Ուրարտու

[Ambrosine]

Փաստորեն, պետությունը պահպանում է բացառապես ԱՂԲ

Էլ սրանից հետո ինչ են մեր մտավորական կոչվածները բողոքում, թե այսօրվա սերունդը ինտերնետից դուրս չի գալիս? Բա ինչ անեն? Գան օրինակ այստեղ? Որ հանդիպեն ամեն տեսակ հանցագործի ու թմրամոլի? Որ մի ուսուցիչը մեծ խանդավառությամբ աշակերտին կբերի այստեղ? Որ աշակերտը կցանկանա երկրորդ անգամ այստեղ հայտնվել?

Ու հատկապես Ուրարտուն զուտ հայկական կոչողներ, ինչպես կարող եք սա բացատրել? Ինչու ձայն չեք բարձրացնում? Ինչու չեք մտահոգվում?

հ.գ, նկարները քույրիկս է տրամադրել

[Lion]

Ի դեպ մի դիտարկում ներարկիչի նկարի վերաբերյալ. ներարկիչը կարծես թե օգտագործված է, բայց ասեղի վրայի քթիկը տեղում է: Ի՞նչ կարող է դա նշանակել... Մի՞թե հենց նոր դոզա ընդունած անձը այնքան ուշադիր կլինի, որ քթիկը նորից տեղը կդնի...

[Ambrosine]

Ի դեպ մի դիտարկում ներարկիչի նկարի վերաբերյալ. ներարկիչը կարծես թե օգտագործված է, բայց ասեղի վրայի քթիկը տեղում է: Ի՞նչ կարող է դա նշանակել... Մի՞թե հենց նոր դոզա ընդունած անձը այնքան ուշադիր կլինի, որ քթիկը նորից տեղը կդնի...

ուզում ես ասես՝ քույրիկս ա դրել?

Հայաստանում վառվող վիլիսի միջից էլ միանգամայն նոր, անվնաս ներարկիչներ են գտնվում

[Ambrosine]

Հետաքրքիր է, որ միայն ներարկիչը նկատվեց, իսկ նախորդ էջի նկարները չեք տեսել? Դրանց մասին ինչ կասեք?

[Lion]

ուզում ես ասես՝ քույրիկս ա դրել?

Չէ Ուղղակի տարօրինակ թվաց... Հնարավոր է ուղղակի աղբի հետ է եկել...

Հետաքրքիր է, որ միայն ներարկիչը նկատվեց, իսկ նախորդ էջի նկարները չեք տեսել? Դրանց մասին ինչ կասեք?

Տեսել եմ: Չէի կարծում, որ պարտադիր է ինչ-որ բան ասելը, բայց եթե հետաքրքիր է - կասեմ: Վատ է

[Ambrosine]

Վատ է

ես էլ չէի կարծում, որ Ուրարտուն անվերապահորեն հայկական համարողը ընդամենը այս կարծիքը կհայտնի

իսկ ինչ եք անում, որ վատ չլինի? բարձրաձայնում եք? ինչու եք լռում?

[Ambrosine]

Չէ Ուղղակի տարօրինակ թվաց... Հնարավոր է ուղղակի աղբի հետ է եկել...

տարօրինակ բան չկա... զոմբիներն են այստեղով անցել...

[Lion]

ես էլ չէի կարծում, որ Ուրարտուն անվերապահորեն հայկական համարողը ընդամենը այս կարծիքը կհայտնի

իսկ ինչ եք անում, որ վատ չլինի? բարձրաձայնում եք? ինչու եք լռում?

Աստղ ջան, իսկ ի՞նչ կուզենայիր, որ անեի:

[Ambrosine]

ուրեմն ապրիլի 18-ին, քանի որ հուշարձանների պահպանության միջազգային օրն էր, քաղաքապետը զինծառայողներին ուղարկել էր մաքրելու նաև Էրեբունի թանգարանի շրջակայքը... թանգարանի տնօրենը մեղմ ասած ուղղակի գովեստի խոսքեր չխնայեց քաղաքապետի հասցեին՝ ընդհուպ մինչև նրան որակելով իրբև քաղաքի տեր..

Ես էլ իմ կողմից շնորհակալություն եմ հայտնում քաղաքապետին, որ զինվորներին ուղարկել էր հավաքարարության... հաջորդ մաքրման աշխատանքները հուսով եմ՝ կտեսնենք հաջոր ընտրություններից առաջ ընկած ապրիլի 18-ին, չէ որ այդ օրը հուշարձանների պահպանության օրն է

[Lion]

Խալդի Աստվածության Պաշտամունքային Կենտրոն Արդինի Քաղաքը

Խալդի Աստծո Արդինի Տաճարը


Խալդի

Վանի Թագավորության Դիցարանի գլխավոր Աստվածության` Արևի ու ռազմի Աստված, նաև` Արարիչ Խալդիի պաշտամունքային կենտրոնը սեպագիր արձանագրությունների Արդինի (URUARDINI, ասսուրական արձանագրություններում` Մուսասիր) քաղաքն է: Ըստ Ի. Մ. Դյակոնովի և նրա հետևորդների, այն ունի խուռիական ծագում և նշանակել է ՙպարզապես քաղաք՚:
Սեպագիր արձանագրություններում Խալդին հաճախ ընկալվում է որպես ռազմի աստվածություն, որն առաջնորդում է արշավող բանակը: Այս առումով ուշագրավ է Մ. Ռիմշնայդերի կարծիքը, ըստ որի Խալդիի խորհրդանիշներից մեկը նիզակն է, որը հատուկ կառքով տարվում էր զորքի առջևից: Նման զույգ նիզակներ պատկերված են Արդինիում գտնվող Խալդիի գլխավոր տաճարի մուտքի երկու կողմերում:
Թերևս Խալդիի խորհրդանիշ նիզակից Արդինի քաղաքանունը ստացել է նիզակ նշանակությունը և այդ իմաստով նույնությամբ պահպանվել է հայ մատենագրության մեջ վկայված արդն (նիզակ,տէգ) բառի մեջ, որից կազմված ունենք` արդնկեց, արդնակիր, արդնատէգ, արդնաւոր, երկարդնեայ , նաև` գեղարդն (մեծ նիզա՞կ), գեղարդնաւոր :
Արդինի – արդն անցումը գրաբարում և ժամանակակից հայերենում միանգամայն հնարավոր է: Ի ձայնավորը փակ վանկում շեշտը կորցնելով հնչյունափոխվում է ը – ի, որը գրության մեջ սովորաբար չի արտահայտվում կամ էլ սղվում է: Համեմատել` խինդ – խ (ը) նդալ, միրգ – մ (ը) րգաւետ, քիմք – ք (ը)մաց, վերին – վերնատուն և այլն: Սեպագրերի – նի (- ni) հոլովական վերջավորության – ի ձայնավորի կորուստը հայերենին անցման դեպքում օրինաչափ երևույթ է: Օրինակ` l ABELIANI – Աբեղյան, URUAHURIANI _ Ախուրյան և այլն:
Եթե Արդինի - արդն անցումը նիզակ, տեգ իմաստով ճիշտ է, պետք է ենթադրել, որ այդ նշանակությունը Արդինի քաղաքանունը ձեռք է բերել պատմական մի ժամանակաշրջանում, երբ Վանի թագավորության գահակալները Խալդիի առաջնորդությամբ ձեռնամուխ են եղել Հայկական լեռնաշխարհի անջատ և ինքնիշխան ցեղերի և ՙերկրների՚ կենտրոնացմանը մեկ միասնական թագավորության շուրջը:
URUARDINI (Արդինի) անվան մեջ - ni- ն հոլովական վերջավորություն է (համեմատել` URUAHURIANI, KURUELIKUNI և այլն ): Հիմքը, ինչպես նշում է Մ. Ս. Գավուքչեանը, պետք է լինի ardi (արդի ) : Սեպագիր արձանագրություններում -արդն- բառը նիզակ, տեգ իմաստով վկայված չէ: Ardi (արդի) հիմքով ունենք ardiše (արդիշե) բառը, որը նշանակում է ուժ, իշխանություն, հրաման, կարգադրություն և Ռուսա Սարդուրորդու` Թոփուզավայի երկլեզվյան արձանագրության մեջ համապատասխանում է ասսուրական dananu (ուժ, իշխանություն) բառին: Մհերի դռան արձանագրության մեջ հանդիպում է նաև ardini (արդինի) հասարակ անունը, որի իմաստը բուն տեքստում անհասկանալի է: Վանի թագավորության դիցարանում հիշատակվում է DArdi/ie (Արդի) աստվածությունը: Նույն հիմքը վկայված է DŠelardi/e (Շելարդի) ու DS.inuardi(Ծինուարդի) անվանումներում և բազմիցս ուշադրության է արժանացել ուսումնասիրողների կողմից: . Հետևելով Հ. Մատիկյանին և Գր. Ղափանցյանին, Մ. Ս. Գավուքչեանը DArdi (Արդի )- ն նույնացնում է փոքր - ասիական (հնդ - արիական –հայկական - Զ. Մ.) Ար/ա/ աստվածության հետ, որը հայտնի է որպես մեռնող և հարություն առնող գարնան, նաև` ռազմի և արևի աստվածություն:
Ardi (Արդի) - Ար(ա) նույնացումը թերևս պետք է ճիշտ համարել, առավել ևս, երբ Արդի – ն ընկալում ենք որպես երկու պարզ արմատներից կազմված հատուկ անուն` Ար, որը հնդեվրոպական ar, or արմատից կազմված հնդ - արիական Ար/ա/ աստվածությունն է և դի (դէ՞), որը, մեր կարծիքով, պետք է լինի հնախոսական dhԴs, dhаs արմատից առաջացած անեզաբար օգտագօրծվող հայերենի դի(ք) (- աստված, կուռք ) բառի եզակի չվկայված ձևը: Դիք բառի վերջին ք – ն հոգնակիակերտ մասնիկ է, ինչպես, օրինակ, ոտք, ձեռք բառերում, որտեղ որպես եզակի ունենք վկայված ոտ(ն), ձեռ(ն) ձևերը:
Սա թույլ է տալիս պնդելու, որ սեպագիր արձանագրությունների Արդինի քաղաքում գոյություն է ունեցել հնդ - արիական Ար/ա/ աստծո պաշտամունքը, որը Հայկական լեռնաշխարհում, ինչպես ցույց են տալիս ուսումնասիրությունները, ստեղծվել է ավելի քան երեք հազարամյակ առաջ նախքան այս թվարկությունը:
Սակայն, ինչպես նշեցինք, Արդինին եղել է Խալդիի պաշտամունքային կենտրոնը: Քելիշինի երկլեզվյան արձանագրության մեջ Խալդին կոչվել է նաև Ալդի (DAldi), որը թույլ է տվել Մ. Ս. Գավուքչեանին նույնացնել Խալդի - Ալդի - Արդի - Ար(ա) աստվածությունները հիմք ունենալով ր – լ հնչյունափոխության գոյությունը Վանի թագավորության սեպագիր արձանագրությունների լեզվում (Արզանենէ - Ալզինի, Արզն - Ալզի): Խալդի անվանաձևի նախահնչյուն խ(h)- ն, ինչպես իրավացիորեն նշում է Մ.Ս. Գավուքչեանը, հետագա հավելում է, ինչպես, օրինակ հայերենում` Ռոմ – Հռոմ, սկայ – հսկայ և այլն: Հ – խ հնչյունափոխության բազմաթիվ օրինակներ կան Վանի, Մոկքի և այլ բարբառներում, ինչպես` հաց – խաց, հայր – խէր, հանել – խանել և այլն:
Գ. Մելիքիշվիլին DAldi (Ալդի) անվանաձևը համարում է Խալդի անվան Մուսասիրի (Արդինի) բարբառային տարբերակը: Սակայն այս դեպքում Խալդիի պաշտամունքային կենտրոն Արդինին պետք է կոչվեր Ալդինի (Aldini):
Հնդ - արիական –հայկական Ար(ա) աստվածության պաշտամունքը Արդինի քաղաքում ստեղծվել է ավելի վաղ, քան` Վանի թագավորությունը: Եթե Վանի գահակալները Արդինիում կառուցած լինեին իրենց Խալդի (Ալդի) աստծո գլխավոր տաճարը, ապա, ինչպես ճիշտ նկատում է Մ. Ս. Գավուքչեանը, քաղաքը պետք է կոչեին Խալդինի կամ Ալդինի, բայց ոչ երբեք`Արդինի:
Ամենայն հավանականությամբ Արդինիում Խալդի (Ալդի) աստվածությունը կոչվել է Արդի - Ար աստված, որից և առաջացել է քաղաքի անվանումը: Վերջինս հետագա ժամանակներում Խալդիին (Արդիին) խորհրդանշող նիզակից ստացել է նիզակ, տեգ նշանակությունը և այդ իմաստով հայերենում պահպանվել է որպես հասարակ անուն` արդն ձևով:
Սխալված չենք լինի ասել, որ Ալդի անվանաձևը հատուկ է Վանի թագավորության մայրաքաղաք Տուշպայի (հայ. Տոսպ, հետագայում` Վան) շրջանում հնագույն ժամանակներից բնակվող տեղաբնիկ ցեղերի բարբառին և, հավանաբար, Խալդի անվան նախնական ձևն է: Խալդապաշտ ցեղերի Խալդի - Ալդի - Ալ աստծո պաշտամունքը այդ ցեղերի հետ միասին Տուշպայի շրջան է անցել Արդինի – Մուսասիրից, ըստ երևույթին, մինչև Վանի թագավորության ստեղծումը: Այն Արդինիի և Հայկական լեռնաշխարհում ավելի վաղ շրջանից հայտնի հնդ - արիական – հայկական Ար(ա) աստվածությունն է, որը Տուշպայի բարբառի հնչյունական օրինաչափությունների համաձայն դարձել է Ալ - Ալդի – Խալդի աստվածություն:
Ար - Ալ, Արդի - Ալդի անցման համար որպես ապացույց կարող են ծառայել հայերենի մի շարք բառեր, որոնք վկայված են սեպագիր արձանագրություններում: Համեմատել` հայ. որթ (խաղողի տունկը – հնդ-եվրոպական նախալեզվի porthu ձևից) – GIŠuldi/e (ուլդի/ե խաղողուտ); հայ. ուրիշ(մեկ այլ, տարբեր, ջոկ)- uliše (ուլիշե - ուրիշ, այլ ):
Մսերեանը հայերենի ուրիշ և նույն արմատով կազմված որոշ բառի ծագումը բխեցնում է սեպագրերի նույնիմաստ uliše (ուլիշե) բառից: Սեպագրերից հայերենին, ինչպես նաև հնդեվրոպական նախալեզվից հայերենին անցման դեպքում լ – ն հնչյունափոխվում է ղ – ի, ինչպես` lAbeliani -Աբեղյան, uli – ուղի, KURS.uluqu(Ծուլուկու) – Ծղուկ, հնդեվրոպական նախալեզվի alyo(ալյո) – հայ.` ողջ, նախալեզվի olen(օլեն) – հայ.` ողն, նախալեզվի olbi(օլբի) – հայ.`ողբ և այլն:
Այս օրինաչափություններից ելնելով և, ընդգծելով հայերենի ու սեպագիր արձանագրությունների որթ – GIŠ`uldi/e, ուրիշ –uliše բառերի կապը, կարծում ենք, որ հնդեվրոպական ծագում ունեցող հայ որթ և ուրիշ բառերը նախնական ձևեր են և GIŠuldi/e, uliše ձևով անցել են Տուշպայի շրջանի խալդապաշտ(ալդապաշտ, արապաշտ)ցեղի խոսակցական լեզվին, որը Վանի թագավորության շրջանում դարձել է սեպագիր արձանագրությունների լեզու:
Նկատի ունենալով վերոհիշյալը կարելի է ասել`
Ա…..Մինչև խալդապաշտ ցեղերի տեղաշարժը դեպի Տուշպա - Վան և Վանի թագավորության ստեղծումը, Խալդիի պաշտամունքային կենտրոն Արդինի քաղաքում գոյություն է ունեցել հնդ - արիական – հայկական Ար(ա) աստվածության պաշտամունքը:
Բ…..Խալդապաշտ ցեղերի ռազմական արշավանքների ընթացքում Խալդին ձեռք է բերում ռազմի աստվածության Ֆունկցիաներ և որպես նրա խորհրդանիշ հանդես է գալիս նիզակը: Այս նոր խորհրդանիշը, որը փորագրված է Խալդիի պաշտամունքային կենտրոն Արդինի քաղաքի գլխավոր տաճարի մուտքի երկու կողմերում, դարձել է Արդինի քաղաքանվան հոմանիշ և Արդինին ձեռք է բերել նիզակ, տեգ նշանակությունն ու նույն հիմքով ու իմաստով պահպանվել է հայերենում:
Գ…..Վանի թագավորության ստեղծման ընթացքում հնդ - արիական – հայկական Ար(ա) - Ար(դի) աստվածությունը դառնում է այդ թագավորության դիցարանի գլխավոր աստվածությունը, սակայն Տուշպա - Վանի(որի շուրջ ձևավորվում է այդ պետությունն ու նրա կրոնական համակարգը նոր իրողություններին համապատասխան) շրջակայքում ապրող ցեղերի բարբառի հնչյունական օրենքների համապատասխան հնչում է Ալդի կամ նույն շրջանի խոսվածքին հատուկ հ(խ) հավելումով` Խալդի:

Զոհրաբ Մուղդուսյան

Դե արի ու այսքանից հետո ասա, թե Գառնին հելլենիստական ոճի տաճար է...

[anahit96]

եթե խնդրեի կգրեիք Արարատյան դինաստիան

[Moonwalker]

եթե խնդրեի կգրեիք Արարատյան դինաստիան

Ճիշտն ասած ավելի ճիշտ համարեցի Lion-ի այլ թեմայում տեղադրած ցանկը նաև այստեղ տեղադրել:

3. Արարատյան թագավորություն

(տիտղոս - Մեծ Հովիվ, Զարմանահրաշ Հովիվ, արքա)
(մայրաքաղաք - Վան)

1. Արամ II (մ.թ.ա. 883-840)
2. Լուտիպրի որդի (մ.թ.ա. 840-835)
3. Սարդուր I որդի (մ.թ.ա. 835-828)
4. Իշպուինի որդի (մ.թ.ա. 828-810)
5. Մենուա որդի (մ.թ.ա. 828-810` գահակից, 810-786)
6. Արա III որդի (մ.թ.ա. 786-765)
7. Սարդուր II որդի (մ.թ.ա. 765-735)
8. Ռուսա I որդի (մ.թ.ա. 735-713)
9. Արա IV որդի (մ.թ.ա. 713-685)
10. Ռուսա II որդի (մ.թ.ա. 685-660)
11. Սարդուր III որդի (մ.թ.ա. 660-635)
12. Սարդուր IV որդի (մ.թ.ա. 635-625)
13. Ռուսա III որդի (մ.թ.ա. 625-612)

[anahit96]

շատ շնորհակալություն

[Lion]

Վերջերս կարծիք եմ հանդիպել, որ "Սարդուր" անունը իրականում կապված է պարսից "Դարեհ" անվան հետ և ունի "արքա Դարեհ / ց(ս)ար-Դարի" տեսքը: Վերսիան իրոք հետաքրքիր է, թեև առայժմ չեմ կողմնորոշվում, այն հիմնավոր է, թե ոչ...

[Հայ-աղջիկ]

Այսօր ես կարդացի Ուրարտու թագավորության մասին մի կայքում որտեղ գրված էր Թուրքիայի պատմությունը: Ինչպես հասկացա նրանք նույնպես իրենց պատմությունը սկսում են Ուրարտու թագավաորությունից: