Պապ Արշակունի

[Freddie]

Հիանալի դիվանագետ էր։ Հոռոմ Ամմիանոս պատմիչը չափազանց նպաստավոր տեսանկյունից է նկարագրում նրան։ Սակայն հայ եկեղեցականները, հետևապես և այդ ժամանակվա պատմիչները, դուշմանավարի էին տրամադրված։ Մանրամասն պատմում է նրա մասին Փավստոս Բյուզանդը և քանի որ Ներսես կաթողիկոսի գրագիրն էր միայն փնովում է, չնայած, որ իր գրքում շատ անհետևողական հայացքներ է արտահայտում։ Պապին մեղադրում են Ներսեսին թունավորելու մեջ, չնայած, որ այդ վարկածի ապացույցներ չկան։ Նա փակում է Ներսեսի հիմնած կուսանոցները, կրճատում է եկեղեցու հողերը, վերացնում տասնորդն ու պտղին՝ եկեղեցական հարկերը։ Ամեն շենին թողնու միայն երկու հոգևորական, մյուսներին վերցնում արքունի ծառայության կամ զինվոր։ Ցանկանում էր պետությունը եկեղեցու գերիշխանությունից։ Աղքատանոցներից հեռացնել տվեց անբան, առողջ մարդկանց, որ սնվում էին պետության հաշվին։
Ահա ինչպես է նրան նկարագրում Բյուզանդը. «Արշակի որդին Պապը ծնվեց սյունի Փառանձեմից, որ Գնելի(Սա Արշակի եղբայրն էր) կինն էր եղել, որին սպանեց Արշակ թագավորը և նրա կնոջը, Փառանձեմին իրեն կին առավ, և նրանից ունեցավ որսի, որ կոչվեց Պապ։ Երբ մայրը նրան ծնեց՝ որովհետև անօրեն մարդ էր և աստծուց բոլորովին երկյուղ չուներ՝ նրան դևերին նվիրեց, և բազմաթիվ դևեր մանուկի մեջ բնակեցանու նրան վարում էին ըստ իրենց կարգի»։
Եվ ապա ավելացնում է. « Նրա մեջ բույն էին դրել մեծ քանակությամբ դևեր և միշտ երևում էին այն մարդկանց, որոնք գալիս էին թագավորին տեսնելու։Պապ թագավորը շաղախված էր պղծության մեջ. երբեմն ինքը էգ էր դառնում և ուրիշին հանձնում էր խառնակության, երբեմն ուրիշ արուների էգ դարձնելով խառնակվում էր նրանց հետ, երբեմն էլ անասունների հետ էր խառնակվում։ Եվ այսպես իր կյանքի բոլոր օրերին նա ենթարկվում էր դևերին»։
Ինձ այս տողերը առանձնապես հիշեցնում են Արտավազդի առասպելը, որը գրի է առել Խորենացին։ Այնտեղ էլ նրան անիծել էին փոքր ժամանակ և դևերը մանկանը փոխել էին։
Իսկ սպանել են Պապին նրա կառավարման 7-րդ տարին չլռացած։ Հայ իշխանների, Մուշեղ սպարապետի և հոգևորականների բանսարկությամբ դրդված հռոմեացի զորավարները՝ խնջույքի սեղանի վրա խողխողելով։
Ի դեպ, նա ստացել էր հռոմեական կրթություն՝ պատանդ էր Բյուզանդիայում։ Նպատակ ուներ հեռացնել հայկական գավառներից հռոմեական զորքերը, որոնք այդտեղ նստել էին բարեկամության պատրվակով, ու անկախ լինել և՛ Բյուզանդիայից, և՛ պարսիկներից։
Նա Ներսեսից հետո նոր կաթողիկոս նշանակեց, որ Լուսավորչի տոհմից չէր և նրան չուղարկեց Բյուզանդիա օծվելու, այլ հայ եպիսկոպոսներին հրամայեց օծել՝ ցանկանալով ինքնուրույնություն ապահովել հայ եկեղեցու համար։ Այս երկու քայլերն էլ էլ ավելի գռգռեցին եկեղեցականներին։
Երբ Ամմիանոսի գիրքը ճարեմ, կպատմեմ մի այլ Պապ թագավորի մասին։

Ավելացվել է 19 րոպե անց
Լեոի Պապը լռիվ այլ է. « Պատանի էր նա, բայց իր հորից էլ ավելի աչքի էր ընկնում իբրև ինքնատիպ մի դեմք պետական գործիչ, օժտված անհողդողդ կամքով։ Տարաբախտաբար Փավստոսի պատմությունը այստեղ ավելի ևս միակողմանի է, կուսակցական, միտումնավոր։Դարձյալ Մամիկոնյանների դյուցազնավեպն է առատ նյութ տալիս նրան։ Պապը ենթարկված է կղերական գրչի անսահման ատելության, որովհետև նույնիսկ իր հոր չափ կամակատար չէր Ներսեսի վերաբերմամբ։
Կղերական անհաշտ ատելությունն աշխատել է դուրս բերել դժբախտ պատանուն իբրև մի զարհուրելի հրեշ, մի բարոյական այլանդակություն, որի նմանը փողոցային տականքների մեջ էլ շատ չի գտնվի, ուր մնաց արքայական գահի վրա։ ............................................ Սակայն Պապի կյանքը ցույց է տալիս, որ այդ բոլոր պատմությունները առասպելներ են, որովհետև այդ կյանքի մեջ չկային այնպիսի գործեր, որոնք անսովոր հրեշային այլանդակություն ցուցադրեն։ Ընդհակառակն. Փավստոսի պատմածների մեջ կան աղոտ գծեր, որոնք ապացույց են, որ Պապը նույնիսկ ընդունակ և հասկացող թագավոր էր։ Բացի դրանից, օտարական ժամանակակիցները, Ամմիանոս Մարկելլիանոսը, նկարագրում է Պապին իբրև մի պարկեշտ մարդու, որ, սակայն, վատությունների և ինտրիգների զոհ էր»։

[Ambrosine]

Freddie ջան, ապրես, որ տեղադրել ես: Ժամանակի սղության պատճառով հիմա մանրամասն չեմ անդրադառնա, մի փոքր ուշ
Բայց սկզբի համար ասեմ, որ Փավստոս Բուզանդի մասին շատ տարբեր կարծիքներ կան, նույնիսկ, որ նա ականատես չի եղել այս բոլոր դեպքերի, օգտվել է ուրիշ աղբյուրներից...
հետո... Պապի օրոք դեռ Բյուզանդիա չկար. միայն 395 թ-ից հետո

[Ambrosine]

նախ ներկայացնեմ մի քանի մանրամասներ աղբյուրների մասին

Հայ պատմագրության և բանասիրության մեջ վեճեր ու իրարամերժ տեսակետներ կան Փավստոս Բուզանդի առնչությամբ: Վերջինիս <<Պատմություն Հայոց>>-ը մի անզուգական սկզբնաղբյուր է Մեծ Հայքի թագավորության 319-387 թթ. պատմության : Հեղինակը լայնորեն օգտագործել է ժողովրդական ավանդություններն ու հերոսապատումները, որոնք երբեմն նյութին առաջին հայացքից առասպելական բնույթ են հաղորդում:
19 դ. 80-90 թթ.-ից սկսած հայագիտության մեջ զանազան կարծիքներ են հայտնվել Փավստոսի առաջին և երկրորդ դպրությունների գոյության, լեզվի և ժամանակի վերաբերյալ: Մի շարք հայ և օտարազգի ուսումնասիրողներ Փավստոսին համարել են իր նկարագրած 4-րդ դարի իրադարձությունների ականատես: Այս խնդրում հակառակ տեսակետի է հակված Ստ. Մալխասյանցը: Փավստոս Բուզանդի <<Պատմության>> իր աշխարհաբար թարգմանության առաջաբանում նա ցույց է տալիս, որ հեղինակը ազգությամբ հայ է, գրել է հայերեն` աշխատասիրելով 5-րդ դարի երկրորդ կեսին: Նա գտնում է, որ Մովսես Խորենացին օգտագործել է Բուզանդի աշխատությունը որպես սկզբնաղբյուր, սակայն Հրանտ Արմենը իրավացիորեն հարց է տալիս, թե որքանով է հիմնավոր, որ 5-րդ դարի երկրորդ կեսի հեղինակը դառնում է սկզբնաղբյուր նույն ժամանակաշրջանի մեկ այլ հեղինակի համար: Այլ խոսքով, եթե Խորենացին օգտվել է Բուզանդի երկից, ապա վերջինս առավել վաղ շրջանի հեղինակ է, քան Խորենացին:
Բուզանդի ապրած և գործած ժամանակաշրջանի առեղծվածի գիտական լուծման ճանապարհին կանգնած է մի շատ դժվարին և կարևոր խնդիր` նախամեսրոպյան գրերի գոյության հարցը, որի շուրջը ցայսօր շարունակվում են գիտավեճերը: Առավել հավանական է, որ գոյություն է ունեցել հայ գիր և գրչություն մինչև Մեսրոպ Մաշտոցը: Մեծ տարածում ունի այն վարկածը, որ նշված <<Պատմությունը>> սկզբնապես գրված է եղել հունարեն, որը և 5-րդ դարում թարգմանվել է հայերեն:

Հայ պատմագիտության ամենակարկառուն դեմքի` Մովսես Խորենացու ինքնության և ժամանակի հարցերը անգամ մեր օրերում, երբ թվում է, թե դրանք հայագիտության կողմից վաղուց լուսաբանվել են, դառնում են գիտական վեճի առարկա: Այսօր արդեն գրեթե հիմնական առեղծվածների մեծ մասը ստացել է հիմնավոր բացատրություն. ճշտված է հեղինակի և նրա <<Հայոց Պատմության >> հանդես գալու ժամանակը, պարզված են Քերթողահոր կողմից օգտագործված հիմնական սկզբնաղբյուրները:
Պատմահոր երկը վաղուց ի վեր դարձել է պատմաբանների սևեռուն քննության առարկա: Ուսումնասիրողների մի մասը հանդես է եկել Մովսես Խորենացու երկի անվերապահ ընդունողների, իսկ մյուս մասը կատաղի քննադատողների դերում: Բանն այնտեղ էր հասնում, որ Խորենացու սկզբնաղբյուր էին համարվում 6-րդ դարի բյուզանդական պատմիչ Պրոկոպիոս Կեսարացին և 7-րդ դարի հայ մատենագիր Անանիա Շիրակացին: Հավելենք, որ ուսումնասիրողների մոտ տիրապետող է այն վարկածը, որ Խորենացին 5-րդ դարի պատմագիր է, որի աշխարհահռչակ << Հայոց Պատմություն >>-ում տեղ գտած 6-րդ և 7-րդ դարի իրողությունները արդյունք են աշխատության հետագա խմբագրությունների:Խորենացին առաջինը եղավ, որ գրեց հայ ազգի պատմությունը` սկզբից մինչև իր ժամանակները: Սա մի ստեղծագործություն էր, <<ի չգոյէ ի գոյ ածել>> էր մի ազգի անցյալը. սա մի ծննդյան վկայական էր մեր ազգի համար, որ մինչև այդ ժամանակ չգիտեր, թե ով է ինքը և ինչ ծագում ունի: Կապելով հայ ազգի սկզբնավորությունը ս. գրքի հետ, ծագեցնելով հայերին Հաբեթի ցեղից` նա հայ ազգի համար ստեղծեց պատվավոր տեղ մյուս հին ազգերի շարքում:

Երբ վերցնում ենք Փավստոսին, որի մեջ առասպելն ու գերբնականը սերտ հյուսված են պատմական իրականության հետ, երբ վերցնում ենք Փարպեցուն, որ իր վկայությամբ ստեպ-ստեպ կարդալով Կորյունի գրվածքը, տեղեկացել է գրերի գյուտի պատմությանը և սակայն Մեսրոպի դերը գրերի գյուտի գործում հավասարեցրել է զրոյի, այն աստիճան նվաստացրել է նրան, ապա սրանց համեմատությամբ Խորենացին շատ և շատ բարձր է ճշմարտասիրության կողմից:
Առանձնապես նշանակալի է Խորենացու վերաբերմունքը դեպի իր աղբյուր Փավստոսի պատմությունը, որի պատճառով հանիրավի բամբասված է իբրև Փավստոսի պատմության խարդախող: Փավստոսի գիրքը մի սքանչելի զրույց է, հեքիաթ է, ժողովրդական հիշողություններից հավաքված ու զարդարված, որի մեջ պատմականն ու առասպելականն այնպես են խառնված իրար հետ, ինչպես ջուրն ու շաքարը մի բաժակ թեյի մեջ: Խորենացին, որ պատմություն էր գրում, աշխատել է Փավստոսի ավանդածների մեջ պատմականը զատել առասպելականից. Ուստի այս երկու հեղինակների մեջ պատմական կորիզը նույնն է, բայց պարագաները շատ տարբեր են:

Չպետք է աչքաթող անել սկզբնաղբյուրների առանձնահատուկ բնույթը: Պատմիչների և ժամանակագիրների վկայությունները ոչ միայն շատ դեպքում համառոտ են, կցկտուր, այլև հակասական ու միտումնավոր. հեղինակներն անտարբեր չեն իրենց նկարագրած պատմական իրադարձությունների նկատմամբ: Նրանք հաճախ տեղեկությունները հաղորդում են դասակարգային, կուսակցական և կրոնական մոլեռանդության ոգով: Նրանց մի զգալի մասը, ասպարեզ իջնելով համեմատաբար ուշ շրջանում, չնայած օգտվել է ժամանակակից կամ ականատես հեղինակներից, նրանցից ընդօրինակած պատմական դեպքերին ցույց է տվել իր անհատական մոտեցումը: Մատենագիրները, որոնք սովորաբար հոգևոր դասից են, որպես կանոն, պատմական երևույթները մեկնաբանել են քրիստոնեական-միջնադարյան աշխարհայացքի ոգով` ելակետ ընդունելով եկեղեցու շահերը: Սկզբնաղբյուրների այդ յուրօրինակ բնույթի հետևանքով մեծ դժվարություններ են առաջանում իրական, գիտական պատմությունը առասպելից զատելիս: Մեր սկզբնաղբյուրներն էլ բացառություն չեն: Թեև Փավստոսի նկարագրությունները կարևոր պատմական հիշողություններ են, սակայն, ինչպես ճիշտ նկատել է Մանանդյանը, ենթարկվել են վիպական-բանաստեղծական մշակության և ունեն շինծու և հակապատմական մանրամասնություններ ու նույնիսկ միտումնավոր աղավաղումներ: Փավստոսի Պատմության վերոհիշյալ վկայությունների մեջ, որոնց աղբյուրը վիպական-բանաստեղծական ավանդությունն էր, մեծ տեղ են բռնում հեքիաթային և խրատական տարրերը, որոնք ոչ մի առնչություն չունեն գիտական պատմության հետ: Ըստ Մանանդյանի` Փավստոսի Պատմությունը պետք է գործածել իբրև չորրորդ դարի պատմության աղբյուր ամենամեծ զգուշավորությամբ: Այն ամբողջությամբ նվիրված է Մամիկոնյանների տոհմի պատմությանը և, բնականաբար, այստեղ գովերգվում է այդ տոհմը, իսկ նրանց հակառակորդները` պարսավվում: Խորենացին էլ որոշ դեպքերում հավատ է ընծայել իր նախորդին և ինքն էլ մոլորության գիրկը ընկել:

կներեք, որ չեմ նշում, թե որ գրքերից եմ այսքանը հավաքել ու կոնսոլիդացրել բայց եթե անհրաժեշտ լինի...

[Lion]

Վերջին պոստը Պապի հետ կարծես այնքան էլ կապ չունի, բայց մի բան առնվազն ինձ համար հստակ է. և Խորենացու, և Փարպեցու շատ ու շատ տվյալներ, եթե հրաժարվում ենք ի սկզբանե ժխտողական մոտեցումից, մոզայկայի հատիկների ճշտությամբ իրենց տեղն են գտնում Հայոց պատմության դեպքերի շարքում...

[Ambrosine]

Վերջին պոստը Պապի հետ կարծես այնքան էլ կապ չունի, բայց մի բան առնվազն ինձ համար հստակ է. և Խորենացու, և Փարպեցու շատ ու շատ տվյալներ, եթե հրաժարվում ենք ի սկզբանե ժխտողական մոտեցումից, մոզայկայի հատիկների ճշտությամբ իրենց տեղն են գտնում Հայոց պատմության դեպքերի շարքում...

նախապես նշում եմ աղբյուրները, որտեղ Պապի մասին հիշատակություններ կան. ես կոնկրետ այս կարծիքին եմ մեր աղբյուրների մասին. գուցե մյուս հարցերում ճիշտ են, բայց Պապի հարցում իրենցից հաճախ զավեշտ են ներկայացնում /դևեր..., օձեր.., չգիտեմ ինչեր/

[Lion]

Իհարկե – եկեղեցականների ճղճիմ վրեժն է… Խեղճ տղին գալուբոյ են հանում

[Ambrosine]

Իհարկե – եկեղեցականների ճղճիմ վրեժն է… Խեղճ տղին գալուբոյ են հանում

դե ես չէի ցանկանում գրել էդ ամեն սուտ բաների մասին, բայց երևի գրեմ?
լավ, հիմա ներկայացնենք տիրող իրադրությունը՝

Սկսած 3-րդ դարից` հասարակության զարգացումը Հայաստանում ընթանում էր շահագործման ֆեոդալական եղանակի ձևավորմամբ: Խոշոր ֆեոդալական հողատիրության աճը մեծ չափերի էր հասնում: Հայ Արշակունիները հետզհետե կորցնում էին իրենց ենթակաների հանդեպ ունեցած անսահմանափակ իշխանությունը: Կենտրոնական իշխանության թուլացմանը նպաստում էր նաև արտաքին քաղաքական բարդ իրավիճակը: Հայերը մշտապես ստիպված են եղել իրենց գոյության համար պայքար մղել երկու գիշատիչ տերությունների դեմ, քանի որ Հայաստանը, որ հաճախ դառնում էր նրանց բախումների թատերաբեմ, նրանց համար կարևորություն էր ներկայացնում մի շարք առումներով: Տնտեսական տեսակետից Հայաստանը ամենից առաջ ունեցել է առևտրական խոշոր նշանակություն: Հայկական բարձրավանդակը Առաջավոր Ասիայի այն բարձրադիր, կենտրոնական սարահարթն է, որը տարանցիկ մեծ ճանապարհ-ների հանգույցն է եղել: Հայաստանի գրավման շուրջը մղված մրցակցության հիմնական պատճառը եղել է ոչ միայն և ոչ այնքան այն հանգամանքը, որ նրա տարածքով է անցել արևելյան առևտրական ճանապարհների մի մասը. Հայաստանը մրցակից պետությունների համար ուներ ստրատեգիական հսկայական նշանակություն, որը բխում էր նրա աշխարհագրական դիրքից: Գտնվելով Առաջավոր Ասիայի լեռնահանգույցում, Հայկական բարձրավանդակը յուրովի միավորում է այդ հանգույցները, հընթացս կատարելով Առաջավոր Ասիան և ընդհանրապես Արևելքը Արևմուտքի հետ կապող կարևոր օղակի դեր: Շնորհիվ իր ֆիզիկա-աշխարհագրական պայմանների` Հայաստանը միշտ եղել է շրջակա տարածքների վրա իշխող մի վիթխարի բնական միջնաբերդ:
Ֆեոդալականացման պրոցեսի խորացման հետևանքով Հայաստանում առաջատար քաղաքական ուժը դառնում է խոշոր հողատիրական վերնախավը, իսկ կենտրոնական իշխանությունը ավելի ու ավելի կորցնում է իր սոցիալական հենարանը: Հայ նախարարների տարբեր խմբավորումները Մեծ Հայքի Արշակունի թագավորի իշխանության դեմ ծավալված իրենց պայքարում օգտվում էին իրանա-հռոմեական զավթիչների դեմ մղած պայքարի հետևանքով կենտրոնական իշխանության համար ստեղծված անելանելի վիճակից: Դա լավ էին հասկանում պարսից արքայից արքան և Հռոմի կայսրը: Նրանք ամեն կերպ հովանավորում էին դեպի իրենց կողմնորոշված հայ նախարարներին: Գահի շուրջը համախմբված նախարարները ձգտում էին Հայաստանը զերծ պահել թե իրանական և թե հռոմեական քաղաքական ազդեցությունից:
Միջագետքում պարսիկների տարած հաղթանակը հռոմեացիների նկատմամբ աղետալի եղավ Հայաստանի համար: 363 թ. հաշտության պայմանագրով Հռոմի դաշնակից Հայաստանը թողնվեց բախտի քմահաճույքին. ներքին հակասություններից բզկտված` նա չկարողացավ դիմագրավել թշնամուն: 364-368թթ. Հայաստանն ավերածության ենթարկվեց Շապուհ Բ Երկարակյացի (309-379) զորքերի կողմից: Ավերվեցին հելլենիստական Հայաստանի ծաղկուն քաղաքները, իսկ բնակչությունը գերեվարվեց: Հօգուտ Միջագետքի քաղաքների` նվազեց Հայաստանի դերը` որպես միջազգային քարավանային առևտրի փոխանցող օղակի:
Սոցիալական ներքին ներհակությունների, Պարսկաստանի ու Հռոմի զավթողական քաղաքականության հետևանքով 387 թ. Մեծ Հայքի թագավորությունը բաժանվեց երկու իրար դեմ պայքարող տերությունների` Սասանյան Իրանի և Հռոմեական կայսրության միջև: Այսպես ավարտվեցին ֆեոդալականացման պրոցեսները, որոնք ինքնին լինելով պրոգրեսիվ, օտարերկրյա ագրեսիայի պայմաններում հանգեցնում էին քաղաքական անկախության կորստի:

[Monk]

նախ ներկայացնեմ մի քանի մանրամասներ աղբյուրների մասին
կներեք, որ չեմ նշում, թե որ գրքերից եմ այսքանը հավաքել ու կոնսոլիդացրել բայց եթե անհրաժեշտ լինի...

Եթե մեծ խնդիր չի, աղբյուրներն էլ նշիր էլի, Աստղ ջան

[Ambrosine]

Եթե մեծ խնդիր չի, աղբյուրներն էլ նշիր էլի, Աստղ ջան

մեծ խնդիր չի, Մոնկ ջան, ուղղակի ինչպես միշտ ալարում եմ
ահա /այն բոլոր աղբյուրներն ու աշխատությունները, որոնցից օգտվել եմ Պապի մասին գրելիս/՝

ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐ

Փավստոս Բուզանդ, <<Հայոց պատմություն>>, թարգմ. և ծանոթ. Ստ. Մալխասյանի, Երևան 1987թ.
Մովսես Խորենացի, Ե դար, <<Հայոց պատմություն>>, Երևան, 1997թ.
Ղազար Փարպեցի, <<Հայոց պատմություն, Թուղթ Վահան Մամիկոնյանին>>, աշխ. թարգմ. և ծանոթ. Բ.Ուլուբաբյանի, Երևան, 1982թ.
<<Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա>>, Երևան, 1981թ.
_________________________________________________________________________

<<Հայ ժողովրդի պատմություն>> ԳԱԱ հրատ., հ2, Երևան 1984թ.
Հ.Մանանդյան, <<Երկեր հատոր Բ>>, Երևան 1978թ.
Ա.Աբրահամյան, <<Հայ ժողովրդի պատմություն>>, պրակ 2, Երևան 1959թ.
Լեո, <<Երկերի ժողովածու>>, հ1, Երևան 1966թ.
Ն.Շահնազարյան, <<Հայ-իրանական և հայ-հռոմեական հարաբերությունները հայ մատենագիրների լուսաբանությամբ>>, Երևան 1990թ.
Վ.Իսկանյան, <<Հայ-բյուզանդական հարաբերությունները 4-7դդ.>>, Երևան 1991թ.

[Lion]

Սկզբունքորեն ամեն ինչ ճիշտ է... Սա քաղաքական նկարագրություն է, որի արանքում կորում են հարյուրավոր հաղթական և մի քանի հատ էլ պարտված ճակատամարտեր:

Ի դեպ - ըստ նույն Ամիանոսի Գլակին ու Արտավանի հետագայում Պապը գլխատում է:

[Ambrosine]

Սկզբունքորեն ամեն ինչ ճիշտ է... Սա քաղաքական նկարագրություն է, որի արանքում կորում են հարյուրավոր հաղթական և մի քանի հատ էլ պարտված ճակատամարտեր:

Ի դեպ - ըստ նույն Ամիանոսի Գլակին ու Արտավանի հետագայում Պապը գլխատում է:

դե ճակատամարտերը շատ աղոտ են նկարագրված. ես էլ շեշտը չեմ դնում դրանց վրա: Ուզում եմ միասին քննարկենք, թե որքանով էր հիմնավորված Պապի քաղաքականությունը

[Ambrosine]

շարունակություն....

Հռոմեական կայսրությունը չէր կարող, իհարկե, չգիտակցել, որ Սասանյան Պարսկաստանի իշխանության հաստատումը Հայաստանում ոչ միայն վարկաբեկիչ էր իր հեղինակության համար արևելյան երկրներում, այլև մշտական ու անհանդուրժելի մի վտանգ էր Հայաստանին սահմանամերձ Հռոմեական Միջագետքի, Կապադովկիայի և Պոնտոսի համար: Հ. Մանանդյանը, բնորոշելով Վաղեսի քաղաքականությունը, գրում է. <<Այս կայսեր քաղաքականությունը Հայաստանի նկատմամբ բավական տատանվող էր ու անհաստատուն, և դա բացատրվում է պարզապես նրանով, որ Հռոմեական կայսրությունն ինքը ևս այդ ժամանակ գտնվում էր ծանր ու դժվարին կացության մեջ, և Վալենտիանոսն ու Վաղեսը շարունակ զբաղված էին Արևմուտքում, ու նրանց գլխավոր նպատակն էր կայսրության պահպանությունը ներխուժող բարբարոս ժողովուրդների հարձակումներից>>:

Պարսկական 368-369 թվերի արշավանքների ժամանակ, ինչպես երևում է Փավստոսի վկայություններից, բացի Արտագերսից, Հայաստանում ավերվել էին գրեթե բոլոր նշանավոր քաղաքները` Արտաշատը, Վաղարշապատը, Երվանդաշատը, Զարեհավանը, Զարիշատը, Վանը և Նախիջևանը: Չհանդիպելով լուրջ դիմադրության` Շապուհ Բ-ն նույն 369 թվին, չբավականանալով Հայաստանի ավերածությամբ, միջամտեց նաև Վրաստանի գործերին և, ոտնատակ տալով հռոմեացիների իրավունքները, որ որոշված էին երկուստեք համաձայնությամբ, գահընկեց արեց հռոմեական գերիշխանությանը ենթարկված Սուրմակին և նրա փոխարեն Վրաց թագավորության գահին նստեցրեց Վարազ-Բակուրին:

Շապուհ Բ-ի 369 թվի գրգռիչ գործողություններն արդեն մի պարզ ոտնձգություն էին և խախտումն հռոմեական իրավունքների: 363 թվի դաշնագիրը Սասանյան Պարսկաստանը մեկնաբանում էր այն իմաստով, որ իբր թե նա իրավունք ունի տեր ու տնօրեն դառնալու Հայաստանի և նույնիսկ Վրաստանի: Դա, իհարկե, այդպես չէր: Ճիշտ է, համաձայն դաշնագրի, հռոմեացիները պարտավորվել էին չօգնել Արշակ Բ-ին, սակայն դաշնագրում չէր ասված, որ Հայաստանը տրվում է Սասանյան Պարսկաստանին: Հռոմեական կայսրությունը դաշնագիրը մեկնում էր այլ կերպ: Պարսկաստանի ակնկալությունները Հայաստանի նկատմամբ նա համարում էր ապօրինի և պնդում էր, որ հայ ժողովուրդը պետք է լինի ինքնուրույն:

370 թվին Վաղես կայսրը, որն արդեն վերջացրել էր պատերազմը գոթերի դեմ, հնարավորություն ունեցավ միջամտելու հայկական գործերին ավելի բացահայտ համարձակ կերպով: Պարսկաստանի իշխանության հաստատումը Հասաստանում և Վրաստանում Հռոմեական կայսրության համար խիստ վտանգավոր էր և վարկաբեկիչ էր նաև նրա հեղինակության համար:
Չնայած Վաղեսը Տերենտիոսին կարգադրել էր, որպեսզի հռոմեական լեգեոններ չմտնեն Հայաստանի սահմաններից ներս, քանզի Շապուհը դա կհամարեր Հովիանոսի հետ կնքած հաշտության պայմանագրի խախտում, սակայն, մինչ այդ, հայերն արդեն Մուշեղ Մամիկոնյանի գլխավորությամբ երկրից դուրս էին քշել պարսկական զորամասերը, որոնց հրամանատարն էր Ալանաոզանը: Միաժամանակ, Վաղեսն սկսեց գաղտնի կերպով իր լեգեոնները կենտրոնացնել Հայաստանի և Վրաստանի սահմանամերձ շրջաններում:

Այնուամենայնիվ, Վաղեսի այս բոլոր գործողությունները հայտնի են դառնում Շապուհին: Ամմիանոսը հաղորդում է, որ Շապուհը մի դեսպանություն է ուղարկում Վաղեսի մոտ և բողոք է հայտնում Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում հռոմեական բանակի այդ գործողությունների համար: Սակայն կայսրը չի ընդունում Շապուհի այս բողոքը: Դա է պատճառը, որ Շապուհը 369թ. սկսած պատրաստություններ է սկսում տեսնել հռոմեացիների վրա հարձակվելու համար, որն իրականացվեց 371 թվականին:

Անհրաժեշտ է նշել, որ Վաղեսն էլ իր հաշիվներն ուներ: Ամմիանոսը հայտնում է, որ նա որոշել էր հայերի արյամբ լվանալ 363թ. սև բիծը: 369թ. Վաղես կայսրն իր մոտ ապաստանած թագաժառանգ Պապին, ինչպես նշեցինք, Տերենտիոս զորավարի ուղեկցությամբ ուղարկում է Հայաստան: Այս հանգամանքն ավելի է գրգռում Շապուհին, որը, ինչպես Ամմիանոսն է գրում, ընկնում է գազանային կատաղության մեջ:Մուշեղ մամիկոնյանի և իրեն ուղեկցող հռոմեական զորավար Տերենտիոսի օգնությամբ Պապը կազմակերպում է բանակ, որովհետև խորապես համոզված էր, որ Շապուհը հարձակվելու է Հայաստանի և Հռոմի վրա: Իրոք, Շապուհը ծրագրում է գրավել հռոմեացիների ամրացրած հենակետերը Միջագետքում:

...

[Lion]

"Բացի այդ, նաև ծանր և ուխտադրուժ մի հավելում արվեց, որ այս կնքված համաձայնությունից հետո այլևս չտրվի օգնություն մեր մշտական ու հավատարիմ բարեկամ Արշակին պարսից դեմ, եթե նա այդ մեզանից խնդրելու լինի..."

Ամիանոսը 363 թ-ի դաշնագրի մասին