Ավարայրի ճակատամարտ 451 թ.։ Հաղթանա՞կ, թե՞ պարտություն

[Malxas]

Վարդանը "կոտորածներ" չի կատարել Սյունիքում, իսկ Վարդանանք այն աստիճան պոպուլյար էին սյունեցիների մոտ, որ շատ չէ, հենց Ավարայրի ճակատամարտից հետո, ըստ Ղազար Փարպեցու, Տայքում Հմայակ Մամիկոնյանին միացան. "Սյունիքից բերված ընտիր տղամարդիկ"

Այդ փաստը չի խոսում այն մասին, որ Սյունիքի ողջ բնակչությունը Վարդան Մամիկոնյանի կողմն է եղել Վասակի հորեղբորորդիներն էլ Վարդանի կողմը, քանի որ Վասակը սրանց հորը խորտակելու գնով էր տիրացել Սյունաց գահին: Իսկ կոտորածներ նրանք արել են Լիոն ախպեր, չժխտենք ինչ եղել է

[Շինարար]

Չէէ, ապեր, մի քիչ ուրիշ բան էի ուզում ասել: Մոտավորապես հետևյալը. այդ գրողներին թվում է, թե իրենք խելոք են, բայց հաճախ աբսուրդներ են ասում...

Էս մի բանը պիտի իմ մոտ չասեիր, Լիոն տղա Մաթևոսյանին չկպնել :մի հատ էլ

ասում եմ թեթև տար, Կաֆկան էլ ա աբսուրդ բաներ գրել, ուրեմն խելո՞ք չէր...

[Lion]

Դե հիմի... էդ էի ուզում ասել, ես ներող Հրանտի ցավը տանեմ...

[Lion]

Այդ փաստը չի խոսում այն մասին, որ Սյունիքի ողջ բնակչությունը Վարդան Մամիկոնյանի կողմն է եղել Վասակի հորեղբորորդիներն էլ Վարդանի կողմը, քանի որ Վասակը սրանց հորը խորտակելու գնով էր տիրացել Սյունաց գահին: Իսկ կոտորածներ նրանք արել են Լիոն ախպեր, չժխտենք ինչ եղել է

Փաստեր բեր ապեր, փաստեր ներկայացրու, որ հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը. "Սյունիքում կոտորածներ է արել" և փորձիր բացատրել, թե այդ դեպքում սյունեցիները ինչու այնուհանդերձ միացան Վարդանանց?

[Malxas]

Փաստեր բեր ապեր, փաստեր ներկայացրու, որ հայոց սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը. "Սյունիքում կոտորածներ է արել" և փորձիր բացատրել, թե այդ դեպքում սյունեցիները ինչու այնուհանդերձ միացան Վարդանանց?

Լիոն, յուրաքանչյուր ուրիշ մեկի համար կբերեի փաստեր, բայց քեզ համար ոչ, որովհետև ինքդ պետք է գիտանայիր: Ինձ վրա մինչև հիմա ամենա ամենա իմացողի տպավորություն ես գործել: Իսկ եթե այնուամենայնիվ պնդում ես, որ փաստեր բերեմ, ես դրանք կներկայացնեմ ավելի ուշ:
Իսկ եթե մի քանի Վասակից նեղացած սյունեցի Վարդանի կողմն են անցել, դա չի նշանակում, որ Սյունիքը նրանց կողմն է եղել: Ի վերջո 30.000 հայ կար Վասակ Սյունիի կողքին:

[Lion]

Թույլ տուր օգնեմ: Այս տողն ես ման գալիս: "И отряд за отрядом направлял в страну Сюник, брал и разорял многие гавары, и поставил [Васака] и все войско, которое было при нем, в такое стесненное положение, что они не брезгуя, перед угрозой голодной [смерти], ели падаль — ослов и коней". Սրանից ավել բան չես գտնի: Ստեղ դու սյունեցիների կոտորած տեսնում ես? Ես չեմ տեսնում: Վասակի հետ 30.000 հայ չկար, այ այդ հարցում փաստ, նույնիսկ մոտավոր չես գտնի: Սենց ասենք, եթե մի քանի պատեհապաշտ զորականներ Վասակի հետ էին, դա դեռ չի նշանակում, որ ողջ փառահեղ սյունեցիների դասը վասակի հետ էին:

[Lion]

Վասակը, այն ժամանակ, երբ սպարապետը իր բանակով գտնվում էր Աղվանքում, կեղծ զորաշարժով ցույց տվեց, թե իբր պատրաստվում է շարժվել Վարդանին օգնության, բայց իրականում գրավեց և ավերեց այն բերդերը, որոնք չէր կարող պահել իր ձեռքում:

Բացի այդ

ա) ոչ մի ջանք չխնայեց հայ-բյուզանդական հնարավոր և հայ-վիրա-աղվանյան կայացած դաշինքը վիժեցնելու ուղղությամբ (Ավարայրի ճակատամարտից մի քանի շաբաթ առաջ տեղեկացրեց Վիրք, Աղվանք և Բյուզանդիա, թե իբր պարսիկները հրաժարվել են իրենց նպատակներից և այլևս կարիք չկա օգնության հասնել հայերին) և ի վերջո հասավ իր նպատակին (սակայն Գուգարքը, որը մինչ այդ միացվել էր Վրաստանին, մասնակցեց ապստամբությանը, քանի որ Տաշիրը և Աշոցքը, ըստ սկզբնաղբյուրների, ներկա էին):
բ) նույն ձևով խոչնդոտեց նաև Խաղկտիքից, Տմորիքից, Աղձնիքից, Կորդույքից եկող հնարավոր օգնությանը (Աղձնիքը Արշակունյաց Հայաստանի ամենահզոր բդեշխություններից էր և նրա զինական ուժը շատ կօգներ Ավարայրում, իսկ Կորդույքը հզոր նախարարություն էր (1.000 հեծյալ) և հատկապես փառաբանված իր նետաձիգներով): Վասակը փորձեց խոչնդոտել նաև Արցախից եկող օգնությանը, սակայն քանի որ Արցախը ավելի սերտ կապերի մեջ էր Վարդանանց հետ, Վասակի քայլը չհաջողվեց և, ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի մի տեղեկության, Արցախի Առանշահիկների և նրանց հետ էլ, նաև ՈՒտիքի ու Գարդմանքի հեծելագնդերը և ժողովրդական աշխարհազորերը, որպես Առանշահիկների կրտսեր և քաղաքական ազդեցության ոլորտում գտնվող նախարարներ, մասնակցել են Ավարայրի ճակատամարտին:
գ) Սյունյաց գնդով Ավարայրի ճակատամարտի ժամանակ հանդես եկավ հայերի դեմ՝ գտնվելով Պարսից բանակի աջ թևում :
դ) Ավարայրի ճակատամարտից անմիջապես առաջ մի քանի անգամ ներկայացավ Փայտակարանում գտնվող Միհրներսեհին և տեղեկություններ հայտնեց հայոց բանակի քանակի, զորքի տեսակի և զինվածության մասին :
ե) Վարդանի Աղվանք գնալուց հետո գերեց որոշ առաջատար նախարարների երեխաների՝ Պարսկաստան ուղարկելու համար :
զ) հավաքագրեց լեռնային և դաշտային որոշ վայրենի ցեղեր (օր.՝ Լփնաց, Ճղբաց, և այլն՝ թվով 11 ) , որոնք հետագայում հանդես եկան հայեր դեմ:
է) պարսկական զորամասերով փակեց հյուսիսից Աղվանք մտնող կիրճերը և արգելեց հոների մուտքը Պարսկաստան, որը բավականին կհեշտացներ հայերի վիճակը Ավարայրում՝ շեղելով պարսից բանակի մի մասը :

Այս արարքները ևս այլ կերպ, քան հայրենիքի դավաճանությունն չես անվանի` և քրեաիրավական և բարոյական տեսանկյունից: Եթե նա համաձայն չէր ապստամբության հետ, կարող էր գոնե չեզոք դիրք բռնել, այլ ոչ թե ամեն կերպ ակտիվորեն վնասեր իր ժողովրդին (այդպես, ի դեպ, որոշ չափով վարվեցին Բագրատունիները, ինչը հեշտ է նկատել, քանի որ Եղիշեն Տիրոց Բագրատունու նկատմամբ ատելություն համարյա չի դրսևսորում): Մեր կարծիքով այստեղ ոչ մի դիվանագիտություն չկա:

Նա ով պատերազմող երկրում ՀԱՆԴԵՍ Է ԳԱԼԻՍ ԻՐ ԱԶԳԱԿԻՑՆԵՐԻ ԴԵՄ ՄԱՐՏԻ ԴԱՇՏՈՒՄ, Նա ով պատերազմող երկրում ԱՄԵՆ ԿԵՐՊ ՎՆԱՍՈՒՄ Է ԿԵՆԱՑ ՈՒ ՄԱՀՈՒ ՄԱՐՏԻ ԵԼԱԾ ԻՐ ԱԶԳԻՆ,

ԴԱՎԱՃԱՆ Է - պարզ, հստակ ու կոնկրետ.

Վասակ Սյունին վարվեց հենց այսպես, հետևաբար նա... Դավաճան է: Ուղղակի չեմ հասկանում, թե ինչպես է կարելի արդարացնել նման մարդու: Տեսեք - սովորաբար ՎՍ-ին արդարացնողները բավարարվում են ընդհանուր դատողություններով "ճկուն դիվանագիտության" մասին, բայց հենց կենկրետ գործողություններն ես մատնանշում - ասելու բան չեն ունենում... Հիմա էլ այդպես կլինի, կտեսնեք

[Malxas]

Նախ ասեմ, որ կոնկրետ ես Վասակ Սյունիին չեմ փարձում արդարացնել ու ի տարբերություն քեզ, որ Վարդան Մամիկոնյանին երկինք ես բարձրացնում, իսկ Վասակ Սյունիի նույնիսկ պաշտպանողներին ես սպառնում գնդակահարել, նրա համ լավ կողմերն եմ ասում համ վատ:

Շնորհակալություն որ օգնեցիր մեջբերումը գտնելու: Բայց ոնց որ մի փոքր պակաս էիր գրել: Ավելացնեմ: ... Եվ շատ հարվածներ էր հասցնում ուրացյալին, այնպես որ սուրբ եպիսկոպոսների ժողովն ու քահանայության ամբողջ ուխտը դառն արտասուք էր թափում չարաչար տանջվածների վրա, որովհետև բոբիկ ու ոտքով քշում էին տղամարդկանց ու փափկասուն կանանց և շատ տղաներ քարերին խփելով սպանեցին գցեցին ճանապարհի վրա:

Վասակ Սյունիի նմանօրինակ գործողությունները ես չեմ ժխտում:
Իսկ 30.000 - ի պահով կարծես նորություն չասացի: Զարմանում եմ, որ ժխտում ես դա:

Մի խոսքով քաղաքացիական պատերազմ էր իր բոլոր տավար հետևանքներով, որ ունենում են այդպիսի պատերազմները:

[Malxas]

Լիոն ջան, մի հեղինակ կա, որ գրել է Վարդանանց պատերազմի մասին: Անուն ազգանունը Համլետ Դավթյան: Ինչպես որ դու ես Վարդան Մամիկոնյանի ակնհայտ կողմնակից, նա էլ Վասակ Սյունիի այդպիսի կողմնակիցն է ու քո պես բազմաթիվ փաստարկներ է բերում Վասակի մասին, որոնք ընդգծում են նրա հայրենասիրությունը և այլն... բայց նրա թերությունների մասին մոռանում է խոսել: Լիքը դատապարտելի բաներ էլ ասում է Վարդան Մամիկոնյանի ու հատկապես հայոց եկեղեցու մասին: Պետք է ասեմ, որ ընդհանուր առմամբ համամիտ չեմ նրա հետ, բայց նրա գրածներում նաև շատ ճշմարտություններ կան ապստամբների վերաբերյալ:

[Maxpayne]

Պատմությունից ինքս էլ ուժեղ չեմ: Ուղղակի ասածներիս ավելացնեմ, որ զրադաշտականները մուսուլման չէին:

դե հա կրակապաշտ էին:

[Lion]

Malxas ջան

Լիոն ջան, մի հեղինակ կա, որ գրել է Վարդանանց պատերազմի մասին: Անուն ազգանունը Համլետ Դավթյան: Ինչպես որ դու ես Վարդան Մամիկոնյանի ակնհայտ կողմնակից, նա էլ Վասակ Սյունիի այդպիսի կողմնակիցն է ու քո պես բազմաթիվ փաստարկներ է բերում Վասակի մասին, որոնք ընդգծում են նրա հայրենասիրությունը և այլն... բայց նրա թերությունների մասին մոռանում է խոսել: Լիքը դատապարտելի բաներ էլ ասում է Վարդան Մամիկոնյանի ու հատկապես հայոց եկեղեցու մասին: Պետք է ասեմ, որ ընդհանուր առմամբ համամիտ չեմ նրա հետ, բայց նրա գրածներում նաև շատ ճշմարտություններ կան ապստամբների վերաբերյալ:

Ասածդ հեղինակի գրքերին ծանոթ եմ: Թույլ գրվածքներ են: Հիմնականում կրկնում է այն ոչ համոզիչ փաստարկները, որոնք եղել են Ադոնցի, Հրանդ Ք. Արմենի և այլոց մոտ:

Նախ ասեմ, որ կոնկրետ ես Վասակ Սյունիին չեմ փարձում արդարացնել ու ի տարբերություն քեզ, որ Վարդան Մամիկոնյանին երկինք ես բարձրացնում, իսկ Վասակ Սյունիի նույնիսկ պաշտպանողներին ես սպառնում գնդակահարել, նրա համ լավ կողմերն եմ ասում համ վատ:

Դե, եթե չես արդարացնում, ուրեմն լավ է: Թողնենք հանգիստ այդ դավաճանին, նա հաստատ այսքան խոսակցության չարժե: Իսկ դավաճաններին գնդակահարել պետք է: Երևի դա էր պակասել, որ 1920 թ-ին Կարսը ընկավ առանց մեկ կրակոցի...

Շնորհակալություն որ օգնեցիր մեջբերումը գտնելու: Բայց ոնց որ մի փոքր պակաս էիր գրել: Ավելացնեմ: ... Եվ շատ հարվածներ էր հասցնում ուրացյալին, այնպես որ սուրբ եպիսկոպոսների ժողովն ու քահանայության ամբողջ ուխտը դառն արտասուք էր թափում չարաչար տանջվածների վրա, որովհետև բոբիկ ու ոտքով քշում էին տղամարդկանց ու փափկասուն կանանց և շատ տղաներ քարերին խփելով սպանեցին գցեցին ճանապարհի վրա:

Հա, իրոք, շարունակությունը չէի տեսել: Եվ? Ուզում եմ հիշեցնել, որ ոչ պակաս դաժան գործողություններ արել է ցանկացած տիրակալ, որն ուզեցել է հսկողության տակ ունենալ որևէ տարածք: Դավաճաններին պետք է պատժել: Ի դեպ, բացառված չէ նաև Եղիշեի չափազանցեցման հակումը, քանի որ ի վերջո Սյունեցիք հենց Վարդանանց հետ մնացին, այլ ոչ թե Վասակի: Իսկ այդ զոհերի մեջ Վասակն էլ իր մեղքն ունե, թող չդավաճաներ ու իր կուրացած կողմնակիցներին հարվածի տակ չդներ...

Վասակ Սյունիի նմանօրինակ գործողությունները ես չեմ ժխտում:

Դե բա էլ ինչու ենք այսքան խոսում??!!

Իսկ 30.000 - ի պահով կարծես նորություն չասացի: Զարմանում եմ, որ ժխտում ես դա:

Պատկերացրու` այո: Չեմ հանդիպել նման տեղեկատվություն:

Մի խոսքով քաղաքացիական պատերազմ էր իր բոլոր տավար հետևանքներով, որ ունենում են այդպիսի պատերազմները:

Չէէ, էդքան էլ չէ: Մի պահ նման մի բան եղավ, բայց... ողջ ապստամբությունը դիտել որպես քաղաքացիական պատերազմ, սխալ է: Ի դեպ, նման էպիզոդներ մեր գրեթե ցանկացած ապստամբության ժամանակ եղել են ու այդ ֆոնին դիտարկել մեր ապստամմբությունը որպես քաղաքացիական պատերազմ, սխալ է:

[Malxas]

Լիոն ջան, ասեմ թե ինչու ենք այսքան խոսում: Էլի կրկնեմ, որ իմ նպատակը սրան նրան պաշտպանելը կամ ստորացնելը չէ, այլ ճշմարտությունը բացահայտելը:
Եթե ինքդ անկողմնակալ ես, կարող ես Վասակ Սյունուն որևէ լավ հատկանիշներ վերագրել, կամ հայոց եկեղեցու ու Վարդան Մամիկոնյանի գործողություններում մեծ թերություններ նշել:

Համլետ Դավթյանի գրքում ճշմարտություններ էլ կան: Իսկ նրա ակնհայտ թույլ կողմը համարում եմ այն, որ մեծ վստահությամբ խոսում է այնպիսի բաների մասին, որոնց մասին լավագույն դեպքում մակերեսային պատկերացում ունի:

[Lion]

Malxas ջան, ճշմարտությունն այն է, որ Վասակ Սյունին կոնկրետ գործողություններով դավաճանեց իր ազգին: Ուզում ես Վասակին լավ հատկաիշներ վերագրեմ? Խնդրեմ` մինչև ապստամբությունը Սյունիքում մշակութային դրական գործունեություն էր ծավալել: Չնեղանաս, Malxas ջան, բայց կարծես մոդա է դարձել Վասակին պաշտպանելը, իբր ով նրան պաշտպանում կամ "հասկանում" է լայնախոհ է, իսկ ով Վարդանանց է պաշտպանում` պարզամիտ, ուղղամիտ, նեղմիտ-հայրենասեր մեկն է: Իրականությունն ավելի պարզ է` կա դավաճան... ու վերջ:

Համլետի ամենամեծ թերությունը համարում եմ նրա տենդենցիոզությունը: Հեղինակը կարծես ունի նախապես ձևավորած կարծիք ու մնացած ամեն ինչ հարմարեցնում է դրան...

[Malxas]

Վարդանանց պատերազմի մասին կա միայն միակողմանի տեղեկատվություն և դա է պատճառը, որ ես ցանկանում եմ ավելի խորությամբ նայել խորքերը: Թե չէ դավաճան ասելն ու պրծնելն էլ մի բան չի: Մանավանդ երբ ասում են, որ այսինչը դավաճանեց իր թագավորին և գնաց նրա թշնամու մոտ: Էհ թող իրեն այնպես պահեր, որ թշնամի թագավորի հպատակը դավաճաներ նրան ու գար իր մոտ...

[Lion]

Դե չէ դե, ապեր, դավաճաններ միշտ էլ կան: Հիմի ինչ անենք, որ Վասակի դիրքորոշումն արտահայտող պատմիչ չի եղել: Ի դեպ, նույնիսկ Ստեփանոս Օրբեյլանն ու Մովսես Կաղանկատվացին, "այդ կողմերի" պատմիչները, միանշանակ բացասական են տրամադրված Վասակի հանդեպ: