Հայերի ծագումը

[!!Sinner!!]

Վերջերս ադրբեջանական կայքերից մեկում հանդիպեցի մի թեզի, ըստ որի հայկական ցեղերը Փոքր Ասիայի արևմտյան շրջաններից մ.թ.ա. 13-րդ դարում հարձակվել են Հայկական Լեռնաշխարհի վրա, ոչնչացրել տեղի բնակչությանը և հաստատվել նրանց տեղը;
Եկեք մի կողմ թողնենք այն հանգամանքը, որ քոչվոր թուրքերը Միջին Ասիայից 11-րդ դարում են միայն եկել այստեղ հաստատվել: Դրա մասին առանձին կխոսենք հետո:
Ուզում եմ իմանալ մինչև Վանի թագավորությունը հայերի մասին ինչ տեղեկություններ են պահպանվել: Ցանկալի է փաստերով, օրինակներով, քարտեզներով, հղումներով հարուստ քննարկում

[Ambrosine]

Վերջերս ադրբեջանական կայքերից մեկում հանդիպեցի մի թեզի, ըստ որի հայկական ցեղերը Փոքր Ասիայի արևմտյան շրջաններից մ.թ.ա. 13-րդ դարում հարձակվել են Հայկական Լեռնաշխարհի վրա, ոչնչացրել տեղի բնակչությանը և հաստատվել նրանց տեղը;
Եկեք մի կողմ թողնենք այն հանգամանքը, որ քոչվոր թուրքերը Միջին Ասիայից 11-րդ դարում են միայն եկել այստեղ հաստատվել: Դրա մասին առանձին կխոսենք հետո:
Ուզում եմ իմանալ մինչև Վանի թագավորությունը հայերի մասին ինչ տեղեկություններ են պահպանվել: Ցանկալի է փաստերով, օրինակներով, քարտեզներով, հղումներով հարուստ քննարկում

Իրենց, օրինակ, արժի հարց տալ. բա որ գրավել ենք Հայկական լեռնաշխարհը, էդ ոնց էր մինչև այդ կոչվում մեր անունով` հայկական

[!!Sinner!!]

Ես իրենց ուրիշ հարց տվեցի: Եթե մենք եկվոր ենք, դուք էլ տեղացի, ո՞նց է ստացվել, որ մենք ունենք մեր լեզուն, իսկ դուք սեփական լեզու էլ չունեք:

Ավելացվել է 5 րոպե անց
Իսկ ընդհանրապես, ես ուզում էի մ.թ.ա. 13-11-րդ դարերի իրադարփությունների մասին տեղեկություններ ստանալ: Տարբեր երկրների պատմության մեջ այդ դարերին հիշատակվում են որոշ ցեղերի արշավանքներ: Օրինակ Եգիպտոսում հյուքսոսների հարձակումները, Փյունիկիայում «ծովի մարդկանց» հարձակումները, Հունաստանում դորիացիների հարձակումները, Խեթերի պետության անկումը արևուտքից հարձակումների պատճառով, և վերջապես արիական ցեղերի արշավանքները:

[Ramzes]

Շատ հետաքրքիր հարց է բացված: Ասեմ, որ մինչև Վանի թագավորությունը Հայկական լեռնաշխարհում գոյություն են ունեցել հնագույն մի շարք պետություններ, որոնք հետագայում(գուցե դինաստիական փոփոխության հետևանքով) վերանվանվել և վերափոխվել են:Բավական է հիշատակել Արատտա հնագույն պետությունը, որի անվան ծագումը պատմաբաններից շատերը կապում են Արարատ անվան հետ:
Ինչ վերաբերում է ադրբեջանական բամբասանքներին, ապա դա նրանց հերթական սուտն է, չնայած վստահ եմ, որ իրենք էլ իրենց հոգու խորքում չեն հավատում իրենց ասածին:

[Vahagn_IV]

Ափսոս, որ հղումը անգլերեն է: Անգլերեն իմացողներին հետաքրքիր կլինի:

[Lion]

Բարև Ձեզ.

Ժողովուրդ, երևի ոչ մեկի համար գաղտնիք բացած չեմ լինի, որ ասեմ – Ես <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք>> մատենաշարի հեղինակն եմ: Տարեգիրքը ստեղշելիս ես բնականաբար դեմ առա ամենահիմնարար հարցերից մեկին – հայերի շագմանը: Այսինք, քանի որ ես գրում եմ Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգիրք, որը պետք է ընդգրկի ժամանակաշրջանը սկսած Հայ ժողովրդի շագումից ց այսօր, ես պետք է ինձ համար պարզեի մի շատ կարևոր հարց –

Որ պահից են /կոպիտ ասած/ ծագել հայերը:

Ճիշտն ասած չէի պլանավորել շատ խորանալ, բայց ընթացքում այնքան նոր նյութ բացվեց, որ ահագին խորացա: Արդյունքում <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 1>>-ում ես շարադրեցի մի քանի տեսակետներ, որոնք էլ հենց կուզենայի այստեղ դարձնել քննարկման առարկա…

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 1>>-ից

Հայոց Ձորի ճակատամարտը և մոռացված մի արքայատոհմ

<<… Հայոց Ձորի ճակատամարտը ավանդորեն համարվել է վիպական, հեքիաթային և այլն, սակայն ուշադիր ուսումնասիրողը այստեղ ոչ մի <<հեքիաթային>> տարր չի գտնի, քանզի մարտական գործողությունները և դրան նախորդող ու հաջորդող իրադարձությունների նկարագրությունը նման ենթադրության որևէ հիմք չի թողնում: Սկսենք նրանից, որ հակառակորդի բանակի մասին խոսելիս <<երկնադեզ հսկաներ>> և <<հավերժ քաջեր>> ասելով Մովսես Խորենացին կամ այն աղբյուրը, որից օգտվել է նա, առաջին դեպքում ուղղակի ուզեցել են ընդգծել հակառակորդի բանակի ընտիր կազմը, նրանում հատկապես հաղթանդամ ռազմիկների մեծ քանակությունը, իսկ երկրորդում ըստ երևույթին նկատի է ունեցվում հետագա պարսկական մատյան գնդի նման մի զորաբանակի մասնակցությունը, որի կազմը ինչպես հայտնի է անփոփոխ էր և այն անվանվում էր նաև <<անմահների գունդ>>: Ըստ երևույթին այս զորագունդը հանդիսացել է Սարգոն Աքքադացու (մ.թ.ա. 2316-2261) 5.400-անոց վարձկան-մշտական զորաբանակի նախատիպը, որն էլ հետագայում իր զարգացումը ստացավ Աքեմենյան և Սասանյան բանակներում:
Ինչ վերաբերվում է այս ճակատամարտ-ի թվականին, ապա տոմարագիտական հաշվարկներով ապացուցվել է նրա կոնկրետ տարին, ամիսը և օրը: Իր հերթին առաջնորդվելով <<Համադրման մեթոդ>>-ով` կարելի է պարզել նաև, թե ով է եղել թշնամիների առաջնորդը` Մովսես Խորենացու հիշատակած <<Բել>>-ը: Այսպես, ինչպես երևում է միջագետքյան սեպագրերի ուսումնասիրություններից, Միջագետքի քաղաք-պետությունների միջև մոտ 200 տարի տևած հյուծիչ պատերազմները մ.թ.ա. մոտ 2500 թ-ին այնքան թուլացրին դրանք, որ համաձայն <<Նիպպուրյան արքայական ցանկ>> անունով պահպանված արձանագրության, այդ ժամանակ. <<Ուրը հաղթվեց և գահը տեղափոխվեց Ավան (Էլամի մայրաքաղաքը – Մ.Հ.)>>: Դրանից հետո որոշ ժամանակ Միջագետքում (առնվազն Քիշում, Լագաշում, Ադաբում և Ումմայում) գերիշխեց Էլամը, որի արքան այդ ժամանակ, համաձայն Լագաշում և Ադաբում գտնված մի քանի իրերի վրա արված մակագրությունների, Մեսիլիմն էր, և որը կրում էր նաև Քիշ քաղաքի լուգալի (այդ ժամանակաշրջանում` քաղաքի ավագանու կողմից ընտրվող կառավարիչ-զորավար) տիտղոսը: Պարզ է դառնում, որ հենց միջագետքյան քաղաքների այս երկարատև և ավերիչ պատերազմների արձագանքներն են, որ պահպանվել են Խորենացու (Գիրք 1, գլուխ 10) մոտ (<<… այն ժամանակ ամեն մի մարդ խելագարված սուրն ընկերի կողն էր կոխում, ձգտում էին մեկը մյուսի վրա տիրելու>>), և դրան հաջորդած պատմության մեջ հայտնի Միջագետքյան քաղաքների քիչ թե շատ կայուն առաջին միավորումն իրականացրած Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսիլիմի գործունեությունն է, որ Մովսես Խորենացու կողմից ընկալվել է որպես. <<… և Բելին պատահմամբ հաջողվում է բռնանալ և բոլոր երկրները գրավել>>: Այս սխեմայում լիովին տեղավորվում են նաև Հայկ Նահապետի գործողությունները, որը չհամակերպվեց այս ամենի հետ, և նոր արքայի <<աշխարհանվաճ>> նկրտումները, որը ցանկացավ հնազանդեցնել նաև Հայկին ու նվաճել նրա երկիրը: Ինչ վերաբերվում է հիշատակվող Բաբելոն քաղաքին, որն արձանագրություններում առաջին անգամ հիշատակվում է այս դեպքերից միայն մոտ 200 տարի հետո, այն էլ որպես միայն երկրորդական մի քաղաք, ապա դա ամենայն հավանականությամբ կարելի է բացատրել նրանով, որ նախ այն հիշատակված է Աստվածաշնչում և բացի այդ հետագա հազարամյակներում այն Միջագետքի ամենահայտնի քաղաքն էր և պատմիչների կարծիքով ցանկացած Միջագետքյան տիրակալ բնականաբար հենց այն պետք է ունենար որպես իր մայրաքաղաք: Այսպիսով կարելի է եզրակացնել, որ <<Բել>>-ը իրականում Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսիլիմն (մ.թ.ա. մոտ 2500 - ուղ. 2492) է, իսկ նրա` ըստ Խորենացու հետևակ (քանի որ այդ ժամանակ ձին դեռևս չէր օգտագործվում մարտական նպատկներով) բանակը` Էլամի և Միջագետքի քաղաք պետությունների միացյալ բանակը, որը հենց այդ պատճառով էլ իր ժամանակի համար աննախադեպ էր իր մեծությամբ:
Այս ամենի հետ կապված կուզենայի անդրադառնալ նաև Միքայել Չամչյանի բերած Հայկազունիների արքայացանկին: Չամչյանը այն կազմելիս հիմք է ընդունել հիմնականում Մովսես Խորենացու, մասսամբ էլ այլ (հնարավոր է` մեզ անհայտ) պատմիչների տվյալները (որի պատճառով նրա բերած ցանկում, ի տարբերություն Խորենացու ցանկի, առկա են վերջինիս կողմից չհիշատակվող հինգ արքա` Կար (մ.թ.ա. 1289-1285) (այս արքային, ի դեպ, Մխիթար Այրիվանցին հիշատակում է), Շավարշ II (մ.թ.ա. 1180-1137), Պերճ II (մ.թ.ա. 1075-1035), Ամբակ II (մ.թ.ա. 910-883), Փառնվազ II (մ.թ.ա. մոտ 590-588)), սակայն նշել է նաև գահակալների կառավարման թվերը, մի հանգամանք, որը խիստ թերհավատ մոտեցման տեղիք է տվել: Սակայն գոյություն ունեն մի քանի ուղղակի և անուղղակի փաստեր, որոնք հիմք են տալիս կապելու Չամչյանի բերած արքայացանկը և արքաների գահակալության տարիները համընդհանուր պատմության իրադարձությունների հետ և այդ ճանապարհով հաստատելու վերջիններիս իսկությունը: Այսպես.
1. Մովսես Խորենացին (Գիրք 1, գլուխ 12) հայտնում է, որ Արամայիսը (մ.թ.ա. 1980-1940) հիմնեց Արմավիրը: Նա չի ճշտում, թե ինչ պատճառով Արամայիսը մայրաքաղաքը Հայկաշենից տեղափոխեց դեպի ավելի հյուսիս գտնվող իր նոր քաղաքը, սակայն համընդհանուր պատմության հետ համադրելիս ակնհայտ է դառնում, որ դրա պատճառը Արաբական թերակղզուց դուրս եկած քոչվոր ամորիացիների մ.թ.ա. մոտ 2010 թ-ից սկսած ավերիչ արշավանքներն էին Միջագետքում` Արատտայի քրմապետության հարավային նահանգների անմիջական հարևանությամբ, որոնք սպառնում էին երկրի մայրաքաղաքին: Այսպիսով Արամայիսի գահակալության տարիների նրա հիմնական գործողությունը լիովին համապատասխանում է այն ժամանակի ոգուն, երբ Չամչյանը նշում է նրա գահակալության տարիները:

[Lion]

2. Մխիթար Այրիվանցին, խոսելով Արամայիսին հաջորդած նրա որդի Ամասիայի (մ.թ.ա. 1940-1908) մասին (մաս 2), հայտնում է. <<Ամասիան մեծ սարն անվանեց Մասիս: Այդ ժամանակ հայտնվեցին ամազոնուհիները, այսինքն կանացի զորքը, որոնք Թորգոմի սերնդից էին, որը նկատելով անհնազանդություն իր բանակում, սպանեց բոլոր տղամարդկանց և իր բանակը կազմեց միայն կանանցից: Նա իր գահը տեղափոխեց Ալիոն և ասպատակելով ամայացրեց երկիրը: 11 թագավորներ հավաքվեցին միասին և ոչնչացրին նրանց>>: Հիմք ընդունելով Ամասիայի գահակալության տարիները և դրանք դիտարկելով համընդհանուր պատմության ֆոնի վրա՝ ակնհայտ է դառնում, որ այս հաղորդման մեջ խոսքը կրկին վերաբերվում է ամորիացիներին, իսկ ավելի կոնկրետ, այստեղ արտահայտված են սեպագիր աղբյուրներից հայտնի հետևյալ իրադարձությունները. մ.թ.ա. 2003 թ-ին ամորիացիները կործանեցին Ուրի III դինաստիայի պետությունը և, հիմնավորվելով Միջագետքի քաղաքներում ու Իսինայի I դինաստիայի պետության գլխավորությամբ ստեղծելով ապակենտրոնացված և տարբեր քաղաքներից կազմված մի պետություն, շարունակեցին իրենց հարազատ գործը՝ ռազմարշավները` մ.թ.ա. XX դարում բազմիցս ներխուժելով Արատտայի քրմապետության տարածք: Սակայն Իսինայի I դինաստիայի քաղաք պետությունը, որը մոտ 70 տարի գերիշխանություն ուներ ամորիացիների այլ քաղաք-պետությունների նկատմամբ և գլխավորում էր նրանց, մ.թ.ա. մոտ 1930 թ-ին Լիպիտ-Իշտար (մ.թ.ա. 1934-1924) արքայի օրոք պարտություն կրեց ավելի շատ տեղական տարրի վրա հիմնված և սրընթաց վերելք ապրող Լարսայի քաղաք-պետության արքա Գունգունումից (մ.թ.ա. 1934-1905) և արդյունքում կորցրեց ժառանգաբար Իսինայի արքաների պատկանող <<Ուրի արքա>> տիտղոսն ու իշխանությունը ողջ Հարավային Միջագետքի վրա: Ավելին. Լարսայի հաջորդ արքա, նախորդի որդի Աբիսարիխան (մ.թ.ա. 1905-1895) վերջնականապես պարտության մատնեց Իսինայի I դինաստիայի հերթական արքա Ուր-Նիպուրտային (մ.թ.ա. 1924-1895), որի արդյունքում հետագա մի քանի տասնամյակները Իսինան հիմնավորապես մղվեց երկրորդ պլան: Ինչպես տեսնում ենք Մխիթար Այրիվանցու հաղորդումները լիովին հաստատվում են սեպագիր աղբյուրների հաղորդած տվյալներով, քանզի ակնհայտ է, որ Ամասիայի գլխավորած Արատտայի քրմապետությունը մասնակցել է վերը հիշատակված և ըստ երևույթին Լարսայի կողմից գլխավորվող 11 պետությունների (կամ քաղաք-պետությունների) դաշինքին, որն էլ ծանր հարված է հասցրել Իսինայի կողմից ուղղորդվող և շրջակա երկրների համար պատուհաս դարձած ամորիացիներին: Նշենք նաև, որ Աբիսարիխան ամենայն հավանականությամբ այդ դեպքերի ժամանակ կառավարում էր որպես իր հայր Գունգունումի գահակից և հենց դրանով է բացատրվում վերջինիս ու Ամասիայի ժամանակակիցությունը: Մխիթար Այրիվանցու այս հաղորդումը, որն ավելի համառոտ հաստատում է նաև Վարդան Արևելցին, շատ ուշագրավ է և պետք չէ այն անուշադրության մատնել, զուտ նրանում հիշատակվող <<ամազոնուհիներ>>-ի պատճառով: Ըստ երևույթին սեմիտական ծագում ունեցող ամորիացիները եղել են զարգացման մայրիշխանության փուլում և Մխիթար Այրիվանցին այն տեղեկությունը, որ ամորիացիներին ղեկավարում էին կամ առնվազն նրանց մոտ մեծ հեղինակություն ունեին կանայք, չկարողանալով ընկալել այլ կերպ, նրանց համարել է ամազոնուհիներ: Այսպիսով Ամասիայի գահակալության տարիներին տեղի ունեցած իրադարձությունները ևս լիովին համապատասխանում են այն ժամանակի ոգուն, երբ Չամչյանը տեղադրել է նրա գահակալության տարիները:
3. Ամասիայի որդի Գեղամի (մ.թ.ա. 1908-1858) գործողությունները, որն ամեն կերպ շենացնում էր երկիրը և հատկապես Արարատ նահանգը, ևս ամբողջովին համապատասխանում են համաշխարհային պատմության իր ժամանակվա ոգուն, իսկ նրա գահակալության՝ Չամչյանի բերած տարիները կրկին լիովին հիմնավորված են երևում ժամանակի իրադարձություններ ֆոնի վրա, քանզի ակնհայտ էր, որ պետք էր շենացնել ավերված երկիրը ու նախ և առաջ վերաշինել թշնամու նոր ասպատակություններից առավել զերծ՝ Արատտայի քրմապետության համեմատաբար հյուսիս ընկած շրջանները: Նույնը կարելի է ասել նաև նրա որդի և հաջորդ Հարմայի (մ.թ.ա. 1858-1827) մասին, որին հայրը, ի դեպ, պատվիրում է ապրել Արմավիրում` բնականաբար շենացնելով հենց այն տարածքը, որն առավել ապահով էր հարավից սպառնացող թշնամուց:
4. Արամ I Միավորիչի (մ.թ.ա. 1827-1769), նրա որդի Արա I Գեղեցիկի (մ.թ.ա. 1769-1743) և վերջինիս որդի Արա II Կարդոսի (մ.թ.ա. 1743-1725) գործողությունները ևս լիովին համապատասխանում են համաշխարհային պատմությանը և այն ժամանակին, երբ Չամչյանը տեղադրել է նրանց գահակալության տարիները, սակայն այդ մասին մանրամասն կխոսվի առջևում:
5. Մխիթար Այրիվանցին, նախկին բոլոր աղբյուրների ընդհանրացման ադյունքում կազմել է Հայկազունիների Հայաստանի և հարակից երկրների զուգահեռ պատմությունը, մի աշխատանք, որը շատ ուշագրավ կողմեր ունի, սակայն դեռևս արժանիորեն չի գնահատվել: Այսպես, նա մասնավորապես խոսելով Եգիպտոսից Մովսեսի` իր ժողովրդի հետ հեռանալու և դրան նախորդող ու հաջորդող իրադարձությունների մասին, ասում է (մաս 2). <<… ծնեցին Հուդային (Հուդա (մ.թ.ա. մոտ 1600-1590) – Մ.Հ.)…: Այդ ժամանակ ապրեց Հայկազունի Պարետը (Պարետ (մ.թ.ա. 1662-1612) – Մ.Հ.): …Փառեսը (Հուդայի որդի Փառեսը (մ.թ.ա. մոտ 1590-1531) – Մ.Հ.) հիսունինը տարի, ունեցավ Եզրոնին (Եզրոն (մ.թ.ա. մոտ 1531-1460) – Մ.Հ.)…: (Այդ ժամանակ – Մ.Հ.) Հայաստանում` Զավան (Զավան (մ.թ.ա. 1568-1531) – Մ.Հ.): … Մովսեսից (Մովսես (մ.թ.ա. մոտ 1460-1400) – Մ.Հ.) հետո Հիսուսը (Մովսեսի աշակերտ և հետնորդ Հիսուս Նավինը (մ.թ.ա. մոտ 1400-1373) – Մ.Հ.) թագավորեց քսանյոթ տարի: … Գոֆոնիլը (Խանանեայի դատավոր (առաջնորդ) Գոֆոնիլը (մ.թ.ա. մոտ 1373-1333) – Մ.Հ.) դատեց քառասուն տարի: … Այս ժամանակ Հայաստանում` Հավանակ (Հավանակ (մ.թ.ա. 1433-1403) – Մ.Հ.), Վաշտակ (Վաշտակ (մ.թ.ա. 1403-1381) – Մ.Հ.), Հայկակ (Հայկակ I (մ.թ.ա. 1381-1363) – Մ.Հ.), Ամբակ (Ամբակ I (մ.թ.ա. 1363-1349) – Մ.Հ.) և Առնակ (Առնակ (մ.թ.ա. 1349-1332) – Մ.Հ.): … Աոդ (Խանանեայի դատավոր Աոդ (մ.թ.ա. մոտ 1333-1320) – Մ.Հ.), Սեմագար (Խանանեայի դատավոր Սեմագար (մ.թ.ա. մոտ 1320-1280) – Մ.Հ.): … Դեբորա և Վարակ (Խանանեայի դատավոր Վարակ, իսկ փաստացի գուշակ Դեբորա (մ.թ.ա. մոտ 1280-1240) – Մ.Հ.)` քառասուն տարի, Գեդեոն (Խանանեայի դատավոր Գեդեոն (մ.թ.ա. մոտ 1240-1200) – Մ.Հ.)` 40 տարի, Ավիմելեխ (Խանանեայի դատավոր Ավիմելեխ (մ.թ.ա. մոտ 1200-1197) – Մ.Հ.)` 3 տարի, Ֆոլա (Խանանեայի դատավոր Ֆոլա (մ.թ.ա. մոտ 1197-1174) – Մ.Հ.)` 23 տարի, Իաիր (Խանանեայի դատավոր Իաիր (մ.թ.ա. մոտ 1174-1152) – Մ.Հ.)` 22 տարի: Այս ժամանակ Հայաստանում` Շավարշ (Շավարշ I (մ.թ.ա. 1332-1326) – Մ.Հ.), Նորայր (Նորայր (մ.թ.ա. 1326-1302) – Մ.Հ.), Վստամ (Վստամ (մ.թ.ա. 1302-1289) – Մ.Հ.), Կար (Կար (մ.թ.ա. 1289-1285) – Մ.Հ.), Հորակ (Հորակ (մ.թ.ա. 1285-1267) – Մ.Հ.): … Իեֆա (Խանանեայի դատավոր Իեֆա (մ.թ.ա. մոտ 1152-1146) – Մ.Հ.)` 6 տարի, … Եսեոն (Խանանեայի դատավոր Եսեոն (մ.թ.ա. մոտ 1146-1139) – Մ.Հ.)` 7 տարի, Իպոն (Խանանեայի դատավոր Իպոն (մ.թ.ա. մոտ 1139-1129) – Մ.Հ.)` 10 տարի, Աբդոն (Խանանեայի դատավոր Աբդոն (մ.թ.ա. մոտ 1129-1121) – Մ.Հ.)` 8 տարի, քաջ Սամսոն (Խանանեայի դատավոր Սամսոն (մ.թ.ա. մոտ 1121-1115) – Մ.Հ.)…: Հայաստանում` Հրանտ (Հրանտ I (մ.թ.ա. 1267-1242) – Մ.Հ.), Էնզակ (Էնզակ (մ.թ.ա. 1242-1227) – Մ.Հ.), Գլակ (Գլակ (մ.թ.ա. 1227-1197) – Մ.Հ.), Հորո (Հորո (մ.թ.ա. 1197-1194) – Մ.Հ.), Զարմայր (Զարմայր (մ.թ.ա. 1194-1180) – Մ.Հ.)>>:

[Lion]

Ըստ "Ազատամտություն" օրաթերթի

18-03-2009
ԺԱՅՌԱՊԱՏԿԵՐՆԵՐԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ԱՅԲՈՒԲԵՆ

ԳԱՅԱՆԵ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

Պատմաբան Արտակ Մովսիսյանի փաստավավերագրական ֆիլմի շնորհանդեսը Մոսկվա կինոթատրոնի մեծ դահլիճում էր, մուտքն էլ` ազատ, սակայն էլի զարմացնող էր ոտքի վրա մնացած հանդիսականի թիվը /Ես կանգնածների մեջ էր - L/: «Ժայռապատկերներից մինչև այբուբեն» ֆիլմի հեղինակի համար դա «հաճելի էր ու անսպասելի», ինչը նշանակում է, որ հայագիտության նկատմամբ հետաքրքրությունը անհամեմատ մեծացել է: Իր հեղինակած նախորդ` «Տիգրան Մեծ» և «Նեմրութ» ֆիլմերի շնորհանդեսներն այսչափ հետաքրքրության չէին արժանացել: Մինչև ցուցադրությունը խոսք ասաց նաև կրթության ու գիտության նախարար Սպարտակ Սեյրանյանը` նման միջոցառումները համարելով «հային հայ պահելուն ուղղված քայլ, քանի որ գիրը մեզ համար ոչ միայն հաղորդակցվելու միջոց է, այլև թուր ու զրահ»: Շեշտելով դահլիճում երիտասարդների առկայությունը` հայտնեց, որ ֆիլմը գուցե արժե տարածել հանրակրթության ոլորտում:

Գրի երկու աստված

Հին հնդկական ավանդազրույցի համաձայն` ամենասկզբում մարդիկ ուշիմ ու բանիմաց էին, և հիշում էին ամեն ինչ: Սակայն ժամանակները փոխվեցին, նրանց այդ ունակությունը թուլացավ, և պատմության մեջ սկսվեց գրի դարաշրջանը:
Հեղինակ ու պրոդյուսեր Արտակ Մովսիսյանը, ռեժիսոր, օպերատոր Արտակ Ավդալյանն ու մյուս օպերատոր Կարեն Ստեփանյանը հանդիսատեսին քսանմեկերորդ դարի գարնանային օրից «տեղափոխեցին» մի այլ դարաշրջան` Քրիստոսից առաջ 5-րդ հազարամյակի Հայկական լեռնաշխարհ: Տեսանելի դարձնելու համար, որ Հայաստանն աշխարհի հազվագյուտ երկրներից է, որտեղ վկայված են գրի զարգացման բոլոր փուլերը, առկա են գրի տարբեր տեսակները: Իսկ վերջինները տասներկուսն են` վաղ պատկերագիր, ժայռապատկեր, մեհենագիր, սեպագիր, գաղափարագիր, այբուբեն և այլն:
Այս մեծ հարստությունը, հատկապես նախամաշտոցյան շրջանի գրավոր մշակույթը, դեռևս ճանաչված չէ ոչ միայն աշխարհում, այլև մեզանում:
Որքան էլ փորձ է արված գիտահանրամատչելի լեզվով բացատրել ու ցուցադրել գրի ծագման ու զարգացման ընթացքը, տեղեկատվությունն առատ էր ու հախուռն առաջին ընկալման համար:
Հրաշալի կադրերով էր ներկայացված ոչ միայն մեր նախնիների հայրենիքը (երեքհազարամյա Վան-Ուրարտուն, ուրարատական արքաների հզորության վկայագրեր` սեպագիր արձանագրությունները հենց «բնօրինակով», ոչ թե թղթի վրա), այլև Գառնին ու Գեղարդը: Տաճարն ու եկեղեցին ևս հազարամյակների վկաներ էին` հնամյա ու նոր` միաժամանակ:
Ֆիլմի հեղինակը, հայկական լեռնաշխարհի օրինակների հիման վրա բացատրելով գրի ծագման ու զարգացման ընթացքը, գիրը ներկայացնում է իբրև քաղաքակրթական ֆենոմեն:
Պարզեցինք, որ հին հայերն ունեցել են գրի երկու աստված` Տորք Անգեղը և Տիրը:
Տորք Անգեղը վաղնջական ժամանակների աստված էր, որն իր հզոր ուժով ոչ միայն ժայռաբեկորներ էր տեղաշարժում, այլև եղունգներով նրանց վրա գրանշաններ էր դրոշմում: Կամ ինչպես պատմահայր Խորենացին է մեզ ավանդել մաշտոցյան գրով` «եղունգներով գրում էր արծիվներ և նման բաներ»: Ենթադրելի է` խոսքը հիերոգլիֆների մասին է: Քրիստոնեության ընդունումից առաջ հայոց գրի աստվածը Տիրն էր` գերագույն աստված Արամազդի դպիրը: Տիրը մահացածների անուններն էր գրում մահվան մատյանում, և քրիստոնության ընդունումից 1700 տարի անց էլ «հիշում» ենք նրան: «Գրո՜ղը քեզ տանի»,- ասում է ժողովուրդը` հիշեցնելով «մահվան մատյանում գրանցվելը»:

Եվ մեկ սուրբ` Մաշտոց անունով

Հայերս ունենք գրի երկու աստված և մեկ սուրբ` Մաշտոցը:
Սրբերի կարգին են դասվել նաև ուրիշ ազգերի գիր ստեղծողները. Վուլֆիլան` գոթական գրի հեղինակը, սլավոնական գրի հեղինակներ Կիրիլն ու Մեֆոդին: Քանզի գիրը հաղորդակցության ու հիշողության միջոց է, խոսք` աղյուսի վրա:
Շատ պատկերավոր էր ներկայացված նախագրային` վաղ պատկերագրային փուլը: Պարզվում է` Քրիստոսից առաջ 15-13 դարերի Հայաստանում եղել է ծիսապաշտամունքային ժայռապատկերի գերկենտրոնացում: 15 «թեմաներով» ` օրացույց, քարտեզ, վիշապ, մարզաձև: Պարզ նշաններով ու սիմվոլներով հանդիսացել են հնադարի քարե հանրագիտարան:
Մեր լեռները, ժայռերն ու եկեղեցիները փյունիկյան այբուբենի, հունարենի ու արամեերենի, ասորական գրի պահապաններ են, որոնք սպասում են ուսումնասիրողին, ընթերցողին, վերծանողին:
Ընդգծվում է, որ Մաշտոցի այբուբենը մեր նախնիների կիրառած 12-րդ գրահամակարգն է, գրային մտածողության կատարելության խտացում: Մաշտոցի ու իր տառերի պաշտամունքն ունեցող հայերիս համար հազվագյուտ ու հավելյալ առիթ էր մեկ անգամ էլ հիանալու հայոց ադամանդակուռ այբուբենով: Հեղինակները նաև Սրբի ծննդավայր Հացեկաց գյուղում էին եղել, որի կենտրոնում գտնվող հայկական եկեղեցին անցյալ դարավերջին թուրքերը պայթեցրել էին, ու տեղը հիմա հող է:
Ֆիլմում ներկայացվում են ոչ միայն գրատեսակները, այլև հանրամատչելի պատմվում է մեռած գրերի վերծանության մասին:
Տասնինը-քսաներորդ դարերում վերծանվեցին սեպագրերն ու եգիպտական հիերոգլիֆները, իսկ 1995 թվականին «ընթերցվեցին» Վանի թագավորության քարե արձանագրությունները, վերծանվեց վեց տասնյակ մեհենագիր: Վերծանվածը ուրարտական գրի 60 նշան է` նշանային համակարգի 20 տոկոսը:
Ըստ պատմաբանի` Արատտան ևս գիր է ունեցել, կա 300 չվերծանված արձանագրություն: Ֆիլմն ուրեմն շարունակություն է ունենալու:

Հ.Գ. Մեկուկես ժամ տևած ֆիլմի ընթացքում շատ հարցերի պաստասխան տրվեց, բացի ինձ հետաքրքրող միակ հարցից` ինչու՞ է Սուրբ Մաշտոցը թաղված Օշականում

http://www.azatamtutyun.am/arm/news/ID_2988.html

Հ.Գ.

Հուսալով, որ այս հոդվածի հեղինակը կկարդա գրածս, իմ կողմից էլ ավելացնեմ, որ Մեսրոպ Մաշտոցին հենց Օշականում թաղելու գաղափարը, ինչպես կասեին հիմա, "քաղաքական որոշման արդյունք էր": Երբ այս հանճարեղ այրը մահացավ, Հայոց աշխարհի մեծամեծ նախարարները հավաքվեցին և ծանր վեճի բռնվեցին, թե ո՞ւմ կալվածքում է, որ արժանի հանգչի այս մեծ մարդու դին: Եվ ահա վեճի արդյունքում հաղթեց Վահան Ամատունին, որին էլ հաջողվեց Մեսրոպ Մաշտոցի դիակը թաղել իր տիրույթներում գտնվող Օշական գյուղում:

[Lion]

«ԺԱՅՌԱՊԱՏԿԵՐՆԵՐԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ԱՅԲՈՒԲԵՆ». ԱՄԵՆ ԻՆՉ ՄԵԿ ՖԻԼՄՈՒՄ

Ժայռապատկերներից մինչև այբուբեն, այսինքն` վաղ պատկերագրերից մինչև մաշտոցյան այբուբեն. այսպիսին է Արտակ Մովսիսյանի «Ժայռապատկերներից մինչև այբուբեն» փաստավավերագրական ֆիլմի բովանդակությունը:

«Այս ֆիլմը մեր ժողովրդի արժեհամակարգի կարևորագույն բաղադրամասերից մեկի` հայոց գրի, մեր այբուբենի մասին է` նրա ստեղծման ողջ նախապատմության, Մաշտոցի կատարած հսկայական դերակատարության մասին: Ֆիլմն այսօր մեր հարափոփոխ աշխարհում հային հայ պահող արժեհամակարգերի նկատմամբ պետության և հասարակության վերաբերմունքն ամրապնդելու մասին է»,- ֆիլմի շնորհանդեսի ժամանակ ասաց կրթության և գիտության նախարար Սպարտակ Սեյրանյանը:

Ըստ նրա, ֆիլմի կարևորությունը կայանում է նրանում, որ հանդիսատեսին մատչելի լեզվով ներկայացնում է այդ արժեհամակարգը, ու ցույց տալիս, թե ինչ կարևոր նշանակություն է ունեցել այն մեր ինքնության պահպանման գործում. մեր ինքնության պահպանման գրավականներից են` գիր ու գրականություն, լեզու, մշակույթ, քաղաքակրթական արժեքներ:

Ֆիլմի հեղինակ և պրոդյուսեր Արտակ Մովսիսյանը նշեց, որ Հայաստանն աշխարհի հազվադեպ երկրներից է, որտեղ որ վկայված են գրի ծագման ու զարգացման բոլոր փուլերը, առկա են գրի բոլոր տեսակները` վաղ պատկերագիր, մեհենագիր, սեպագիր, այբուբեն: «Հակառակ դրան Հայաստանի հատկապես նախամաշտոցյան շրջանի գրավոր մշակույթը շարունակում է մնալ չճանաչված ոչ միայն ողջ աշխարհում, այլև հենց մեզանում: Ֆիլմում փորձ է արվում գիտահանրամատչելի լեզվով բացատրելու գրի ծագման ու զարգացման ընթացքը, ներկայացնում գիրն իբր քաղաքակրթական ֆենոմեն»,- ասաց նա: Այդ ամենն արվում է հայկական լեռնաշխարհի օրինակների հիման վրա:

Հեղինակի խոսքով, ֆիլմում ներկայացվում է Հայաստանի նախամաշտոցյան դարաշրջանի հարուստ գրավոր մշակույթը, ընդգծվում է, որ մաշտոցյան այբուբենը մեր նախնիների կիրառած 12-րդ գրահամակարգն է, որը միանշանակորեն կարելի է համարել գրային մտածողության կատարելության խտացում:

Աղբյուր` Panorama.am

[Պանդուխտ]

Մհեր, ներքոյիշեալ երկտողս գրել էի, քո գրառումներից առաջ: Թերթերից մէջբերուած քո տեղեկագիր-գրառումները ընթերցելուց ետք, գրառումս նոյնութեամբ ուղարկում եմ:

Ուրարտագիտութիւնը հին եւ կայացած գիտութիւն է: Նրա մասին չէր ակնարկս:
Արտակ Մովսիսեանն ասում է, թէ գտել է նախամեսրոպեան հայերէն (կամ հայկական) գրեր եւ գրականութիւն: Շատ հետաքրքրական է: Խնդրեմ՝ մի տող դրանցից:

[Lion]

Եղբայր, հարցը պետք է Արտակին ուղղել...

[Պանդուխտ]

Եղբայր, հարցը պետք է Արտակին ուղղել...

Իսկ նա, ընդհանրապէս խօսո՞ւմ է այդ հարցի կապակցութեամբ:
Եթէ նա գտել է գրանշային 11 համակարգ, ուրեմն պէտք էր որ դրանք ընթերցուած լինեն նրանից, այլապէս՝ կարող են սովորական ժայռապատկերներ ու զարդանաշխեր համարուել: Շատ եմ հետաքրքրւում, որովհետեւ իմ նախասիրութիւնն է՝ հայրենագիտութեան այս մարզը:

[Elmo]

Ուրարտագիտութիւնը հին եւ կայացած գիտութիւն է: Նրա մասին չէր ակնարկս:
Արտակ Մովսիսեանն ասում է, թէ գտել է նախամեսրոպեան հայերէն (կամ հայկական) գրեր եւ գրականութիւն: Շատ հետաքրքրական է: Խնդրեմ՝ մի տող դրանցից:

Բա հենց էդ ա էլի ցավալին, որ Հերունին սեպագրեր ա կարդացել, ո՞վ իմանա ինչքան լավ լավ բաներ ա գտել էդ սեպագրերի մեջ, բայց դրանցից ոչ մի տող տեղադրող չկա: Հերունուն կոլեգա ուներ, որը մեզ դասավանդում էր : Էդ մարդը երազում էր հերունու պես սեպագիր կարդալ իմանար, բայց կատաղում էր, երբ հերունին խելքը տվել էր ծակ քարերին, ու սեպագրերով իրան չէին ճանաչում:

[Պանդուխտ]

Բա հենց էդ ա էլի ցավալին, որ Հերունին սեպագրեր ա կարդացել, ո՞վ իմանա ինչքան լավ լավ բաներ ա գտել էդ սեպագրերի մեջ, բայց դրանցից ոչ մի տող տեղադրող չկա: Հերունուն կոլեգա ուներ, որը մեզ դասավանդում էր : Էդ մարդը երազում էր հերունու պես սեպագիր կարդալ իմանար, բայց կատաղում էր, երբ հերունին խելքը տվել էր ծակ քարերին, ու սեպագրերով իրան չէին ճանաչում:

Յարգանքս բոլորին, չեմ հաւատում Հերունու սեպագիր կարդալուն: Հայերէն բառերի նրա ստուգաբանումները...
Արտակ Մովսիսեանի «գտածներին» էլ չեմ հաւատում:

[Lion]

Գրել է Արտակ Մովսիսյան
26-11-2007

Արարատ երկրանունն Աստվածանչում հիշատակվում է հինգ անգամ: Նախ այն հանդես է գալիս Ծննդոց գրքում (Ը, 4)՝ կապված համաշխարհային ջրհեղեղի պատմության հետ: Թագավորաց Դ (ԺԹ, 37), Տովբիթի (Ա, 24) գրքերում և Եսայու մարգարեությունում (ԼԷ, 38) Արարատ երկիրը հիշվում է որպես Ասորեստանի Սենեքերիմ (Սինախերիբ) արքայի հայրասպան որդիների ապաստանատեղի, իսկ Երեմիայի մարգարեությունում (ԾԱ, 27) նշվում անիրավ Բաբելոնի դեմ պատերազմի կոչվող թագավորությունների շարքում: Աստվածաշնչի թարգմանություններում ու վաղ շրջանի մեկնություններում այն հաճախ փոխարինվում է «Արմենիայով» և «Հայքով», ուստի անկասկած է Արարատ - Հայաստան նույնությունը:
Ջրհեղեղի պատմությունից առաջ Ծննդոց գիրքը (Բ, 8-15) Հայկական լեռնաշխարհում է հիշատակում Եդեմ --Դրախտը (որից ելնող չորս գետերից երկուսը Տիգրիսն ու Եփրատն էին): Այնտեղ արարվեցին մարդկության առաջնեկները, ինչից էլ ակնհայտ է, որ հին եբրայեցիների աշխարհածնության պատկերացումներում Հայաստանն ընկալվել է իբրև սրբազան վայր, որում արարվել է մարդկությունը, վերածնունդ ապրել (փրկվել աշխարհակործան ջրհեղեղից), որում կնքվել է Աստծո ու մարդկության հավիտենական ուխտը:

Դեռևս անցյալ դարում սկզբնավորված սեպագիր աղբյուրների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Հին Կտակարանի բազմաթիվ (այդ թվում՝ դրախտի, ջրհեղեղի և այլ) սյուժեները ծագում են հինառաջավորասիական սկզբնաղբյուրներից, ուստի և անսպասելի չէ Արարատ երկրանվան կամ նրա որևէ համարժեքի հիշատակությունը հնագույն սեպագիր արձանագրություններում:
Շումերական սեպագիր աղբյուրներում տեղեկություն- ներ են պահպանվել Ք.ա. III հազարամյակում գոյություն ունեցած Արատտա երկրի մասին: Առաջին իսկ հայացքից գայթակղիչ է նմանությունը Արատտա և Արարատ անունների, մանավանդ, որ Արատտան շումերական աղբյուրներում հայտնի է «սուրբ օրինաց երկիր» պատվանուն-մակդիրով, ինչը համադրելի է հինեբրայական պատկերացումներում Արարատ-Հայաստանի կերպարին: Սակայն անունների նմանությունը որքան էլ գայթակղիչ, կարող է պատահական լինել, ուստի հնարավոր վրիպումներից խուսափելու համար նախ քննության առնենք Արատտա երկրի տեղորոշմանը վերաբերող տվյալները:
«Էնմերքարը և Էնսուխքեշդաննան» վիպերգի համաձայն՝ Արատտայից Շումեր ռազմական արշավանք է իրականացվել «Ուրուկի գետով», որը, բնականաբար, պետք է լիներ Եփրատը: Սկզբնաղբյուրներից հայտնի է Արատտայի բարձր լեռնային երկիր լինելը, իսկ Ուրուկից մինչև Հայկական լեռնաշխարհի հարավը եզերող Մասիուս / Մասիոն լեռները ձգվող տարածքում ամենաբարձր կետը չի անցնում 1000 մետրից: Հետևաբար Արատտան պետք է փնտրել նշված լեռների և ավելի հյուսիս ընկած լեռնային տարածքում, Եփրատի վերին հոսանքի շրջանում:
Շումերական «Լուգալբանդան լեռների խավարում» և «Լուգալբանդա» վիպերգերում Շումերից Արատտա ճանապարհին հիշատակվում է Զամուա երկիրը, ինչը ենթադրում է Արատտայի՝ Շումեր - Զամուա գծի շարունակության վրա գտնված լինելը: Զամուա երկիրը գտնվել է Զագրոսի հյուսիսային շրջանում, Ուրմիո լճից հարավ: Այսինքն՝ Արատտան պետք է փնտրել Ուրմիո լճի ավազանում և / կամ հարակից շրջաններում:
Շումերից Արատտա ճանապարհին հիշատակվում է մի վայր ևս՝ hur-ru-um-kur-ra, որը սկզբնապես վերծանվում էր որպես Խուռում (իմա՝ խուռիների) երկիր, իսկ Ք. Վիլքեն առաջարկեց այն ընթերցել որպես հասարակ անուն՝ «լեռան քարայր» իմաստով: Առաջին մեկնաբանության դեպքում, ելնելով այն հանագամանքից, որ Ք. ա. երրորդ հազարամյակի առաջին կեսին խուռիները պետք է բնակվեին Միջագետքի հյուսիսում և դրանից արևելք ընկած շրջաններում, հավանական է Արատտայի տեղադրությունը Միջագետքից հյուսիս տարածվող լեռնային շրջանում: Բայց քանի որ հնարավոր է hur-ru-um-kur-ra -ի այլ մեկնաբանություն, այս փաստը չենք օգտագործի խնդրի լուծման նպատակով:
Շումերական դյուցազնավեպի «Գիլգամեշն ու անմահության երկիրը» վիպերգում (որը դարձել է «Գիլգամեշ» էպոսի գաղափարասյուժետային սկզբնաղբյուրը) անմահության գաղտնիքին հասնելու համար Արև (շումեր. Ութու) աստվածը Գիլգամեշին շնորհում է «դեպի Արատտա ճանապարհն իմացող» յոթ մոգական էակներ: «Գիլգամեշ» էպոսի խեթական տարբերակում անմահության հասնելու համար Գիլգամեշն իր ընկեր Էնկիդուի հետ գնում է Եփրատի հոսանքն ի վեր, իսկ աքադական (բաբելոնյան) տարբերակում հաղթահարում է Մաշու լեռները, որոնք վաղուց նույնացվել են Հայկական լեռնաշխարհի հարավը եզերող Մասիուս / Մասիոն լեռների հետ: Ուշագրավ է, որ ինչպես «Գիլգամեշ» էպոսի «անմահության ծաղիկն» է համադրվում Ծննդոց գրքի «կենաց ծառին», այնպես էլ երկու սկզբնաղբյուրներում նույնանում է դրանց գտնվելու վայրը՝ Հայկական լեռնաշխարհ:
Արատտայի հյուսիսային տեղորոշման օգտին է խոսում նաև երկրանվան գրությունը Շ/Սուբուր (Շ/Սուբարտու, Շուբրիա) երկիրը ցույց տվող գաղափարանշանով, որից կարելի է եզրահանգել Արատտա-Սուբուր նույնությանն՝ գոնե տարածքային ընդգրկման առումով, կրկին գալով Արատտայի՝ Հայկական լեռնաշխարհի առնվազն հարավում գտնված լինելու տեսակետին: Նշված փաստարկներից զատ կա անուշադրության մատնված չափազանց կարևոր մի տեղեկություն, որը գալիս է վերջնականապես հաստատելու թե՛ Արատտայի՝ Հայկական լեռնաշխարհում գտնվելը, թե՛ Արատտա-Արարատ նույնականությունը՝ կապվելով համաշխարհային ջրհեղեղի պատմության հետ: Դեռևս 19-րդ դարում վերծանված ջրհեղեղի մասին աքադական բնագիրը («Գիլգամեշ» էպոսի 11-րդ պնակիտ) իր բոլոր մանրամասներով զուգադրվում է Ծննդոց գրքի տեղեկություններին: Ջրհեղեղից փրկված նավը, աքադական ավանդության համաձայն, կանգ է առել Նիմուշ (հին ընթերցմամբ՝ Նիսիր) լեռան վրա, որը գտնվել է Հայաստանի հարավում (ըստ Ծննդոց գրքի,
տապանն իջել է Արարատի լեռներին):
Մեր դարասկզբին գտնվեց նաև վերջինիս սկզբնաղբյուրնախօրինակը հանդիսացող շումերական ջրհեղեղի պատմությունը, որում, թերևս վնասվելու պատճառով, չկար տապանի հանգրավանի անունը: Ջրհեղեղի մասին գրի առնված հնագույն բնագրի այդ բացը լրացնելու է գալիս «Էնմերքարը և Արատտայի տիրակալը» վիպերգում Արատտայի ժողովրդին տրված հետևյալ բնորոշումը. «Նրանք, որ կանգնեցին ջրհեղեղի մեջ, այն ժամանակ, երբ ջրհեղեղը սրբեց ամեն բան»...
Այս հատվածը լրացնում է ջրհեղեղի մասին շումերական պատմության մեզ չհասած մասը և ամբողջացնում Արատտա երկրի վերաբերյալ մեր պատկերացումը:
Ի մի բերելով տեղեկությունների ամբողջությունը, տեսնում ենք, որ շումերական աղբյուրներում հիշատակված Ք. ա. երրորդ հազարամյակի Արատտան և Աստվածաշնչի Արարատը միևնույն երկրի՝ Հայաստանի հնագույն անվանումներն են շումերական և հին եբրայական աղբյուրներում: Այդ նույնությունը հաստատվում է նաև համաշխարհային ջրհեղեղի մասին միևնույն սկզբնաղբյուրից ծագող շումերական և հին եբրայական ավանդություններում որպես ջրհեղեղից փրկվելու վայր, համապատասխանաբար, Արատտայի և Արարատի հանդես գալը:
Ավելորդ չենք համարում նշելը, որ Արատտա-Արարատ-Հայաստանը նույն կերպ է ներկայանում ինչպես շումերական (միջագետքյան), այնպես էլ աստվածաշնչյան վաղ պատկերացումներում: Երկու տեղում էլ Հայաստանը սրբազան, աստվածաընտրյալ տարածք է, դրախտ, ուր արարվում են մարդկության առաջնեկները, երկուսում էլ աշխարհակործան ջրհեղեղից հետո Հայաստանը դառնում է մարդկության վերածննդի երկիրը, որտեղ կնքվում է Աստծո ու մարդկանց հավիտենական ուխտը, երկուսում էլ Հայկական լեռնաշխարհը կրում է անմահության խորհուրդը (կենաց ծառ և անմահության ծաղիկ)՝ փակվելով անարժան մարդկության առաջ (ճառագող մարդակարիճները՝ Մաշու լեռներում, քերովբեները և ամեն կողմ դարձող բոցեղեն սուրը՝ դրախտի դիմաց, կենաց ծառի ճամփին): Ի դեպ, երկուսում էլ մարդկությունը կորցնում է անմահ լինելու հնարավորությունը օձի միջամտության հետևանքով:
Հետաքրքրական է նաև, որ հնագույն միջագետքյան պատկերացումները անմահության մասին՝ կապված Գիլգամեշի հետ, պահպանվել են Առաջավոր Ասիայում երկար ժամանակ. անմահության որոնման սյուժեում Գիլգամեշին փոխարինում է Ալեքսանդր Մակեդոնացին: Գիլգամեշին «անմահության երկիր» հասնելու համար տրվում են «դեպի Արատտա ճանապարհը ցույց տվող» ուղեցույցներ և նա Եփրատի հոսանքն ի վեր բարձրանալով՝ անցնում է Մաշու լեռներն ու հասնում «անմահության երկիր»: Նույն նպատակին հասնելու համար Ալեքսանդր Մակեդոնացին, ըստ հունական վեպի (գրի առնված Ք. ա. 240թ.), բռնում է «ճանապարհը դեպի Հայոց երկիր», ուր «ակունքներն են Եփրատի ու Տիգրիսի»: Իսկ Ալեքսանդրի մասին սիրիական վեպում նրա ճանապարհին հիշվում է Մասիս անունով լեռնաշղթան: Փաստորեն, հին արևելյան և հելլենիստական վիպական ավանդույթներում Գիլգամեշի ու Ալեքսանդր Մակեդոնացու անմահության որոնումներում «դեպի Արատտա ճանապարհը» փոխարինվում է «դեպի Հայոց երկիր ճանապարհով», Մաշու լեռները՝ Մասիս լեռնաշղթայով, երկու դեպքում էլ հերոսները գնում են դեպի Եփրատի ակունքները: Փաստերն այնքան պերճախոս են, որ մեկնաբանությունները, կարծում ենք, ավելորդ են:
Վերջում նշենք, որ Արատտա-Արարատ-Հայաստան նույնության ապացույցները այսքանով չեն սպառվում, սակայն ասվածն էլ բավարար է այն հիմանավորելու համար: Այլ փաստերի կանդրադառնանք մեր առաջիկա հրապարակումներում:
Աստվածաշնչի տեղեկությունները Հայաստանի մասին բաժանելի են երկու խմբի՝ նախապատմական (դրախտ, ջրհեղեղ) և պատմական: Այս խմբերին միավորում են Արատտա-Արարատի մասին տեղեկությունները, որոնք կամրջում են Ք. ա. երրորդ հազարամյակի և 6-րդ դարի պատմական իրադարձությունները:

Արտակ Մովսիսյան
ԵՊՀ դասախոս, պատմական գիտությունների թեկնածու