հաստատ Վասակին դավաճանի կերպարում չեմ ներկայացնի

Ի դեպ Կորյունը պտի որ լավ էլ քաջատեղյակ լիներ Վասակի "դավաճան" համարվելու մասին: Բայց չգիտես ինչու բավականին լավ է խոսում նրա մասին: Ի դեպ Մաշտոցի ահնդեպ Վասակի վերաբերմունքը թույլ է տալիս ենթադրել, որ Եղիշեն ու Փարպեցին որոշ հարցերում այդքան էլ անկողմնակալ չեն: Հետաքրքիր է, որ Հայաստանը կրոնափոխ անելու գործին աջակցող իշխանը աջակցում էր դպրոցների, եկեղեցիների ու ամենակարևորը` հայոց գրի տարածման գործին:
Ամեն դեպքում մարդիկ փոխվում են, միգուցե Վասակը վերանայել էր իր հայացքները կամ էլ այլ գործոններ էլ կային, որոնց մասին տեղյակ չենք:
Բայց ելնելով փաստացի իարականությունից կարող ենք ասել.
1. Վասակը դուրս եկավ իր հայրենակիցների դեմ և պարտվեց:
2. Վարդանանց հաղթանակի շնորհիվ մենք այսօր դեռ կանք:
3. Մեր ներկայում մենք զրադաշտական չենք:
4. Եկեղեցին սրբացրել է Վարդանանց և դավաճան համարել Վասակին:

Փաստերը սրանք են, մնացածը լոկ ենթադրությւններ են:

[Lion]

Վասակը դավաճան չի ծնվել ու մեծացել, նա, ահմենայն դեպս գոնե ձևական առումով, կարգին մարդ է եղել մինչև 450 թ-ը: Հետո դարձավ դավաճան: Պատմեք Ձեր երեխաներին ամեն ինչ այնպես, ինչպես ուզում եք, բայց զգույշ եղեք, որ... իրենք հանկարծ դավաճանի հետքերով չգնան: Էդ դեպքում մեծ է հավանականությունը, որ կվերջացնեն պատի մոռ (տակ) կամ էլ, մոտավորապես ասեմ, Կադաֆիի նման...

[einnA]

Ի դեպ Կորյունը պտի որ լավ էլ քաջատեղյակ լիներ Վասակի "դավաճան" համարվելու մասին: Բայց չգիտես ինչու բավականին լավ է խոսում նրա մասին: Ի դեպ Մաշտոցի ահնդեպ Վասակի վերաբերմունքը թույլ է տալիս ենթադրել, որ Եղիշեն ու Փարպեցին որոշ հարցերում այդքան էլ անկողմնակալ չեն: Հետաքրքիր է, որ Հայաստանը կրոնափոխ անելու գործին աջակցող իշխանը աջակցում էր դպրոցների, եկեղեցիների ու ամենակարևորը` հայոց գրի տարածման գործին:
Ամեն դեպքում մարդիկ փոխվում են, միգուցե Վասակը վերանայել էր իր հայացքները կամ էլ այլ գործոններ էլ կային, որոնց մասին տեղյակ չենք:
Բայց ելնելով փաստացի իարականությունից կարող ենք ասել.
1. Վասակը դուրս եկավ իր հայրենակիցների դեմ և պարտվեց:
2. Վարդանանց հաղթանակի շնորհիվ մենք այսօր դեռ կանք:
3. Մեր ներկայում մենք զրադաշտական չենք:
4. Եկեղեցին սրբացրել է Վարդանանց և դավաճան համարել Վասակին:

Փաստերը սրանք են, մնացածը լոկ ենթադրությւններ են:

Ընդունեք, որ իրականությունը ոչ միշտ է ճիշտ մատուցվում:

ինչու ընդունելի չի համարվում այն ենթադրությունը, որ հակառակ կողմում գուցե Վասակը շատ ավելին է արել իր ազգի համար, չէ որ ամեն ինչ ենթադրելի է

Մենք ժամանակին հեթանոս էինք ու ոչ պակաս արժեքներ էինք ստեղծել,որոնք, ի դեպ, մի զարկով կորան եկեղեցիների տակ, իսկ ով է ասում, որ եթե այսօր` իրականում, մենք քրիստոնյա ենք, մենք շահել ենք դրանից (ես ինձ քրիստոնյա եմ համարում. հակառակ կարծիք չստեղծվի )

իսկ եկեղեցին, թե ում է սրբացրել, ես դեմ չեմ, բայց ինձ համար էտ ճշմարտության ապացույց չի հանդիսանում

լավ, ես շատ չընդարձակվեմ...

Վասակը դավաճան չի ծնվել ու մեծացել, նա, ահմենայն դեպս գոնե ձևական առումով, կարգին մարդ է եղել մինչև 450 թ-ը: Հետո դարձավ դավաճան: Պատմեք Ձեր երեխաներին ամեն ինչ այնպես, ինչպես ուզում եք, բայց զգույշ եղեք, որ... իրենք հանկարծ դավաճանի հետքերով չգնան: Էդ դեպքում մեծ է հավանականությունը, որ կվերջացնեն պատի մոռ (տակ) կամ էլ, մոտավորապես ասեմ, Կադաֆիի նման...

Lion նենց զարմանում եմ քո համառ համոզմունքների վրա, անկեղծ

Կադաֆիին էլ դավաճան հանեցիր

[Lion]

einnA ջան, փաստեր կամ գոնե մի քիչ հիմնավորված ենթադրություններ ներկայացրու, թե չէ. "ենթադրել" ամեն ինչ կարելի է...