Ֆաշիստական վտանգը
Հրանտ Տեր-Աբրահամեան
Ընդհանրապես նախընտրում եմ շատ զգուշորեն վերաբերվել «ֆաշիզմ» բառի օգտագործմանը:
Տասնամյակների ընթացքում այն վերածվելով սովորական քֆուրի՝ կորցրել է իր հստակությունը: Այսինքն՝ երբ քաղաքական հակառակորդները միմյանց մեղադրում են ֆաշիզմի մեջ, անորոշ է մնում, ծե կոնկրետ ի՞նչ նկատի ունեն, կամ էլ նկատի ունեցածը այնքան լայն է, որ իմաստազրկվում է ասածը: Բացի այդ, կա սովետական տարիների քարոզչության գործոնը: Սովետական քարոզչությունը հազվադեպ էր դիմում իրեն հակառակ դիրքորոշումների վերլուծությանը, այլ ուղղակի վերագրում էր դրանց աշխարհի բոլոր հնարավոր մեղքերը, ինչի շնորհիվ կոնկրետ հոսանքները դադարում էին իրարից տարբերվել, իսկ անվանումները կորցնում էին իրենց կոնկրետ իմաստը: Առհասարակ Սովետում ֆաշիզմի տակ հասկանում էին նախ և առաջ գերմանական նացիզմը, մինչդեռ զուտ պատմաբանական տեսակետից ֆաշիզմը, որը ծագել է Իտալիայում, շատ էական տարբերություններ ունի նացիզմից: Ավելին, նացիստական Գերմանիայում «ֆաշիզմ» բառը նույնպես քաղաքական հայհոյանք էր. նացիստներն այն օգտագործում էին իրենց ներքին ընդդիմադիրներից նրանց նկատմամբ, ովքեր ընդունելով ազգայնականության և ուժեղ պետության գաղափարները՝ խորշում էին ռասիզմից ու հակասեմականությունից: Ինչևէ, այս ամենը գրեցի, որպեսզի հասկանալի դառնա, թե ինչու՞ է այսօր դժվար խոսել ֆաշիզմի մասին և չընկնել մերկապարանոց ոճի մեջ: Կա և ավելին. երբ այսօրվա մեր ինքնակոչ վարչակարգին մեղադրում ենք ֆաշիստական միտումների մեջ, ապա որոշ չափով վիրավորում ենք ոչ այնքան մեր պաշտոնյաներին ու նրանց սպասարկող հակաանկախական ԶԼՄ-ները, որքան իտալական ֆաշիզմի ակունքներին մոտ կանգնած լուրջ փիլիսոփաներին և արվեստի հայտնի գործիչներին, ինչպիսիք են Ջ. Ջենտիլեն, ֆուտուրիզմի հիմնադիր Մարինետին, հռչակավոր սիմվոլիստ գրող Գ. Դ՜Անունցիոն և այլն: Այս մարդկանց կրթական ցենզն ու տաղանդն այսօրվա հայաստանյան իշխանամետ ճամբարում ոչ ոք չունի: Եվ այնուամենայնիվ, չնայած այս ամենին, այսօր Հայաստանում արդեն ակտուալ է դառնում ֆաշիստական վտանգի մասին խոսելը: Խոսքը սովորական ավտորիտարիզմի մասին չէ, որը Հայաստանում շատ վաղուց է ձևավորված: Խոսքը մի հստակ միտման մասին է, որի առանձին տարրերը առաջ էլ կային, բայց որը կարծես նոր է ամբողջանում որպես աշխարհայացք, և որի կրողներն են դառնում Շարժման ամենաակտիվ հակառակորդները: Ահա այս ամբողջականացնող աշխարհայացքն էլ ցանկանում են ներկայացնել որպես ֆաշիստական, մինչև մի օր գուցե ավելի ճշգրիտ անուն գտնվի դրա համար: Իսկ ինչու՞ եմ ասում «ֆաշիստական վտանգ»: Ֆաշիզմը միշտ չէ, որ վտանգ է ներկայացնում՝ 20-30-ական թվականների Եվրոպայում այն շատերի կողմից պահանջված հոսանք էր: Սակայն այսօր Հայաստանում ձևավորվող ֆաշիստակերպ հոսանքը 21-րդ դարի համատեքստում անախրոնիզմ է և ավելի քան իրական վտանգ է ներկայացնում Հայաստանի Հանրապետության անկախության հեռանկարի տեսակետից: Բացի այդ, գնալով ավելի եմ համոզվում, որ Շարժման անհաջողության դեպքում Հայաստանի «ֆաշիզացիան» եթե ոչ անխուսափելի, ապա շատ հավանական է դառնում՝ հաշվի առնելով նաև, որ նոր հայկական «Ֆաշիզմը» ամբողջանում է առաջին հերթին ի հակադրություն Շարժման գաղափարախոսությանը և գործելաոճին: Այժմ ներկայացնեմ այն հիմնական կետերը, որոնք բնորոշում են մեր ժամանակների հայկական «ֆաշիզմը»:
Պատմական ֆաշիզմը առավել հաճախ հակվել է բանականության քննադատությանը և նախաքրիստոնեական ու նախահունական մոգական մտածողության տարրերի վերականգնմանը: Բանական և մոգական մտածողությունները իրարից բավական հեշտ է տարբերել հետևյալ չափանիշներով: Բանական վերլուծությունը փնտրում է ցանկացած երևույթի նախևառաջ ներքին պատճառները, իսկ մոգականը՝ հակառակը, երևույթների պատճառները հակված է հիմնավորել արտաքին հանգամանքներով: Օրինակ, եթե մարդը մահանում է բնական մահով կամ հիվանդանում է, ապա ժամանակակից բժշկությունը փորձում է գտնել դրա պատճառները առաջին հերթին նրա օրգանիզմի ներքին գործընթացներում: Մոգական մտածողությունը նույն պարագաներում փորձում է գտնել արտաքին պատճառ՝ կախարդություն, թուղթուգիր, նավս և այլն: Նույնը՝ հասարակական գործընթացների բացատրություններում: Եթե դրանք բացատրվում են նախևառաջ տվյալ հասարակության ներքին գործընթացներով (չբացառելով, իհարկե, նաև արտաքին գործոնները), ապա ամենայն հավանականությամբ գործ ունենք ռացիոնալ մոտեցման հետ, իսկ եթե բացատրությունների մեջ գերակայում են արտաքին ազդեցությունների մասին տեսությունները (արտասահմանյան աջակցություն, գաղտնի դավադրություն, հիպնոս և այլն), ապա մեծ է հավանականությունը, որ գործ ունենք մոգական և ֆաշիստակերպ մտածողության հետ: Բացի այդ, բանական մտածողությանը բնորոշ է մտքի կարգապահությունը, այսինք՝ որևէ կարծիք որդեգրելու դեպքում օգտագործելի է փաստարկման համակարգը, որն արտահայտում է նաև բանական մարդու ինքնահարգանքը: Մոգական մտածողությանը բնորոշ է մտքի անիշխանականությունը՝ փաստարկների անտեսումը, տարրական տրամաբանական սխալները, անապացույց հռետորական պնդումները, անհավանական և սարսափազդու վարկածներին հավատալը, որն արտահայտում է մոգական մտածողության կրողների մոտ ինքնավերահսկման, ինքնատիրապետման մեխանիզմների բացակայությունը: Ըստ այդմ, այսօր ՀՀ-ում նախաֆաշիզմի հիմնական հատկանիշը հենց իռացիոնալության գերակայությունն է «հակալևոնական» ճամբարի մի զգալի մասի մոտ: Այն ունի հետևյալ բնորոշ կետերը, որոնք կարելի է վեր հանել իշխանական ԶԼՄ-ների և ինտերնետային բանավեճերի իշխանամետ մասնակիցների արտահայտած կարծիքների վերլուծության հիման վրա.
ա) Փաստարկների անտեսում, մտքի անիշխանականություն անիմաստ կլիշե-բառակապակցությունների չարաշահում: Սրա օրինակները կարող են մի ամբողջ հատոր ընդգրկել, ուստի բերենք միայն մեկը: Առաջին նախագահն ասում է՝ հոկտեմբերի 27-ի գործի հետ կապված լուրջ կասկածներ կան այսինչ-այսինչ կետերի պատճառով՝ բերելով համապատասխան հիմնավորումները: Ինչպիսի՞ն պետք է լիներ սրա պատասխանը նորմալ դեպքում: Պետք է հակափաստարկվեին, թեկուզ և ձևականորեն, Տեր-Պետրոսյանի բերած դրույթները, հետո դրա հիման վրա հերքվեր նաև նրա եզրակացությունը: Իսկ ինչպե՞ս տեղի ունեցավ իրականում: Տիգրան Թորոսյանը դուրս եկավ ու ասաց. «Մի չարաշահեք հոկտեմբերի 27-ը»: Եվ վերջ: Ուրիշ ոչինչ չի պատասխանվել մինչ այժմ:
բ) Հիսթերիա, սարսափելի պատմություններ: Հիսթերիկ դրսևորումները պետք է տարբերել սովորական գերհուզականությունից: Էմոցիոնալ խոսքը պարտադիր չէ, որ իռացիոնալ լինի, իսկ հիսթերիան միշտ էլ հակաբանական է: Հիսթերիկության լավագույն դրսևորումը մեր քաղաքական դաշտում «հակալևոնականների» «լևոնամոլությունն» է՝ Լևոնի միայն անունը լսելիս օրգիաստիկ վիճակների մեջ ընկնելը, Լևոնին գերբնական հատկություններ վերագրելը (զանգվածային հիպնոս, «ազգը պառակտեց» և այլ գրեթ աստվածային ատրիբուտներ): Հիսթերիկ տիպին նաև շատ բնորոշ է սարսափելի պատմություններին հավատալը: Սեփական սադոմազոխիստական ֆանտազիաները նա սովոր է շփոթել իրականության հետ: Դրա վառ օրինկներից ղ, ասենք, ադրբեջանական հակահայկական քարոզչությունը: Նույնը մեր «ներքին ադրբեջանցիների» մոտ է: Սարսափելի պատմություններ են «թուրքական փողի», «Ղարաբաղը ծախելու», «զանգածային անկարգություններ կազմակերպելու մասին օպերատիվ տեղեկությունների» և այլ թրիլերները, որոնք որևէ կերպ չեն հիմնավորվում, այլ ուղղակի մերկապարանոց կերպով հայտարարվում են:
գ) Հիսթերիայի և իռացիոնալիզմի համար, որոնք կտրված են «իրական իրականությունից» և հափշտակված են «սարսափելի» հեքիաթային տեսարաններով, բնորոշ է արհեստական օրակարգի ստեղծումը: Հայկական հասարակության իրական խնդիրների տեսանկյունից բացարձակ արհեստական են այնպիսի խնդիրների քննարկումը, ինչպիսիք են՝ Իսրայելի դրոշը ծածանելու «պրոբլեմը» հանրահավաքներից մեկի ժամանակ, ջհուդամասոնականության թեման և այլն, և այլն: Այստեղ կարելի է հիշատակել նաև Հանրային խորհրդի ստեղծման բացարձակ արհեստական և Սահմանադրության ոգուն հակասող նախաձեռնությունը, որը, ի դեպ, շատ է հիշեցնում ֆաշիստական «կորպորատիվ պետության» տեսությունն ու պրակտիկան:
դ) Որոշակի գիտականակերպություն: Ֆաշիստական մտածողությունը միշտ հակված է մերձգիտական և գիտականակերպ տարբեր ուղղություններին: Մեզանում լայն տարածում ստացած կոնսպիրոլոգիան՝ դավադրությունների և գաղտնի կազմակերպությունների մասին տեսությունը, դրա լավագույն օրինակներից է: Մյուս վառ օրինակը կեղծհոգեբանական՝ «զանգվածային հիպնոսի», «հոգեխանգարմունքի» վարկածներն են:
ե) Ուժի հռետորականություն: Ֆաշիստական մտածողությանը առավել քան բնորոշ են ուժեղ պետության, ուժեղ ձեռքի մասին մանկամիտ խոսակցությունները, որոք հիմնված են պետության մասին բացարձակ հնացած և ոչ ադեկվատ պատկերացումների վրա: Ժամանակակից աշխարհում ուժեղ են ոչ թե այն պետությունները, որոնք ղեկավարվում են սադամհույսեյնատիպ ահազդու բեղավոր ձյաձյաների կողմից, այլ նրանք, որոնք հիմնվում են ազատության սկզբունքի վրա:
Նկարագրված ֆաշիստական մտածողության ծագումը այսօրվա Հայաստանում մի առանձին վերլուծության խնդիր է, բայց նշեմ, որ շատ կարևոր տեղ է զբաղեցնում այստեղ հայկական մշակույթի ակունքներից կտրված լինելու հանգամանքը: Մեզանում ֆաշիզմը արդյունք է սովետական մտածողության յուրահատուկ զարգացման, որը կորցնելով իր գաղափարական հենարանը ԽՍՀՄ փլուզումից հետո՝ բնականորեն զարգացավ դեպի ֆաշիստական իռացիոնալիզմ: Շատ յուրահատուկ է հայկական ֆաշիզմի համար, այսպես ասած, «հայրենասիրությունը» առանց հայրենի մշակույթի տիրապետման: Համարյա օրինաչափություն է, որ ինչքան ավելի բարձ է մեկ գոռում «հայրենասիրությունից», «լևոնականների հայրենադավությունից», «թրքամետությունից» և այլն, այնքան ավելի ցածր են նրա գիտելիքները հայկական լեզվից, հայկական պատմությունից, հայկական գրականությունից: Սա պատահական չէ՝ իր կողմնորոշումը կորցրած սովետական ապահայկականացված մարդն է, որ այլ ելք չունենալով՝ ընկել է ֆաշիզմի գիրկը: Եվ այդ ենթադրությունը հաստատվում է նաև այն հանգամանքով, որ հայկական ֆաշիզմի տարրերի մի զգալի մասը ուղղակի ներմուծման է Ռուսաստանից և խիստ հակասության մեջ է հայկական իրականության հետ՝ հակասեմականություն, ուժեղ պետության պաշտամունք, Հանրային խորհրդի մտահղացում և այլն, և այլն: Բացի այդ, ինտերնետում լայնորեն ներկայացված ֆաշիստատիպ գաղափարախոսությունը ներկայացնող հայկական գրեթե բոլոր անձնական էջերը, բլոգերը և այլն ռուսալեզու են, իսկ Հայաստանի երկու ռուսալեզու թերթերն էլ նույնպես ընդգծված ֆաշիստական մտածողության արտահայտող են:
Աղբյուր՝ «Հայկական ժամանակ» օրաթերթ, հունիս 28, #111 (2060)
Մեջբերել
Marduk-ի խոսքերից
Էջանիշներ