Գիտես, տարօրինակ պատմություն է: Կարծես թե ոչ մի տեղ սկզբնաղբյուրներում ուղղակի չի ասվում, որ Հայոց այրուձին նման կերպ է վարվել, բայց դա մի տեսակ ինքն իրեն բխում է իրադարձությունների պատկերից: Տես, մի կողմից այրուձին արևելքում էր, մյուս կողմից` այն անկասկած առկա էր Ավարայրում: Հարց` ինչ կերպ կարող էր հայտնվել այրուձին Ավարայրում? միայն մեկ կերպ` պտտվելով Կասպից ծովի շուրջը հյուսիսից, քանի որ հարավային ճանապարհին Պարսկաստանն էր, որը մարտերով անցնել հեծելազորը հաստատ չէր կարողանա...
Համեցեք իմ ֆորում
Միայն արժանապատվություն ունեցողը կարող է գնահատել դա և իր, և ուրիշների մոտ:
Որտեղ է նշված, որ այրուձին մասնակցել է Ավարայրի ճակատամարտին: Շատ հնարավոր է և, որ չի մասնակցել:
Իսկ քո նշած տարբերակը անհավանական եմ համարում: Եթե Կասպից ծովի հյուսիսով գային դա շատ հանրահայտ ճանապարհորդություն կլիներ, որի մասին մեր պատմիչները չէին վարանի հարյուր անգամ թմբկահարել: Եվ բացի այդ էլ, Լիոն ջան, ենթադրությունը ինձ համար դեռ իրականություն չէ: Ինձ ավելի համոզիչ փաստեր են պետք:
Իսկ այրուձիի թվի մասին կարծես ճշգրիտ թիվ չկա?
Չէ, Այրուձին անպայման ներկա է եղել: Առանց դրա 66.000 հետևակն ու հեծելազորը Ավարայրում չէր կարող հավաքվել: Ոև բացի այդ` դու ոնց էս պատկերացնում, այնտեղ պարսիկները կենաց ու մահու կռիվ տան հայերի հետ, այստեղ հայերի հեծելազորը պարսիկների համար կռվի կամ պարսիկների թիկունքում լինի ու նրանց վտանգ սպառնա? Այդ դեպքում պարսիկները պետք է ոչնչացնեին Այրուձիուն, իսկ նման բանի մասին մենք տեղեկություն չունենք: Այս պայմաններում ամենահավանական մոդելը իմ ասածն է:
Այրուձիու թվի մասին էլ հայտնի է, որ այն եղել է 30.000:
Վերջին խմբագրող՝ Lion: 21.07.2011, 20:37:
Համեցեք իմ ֆորում
Միայն արժանապատվություն ունեցողը կարող է գնահատել դա և իր, և ուրիշների մոտ:
Դեմ չեմ, որ ներկա է եղել, բայց Հազկերտը կարող էր և որպես քաղաքական քայլ թույլ տար ինչ որ պահի այրուձիին Հայաստան վերադառնալ: Իսկ Պարսկաստանում գտնվելիս չեմ կարծում, որ նա այնքան ինքնուրույն ու հսկողությունից դուրս լիներ, որ նման ձևով փախչեր: Ու բացի այդ էլ, քո նշած ճանապարհորդությունը սաստիկ վտանգավոր էր ու նրանցից կեսն էլ տեղ չէր հասնի, եթե նման բան հանդգներ:
Չէ, դա Հազկերտի կողմից անհիմն քաղաքական քայլ կլիներ` որ ինչ, ուժեղացնում էս հակառակորդիդ? Իսկ փախչելը ճակատային գծում շատ հեշտ է` ընդամենը մարտի ժամանակ անցնում էս հակառակորդիդ կողմը (Դեմիրճյանը դա լավ է նկարագրում): Իսկ ճանապարհի պահով... 30.000 մինչև ատամները զինված, ընտիր և ոչինչ կորցնելու չունեցող ռազմիկներ ընդամենը ուզում են անցնել, առաջ գնալ: Կարծում էս այս պայմաններում Կասպից ծովի արևելյան, հյուսիսային և արևմտյան ափերին կգտնվի այն ուժը, որը շահագրգռված կլինի գործ ունենալ նրանց հետ?
••Սեղմել՝ ցույց տալու համար
Վերջին խմբագրող՝ Lion: 21.07.2011, 21:06:
Այնքան էլ համաձայն չեմ: Հիշիր տասը հազար սպարտացիների վերադարձը հայրենիք: Նրանք կարծեմ ավելի պակաս տարածք անցան:
Իսկ այրուձիի համար բարենպաստ իրավիճակ կարող էր ստեղծվել: Թեկուզ կարող էր թույլ տալ, երբ արդեն ուրացել էին և պատանդներին իր մոտ էր պահում: Ասենք որպես բարի կամքի դրսևորում ու որպես վստահության նշան: Սա այնպես ասացի, դեռ պետք է ուշադիր նայել"
Իսկ ինչ իմաստով հիշեցիր Բյուրաց նահանջը?
Համեցեք իմ ֆորում
Միայն արժանապատվություն ունեցողը կարող է գնահատել դա և իր, և ուրիշների մոտ:
...Հայոց այրուձին հասավ ճակատ, ուր տեղավորված էին պարսից զորքերը` միշտ ենթակա քուշանների անակնկալ հարձակումներին և պատրաստ նույնը դարձնելու նրանց: Զորքերի ճամբարերը թաքնված էին ցրիվ, անապատի իջվածքներում և հովիտներում:Lion-ի խոսքերից
Գլխավոր ճամբարին մոտենալիս նկատեցին իրենց դիմավորող մի փոքրիկ զորամաս: Դա Նյուսալավուրտի տեղակալ Զորա զորավարն էր, որ գալիս էր ընդառաջ: Երբ մոտեցան, Զորա զորավարը զվարթադեմ ողջունեց այրուձիին, զինվորկան ողջագուրանքով գրկվեց Գարեգին իշխանի հետ և ապա բարձրաձայն հարցրեց այրուձիի ողջությունը: Գարեգինը պատասխանեց, որ այրուձին ողջ ու հաջող հասավ տեղ և պատրաստ է ընդունելու մարտական հրամանները: Գնացին ճամբար: Զորավարը հայ իշխաններին հրավիրեց իր տաղավարը:
Ընթրիք տվին: Զորա զորավարը` հիսունից անց, կորովի և շատ ախորժելի զորական, զվարճախոսությամբ զատվում էր հայ իշխաններից: Նա դուրս եկավ շատ մտերիմ և հաճելի զորական: Հիշեց Վարդան Մամիկոնյանին հատուկ հարգանքով:
– Մենք ունենք շատ մարտական զորավարներ, բայց Վարդան սպասալար չունենք: Չէր կարելի այդպիսի զորականի բանտարկել…– ցավեց Զորա զորավարը:
Ընթրիքը կարճ տևեց, որովհետև հյուրերը հոգնած էին: Զորավարը արձակեց նրանց և բարեմաղթեց խաղաղ քուն:
Գիշերը մի առժամ խաղաղ էր: Սակայն լուսադեմին պարսից գալարափողը տագնապ հնչեցրեց: Հարևան ճամբարներում պարսիկ զորքը ոտքի ելավ: Գարեգինը վազեց Զորա զորավարի մոտ:
– Քուշանները հարձակման են պատրաստվում,– ասաց Զորա զորավարը,– գնում ենք մարտի:
– Անշուշտ, նաև մե՞նք պիտի գանք,– հարցրեց Գարեգինը:
– Ո՛չ: Դուք հանգստանում եք մի քանի օր:
Պարսից զորքը, երկու թևի զատվելով, գնաց ճակատի գիծը: Ճամբարում մնաց միայն հայոց այրուձին:
– Կարգին մարդ է երևում այս Զորան,– նկատեց Արսենը,– թերևս ազնիվ պատերազմ տանի մեզ…
Առավոտյան ճեպագնաց եկավ Զորա զորավարից` շտապ արշավով ճակատ հասնել. տագնապ է: Գարեգին իշխանը կանչեց իշխան հրամանատարներին և կտակեց մահվան դեպքում այրուձին ղեկավարողների հաջորդությունը` Արսեն Ընծայնոց, Տաճատ Գնթունի, Ներսեհ Քաջբերունի, Արշամ հարյուրապետ: Այրուձին հասավ ճակատ: Անծայր անապատ, ոչ մի նշան թշնամու: Խաղաղություն, ինչպես նախաստեղծման օրերում: Ավազի մեռած ալիքներ և ամայի հորիզոն:
Հայոց այրուձիի դիրքը որոշվեց` պարսից զորագնդերի երկու թևերի միջև: Զորքերը շարժվեցին` պատրաստ մտնելու մարտ: Սակայն քուշանների և ոչ մի նշան: Հայոց այրուձին սովոր էր քուշանական պատերազմին: Քաջ գիտեր քուշանական անապատի խարդավանքները: Այնպես որ ճակատի ամայությունը չզարմացրեց Գարեգինին:
Զորա զորավարը եկավ ստուգատես, գոհունակ դիտեց այրուձին, հրամանատարներին, ապա հայացքը պտտեցրեց բոլորին մեկ-մեկ, և հանկարծ աչքերը լցվեցին: Նա խեղդված ձայնով ինչ-որ շշնջաց, որից միայն լսվեց որոշ “ափսո՜ս” բառը: Հետո հրամայեց:
– Կսպասեք, մինչև մեր երկու թևերը կգրոհեն, կմտնեն մարտ, ապա միայն կգրոհեք դուք: Գրոհեցե՛ք շեշտակի, քառասմբակ, խրվեցե՛ք թշնամու շարքերը:
– Հրամա՛նդ,– ասաց Գարեգինը:
Զորա զորավարը ողջագուրվեց Գարեգինի հետ, համբուրեց նրան ջերմագին: Հետո դարձավ բոլորին:
– Դե՛, զավակնե՛րս, քաջարի՛ զավակներս, Որմիզդը ձեզ օգնական:
– Ամե՛ն,– ասաց ողջ այրուձին հայկական կարգով: Զորա զորավարը հեռացավ:
Մինչ նա կհասներ իր գնդերին, անապատի տակից բուսան քուշանական գնդերը: Նրանք, փոթորկելով, արագ, մեջընդմեջ կտրելով իրար, արագ էլ կանգ առան կիսաբոլորակ. չէր հասկացվում` հարձակմա՞ն, թե՞ պաշտպանման պատրաստ:
Պարսից աջ թևը դանդաղ առաջացավ: Նրան հետևեց ձախը: Հայոց այրուձին մնաց կանգնած:
– Տարօրինակ ռազմակարգ է,– մռմռաց Գարեգինը:
Ըստ երևույթին` քուշաններն էլ այդ մտածեցին: Չշարժվեցին: Բավական առաջացան պարսից զորամասերը, բայց քուշանները մնացին անշարժ: Ճեպագնաց եկավ Զորա զորավարից. “շեշտակի գրոհե՛լ”:
– Գրո՜հ,– հրամայեց Գարեգինը և առաջ նետվեց:
Այրուձին սլացավ դեպի քուշանները:
Գարեգինը անհանգստացավ և սկսեց արագ լուծել հանելուկները` ինչ էր այս ռազմակարգը: Հավասարվելով պարսից զորամասերին` Գարեգինը նկատեց, որ նրանք հետզհետե դանդաղեցնում են ընթացքը: “Դա՜վ…”– կայծակեց հանկարծ Գարեգինի գլխում: Հասկացավ: Զորա զորավարը պատրաստվում էր նույնպես “շեշտակի” ետ շրջվել, ինչպես շեշտակի քուշանների բերանն էր տալիս հայկական այրուձին: Արդեն մոտենում էին քուշաններին, որ պարսիկները շեշտակի ետ շարժվեցին: Բարեբախտաբար քուշանները չէին շարժվում: Գարեգինը հրամայեց դանդաղել մի փոքր և կանչելով մյուս հրամանատարներին` ասաց.
– Դա՛վ է, իշխաննե՛ր…– և հրամայեց.– դանդա՜ա՜ա՜ղ:
Այրուձին կոտրեց թափը: Իշխանները զարմանալով հետևել սկսեցին: Արդեն այրուձին այնքան էր մոտենում քուշաններին, որ պարզ տեսնում-տեսնվում էր: Քուշաններից չորս-հինգ հեծյալ առաջ եկան և կանգ առան:
– Իմ հետևի՜ց,– հրամայեց Գարեգինը և առաջ թռչելով` այրուձին շրջեց տարավ պարսից վրա:
Պարսիկները գլխի ընկան իսկույն այդ շարժման նպատակը և հարձակվեցին հայերի վրա: Գարեգինը կոտրեց այդ հարձակումը ավելի վճռական գրոհով: Առաջին կարճ հարվածներով նա մի փոքր կասեցրեց պարսիկների թափը և իսկույն ետ շրջվեց և շեշտակի թռավ դեպի քուշանները` հանելով սաղավարտը և ճոճելով օդում: Նույնն արին և զինվորները: Քուշանները հասկացան և ծիծաղով ու վայրի գոչյուններով ընդունեցին այրուձին: Պարսիկները կանգ առան անվճռական: Ապա զգալով ուժերի գերազանցություն քուշանների կողմում` արագ տեղի տվին, քաշվեցին: Գարեգինն իսկույն բուժակներ ուղարկեց մարտադաշտը` վիրավորներին օգնության, և այրուձին տարավ դեպի քուշանների հրամանատարը: Քուշանները սեղմ օղակի մեջ առան այրուձին և լուռ սպասեցին իրենց հրամանատարի կարգադրության: Կարճոտն, շեղակն, սակավամորուս հեծյալներ` նժույգների հետ միամարմին, իրենց խորամանկ և միաժամ միամիտ հայացքներով չափեցին նորեկներին:
Քուշանների զորավարը` համարյա անմորուս, աներևակայելի քաջառողջ մի երիտասարդ. սուր ու զվարթ նայեց այրուձիին և պարսկերեն իմացող թարգմանի միջոցով ողջունեց.
– Խաղաղությո՜ւն և ողջություն քաջարի զինվորներին:
– Անապատի որդիներին խաղաղություն և ողջություն:
Ու սկսվեց հարձուփորձը:
– Ինչո՞ւ փախաք:
– Նրանք մեր թշնամիներն են,– ասաց Գարեգինը:
– Ո՞ր երկնքի տակից եք:
– Արևմտյան երկնքի,– թարգմանեց և հարմարեցրեց Արշամը, որ եղել էր Քուշանիայում և գիտեր նրանց ոճը:
– Ո՞վ է ցեղապետը:
– Զորավար Վարդան Մամիկոնեից տերը:
– Ավարթա՜նը հա՜, հա՜… Քաջարի զորավար է: Ո՞ւր է նա:
– Կռվում է պարսիկների դեմ:
– Ինչո՞ւ:
Գարեգինը բացատրեց: Քուշան զորավարը լսեց ուշադիր և լուրջ, բայց հետզհետե սուր ժպիտը շողաց փոքրիկ աչքերում, և նա բարձր քրքջաց.
– Բոլորիս երկիրը մեկ չէ՞… Հո՛, հո՛, հո՛, հո՛… Մի քիչ դո՛ւք շարժվեք, մի քիչ` նրանք, հարմարվեք. էլի՜:
Քուշանների զորագունդը հռհռաց մի ծայրից մյուսը:
Գարեգինը բացատրեց կրկին: Բայց քուշան զորավարը բան չհասկացավ: Ապա անցան բուն գործին:
– Բախտավո՞ր տեղ է,– հարցրեց զորավարը իր հետև կանգնած բրդոտ շամանին:
– Բախտավոր է, թող վառեն իրենց կրակը խաղաղությամբ,– ասաց շամանը:
– Է՛, մնացե՛ք մեր երկրում,– ասաց զորավարը:
Գարեգինը հայտնեց իր մտադրությունը` Վրկանա ծովի ափերով հայրենիք վերադառնալ և կռվել պարսիկների դեմ: Քուշան զորավարը կնճռոտվեց և լռեց:
– Քուշան իշխանը չի՞ վստահում մեզ…
– Ինչպե՞ս կարող եմ չվստահել,– ասաց քուշան զորավարը լուրջ,– ա՛յ,– մատը մեկնեց ռազմադաշտ, ուր ընկած էին հայ մարտիկները,– արյունը հավատարիմ է, բայց մեր անապատներով անցնում են միայն գայլերն ու մենք…
– Զորավա՛ր, հանձն ենք առել կրակ-ջուր, ահ-մահ,– վճռական խոսեց Գարեգինը,– միայն տո՛ւր մեզ մի ուղեցույց ու մի հավատարմախոսք:
– Կտամ: Դուք ու ձեր ճակատագիրը:
Քուշան զորավարը բացատրեց, որ Վրկանա ծովից արևելք որոշ տեղ իրենց աշխարհն է, և այրուձին կգնա իջևաններով, այնուհետև սկսվում է հեփթաղների աշխարհը, և այրուձին պետք է նոր դաշինք կռի նրանց հետ:
– Որտե՞ղ է վերջանում ձեր աշխարհի սահմանը,– հարցրեց Գարեգինը:
Զորավարը մինչև ականջները ժպտաց` փայլեցնելով իր սպիտակ ատամները և ապա անկարող զսպել իրեն` բարձր քրքջաց.
– Սահմա՞ն… հո՛, հո՛, հո՛… թռչող ավազի, նժույգի, սրի հետ ի՞նչ սահման: Թռցնում են, արոտներդ փոխում. ո՞րն է նրանը, ո՞րը` քոնը: Մեր աշխարհը թռչում է: Երևի ձեր աշխարհը կանգնած է, հո՛, հո՛, հո՛…
Գարեգինը ասաց, որ կմեկնի, երբ զորավարը թույլատրի:
– Հանգստացե՛ք դեռ,– պատասխանեց զորավարը,– սրբազան շամանը կնայի աստղերին, կիմանա գնալու ժամը:
Քուշան զորավարը հրամայեց իր գնդերին քաշվել մոտավոր թիկունք: Թողնելով հայոց այրուձիին մի ուղեցույց, որ հետո հասնեն` ինքն իր գնդերով սլացավ, քամու պես կորավ անապատի հորիզոնում:
Գարեգինը ճանապարհ ընկնելուց առաջ այրուձին ետ տարավ մարտադաշտը, ուր ընկած էին մի քանի զինվորներ: Նրանց մի մասը վիրավոր էր, որոնց վերցրին նժույգների վրա, իսկ սպանվածներին հավաքեցին թաղելու:
Մի խումբ զինվորներ անցան թաղման գործին: Նրանք մռայլադեմ հևալով սկսեցին փորել գերեզմանները: Այրուձին շրջապատել, տխուր դիտում էր գաջի պես դալկահար սպանվածներին, որ սառած աչքերով նայում էին օտար երկնքին: Մի աշխույժ, համարյա պատանի զինվոր, չարաճի աչքերը պսպղացնելով, պինդ գրկում էր դիակները, համբուրում, դնում էր գերեզմանի կողքին: Հասակավոր փորողը, քրտինքը սրբելով, խուլ մրթմրթում էր նրա վրա և ամեն անգամ սպանվածներին նայելիս ձեռքը խնամքով քսում էր սպանվածների դեմքին, սրբում արյունը կամ փոշին:
Գարեգինը նայում էր քարացած, ինքնամփոփ: Նա սաղավարտը հանեց և գնաց դեպի բաց գերեզմանները:
– Տղա՛յք,– հանկարծ բորբոքվեց նա,– տղա՛յք… ահա ձեզ հայրենիքի զինվորները. Մենք սրանց կթողնենք հիմա օտար աշխարհի հողի մեջ….– հուզմունքը խեղդում էր նրան,– եղբայրնե՛ր… Մենք կռվում ենք հայրենիքի ազատության համար: Մենք զինվոր ենք: Շատ անգամ եմ ես զինվորին ուղարկել մահվան: Ի՛նքս մահ շատ եմ տեսել: Զինվորը լաց չգիտե: Բայց ես ահա ձեր առջև լաց եմ լինում… Կնոջ պես… Սրանց մայրերի տեղ… Սիրտս է կտրատում, որ սրանց պետք է թողնենք օտար երկրում… որ արժանի չեղան տեսնելու հայրենիքը: Հանեցե՛ք հայրենի հողը, ցանեցե՛ք սրանց սրտին, թող հանգիստ քնեն, աչքերը չմնան մեր հետևից…
Չդիմացավ և այրուձին: Լսվեցին խուլ հեկեկոցներ: Հանեցին քսակները և սկսեցին հող ցանել զոհվածների կրծքին:
Զորագնդի քահանան, որ կեղծ ուրացման ժամանակ ծպտվել էր զինվորի զգեստում, կարճառոտ աղոթք ասաց զոհվածների վրա: Հետո արագ թաղեցին: Գարեգինը ետ քաշվեց, նստեց նժույգը և դարձավ կրկին զինվորներին.
– Տղա՛յք, եթե այդ էլ հրամայելը ձեռս լիներ, կհրամայեի ձեզ` չմեռնե՛ք, մինչև կհասնենք հայրենիք: Ամեն մեկդ թանկ եք ինձ համար: Լա՛վ խնամեցեք, օգնեցեք իրար, դուրս գանք այս ահավոր աշխարհներից:
– Պատվերդ կատա՛ր, զորավա՛ր իշխան,– ասաց ամենի փոխարեն Արշամ հարյուրապետը:
– Դե՛, աստված ձեզ պահապա՛ն, գնում ենք անցնելու կրակն ու ջուրը, ահն ու մահը: Առա՜ա՜ա՜ջ…
Այրուձին թեթև վարգով սուրաց անհետացած քուշանների ուղղությամբ: Երևաց նրանց ճամբարը:
– Ինչո՞ւ եք կռվում պարսիկների դեմ,– հարց տվեց Գարեգինը քուշանին:
– Ավազը դուրս է անում մեզ, իշխա՛ն,– պատասխանեց քուշանը:
Գարեգինը սկսեց մտածել ուղեցույցի և նրանց զորավարի ասածների մասին: Իսկ քուշանը ինքն իրեն շարունակեց բարձր.
– Ծածկում է շեները, քաղաքները, արոտները, գետերը… Մահի պես գալիս է հետևներիցս…
- Ամեն ժողովուրդ մի ցավ ունի,– ասաց ինքն իրեն Գարեգինը:
Ի դեպ ասեմ - Դեմիրճյանը ռազմական պատմաբանի հիանալի հատկանիշներ ունի...
Համեցեք իմ ֆորում
Միայն արժանապատվություն ունեցողը կարող է գնահատել դա և իր, և ուրիշների մոտ:
Եւ ստեղծել «Վարդանանքի» ասքը որպես ապրելակերպ` ուրանալ, քցել, եւ բարոյական հաղթանակ տանել:
http://www.lragir.am/armsrc/comments63802.html
Միայն ցավալ կարելի է, որ մեր ազգի ամենափառավոր էջը նման անգրագետ մեկնաբանում և, որպես օրինակ, օգտագործում ե ստանում
Համեցեք իմ ֆորում
Միայն արժանապատվություն ունեցողը կարող է գնահատել դա և իր, և ուրիշների մոտ:
Այս պահին թեմայում են 1 հոգի. (0 անդամ և 1 հյուր)
Ձեր իրավունքները բաժնում
Մեջբերել
Էջանիշներ