Շարժումը մահացե՞լ է

[Philosopher]

Հարգելի Հեղինակ,
Ձեր տարիքից ելնելով նույնիսկ անհարմար եմ զգում պատասխանել այնպես, ինչպես ես երևի թե կցանկանայի պատասխանել իմ հասակակից որևէ մեկին, բայց այնուամենայնիվ սա դիտարկեք ոչ թե պատասխան, այլ մտորում Ձեր գրածի շուրջ: 1988 թ.-ի շարժմանը, որքան որ ես եմ հասկանում, բոլորը չէ, որ գալիս էին գաղափարական պայքարի համար: Մի մասը գալիս էր հետաքրքրասիրությունից, մի մասը ազգային-ազատագրական պայքարի ոգուց ելնելով, իսկ մի մասը, երևի շատ մեծ մասը, իսկապես ուզում էին ունենալ ժողովրդավարական, նորմալ երկիր: Իհարկե ոչինչ միանգամից չի ստեղծվում և ժողովրդավարությունն էլ մարդուն չեն պարտադրում: Դա պիտի լինի նաև ներքին մղում ու մարդը ինքը պիտի հասկանա, թե իր համար ի՞նչն է կարևորը և ի՞նչ տիպի երկրում ապրելն է ավելի ձեռնտու: Ձեր սերունդը, ցավոք, չէր կարող լինել ազատ, անկախ մտածողության տեր և նույնիսկ նրանք, ովքեր դիսիդենտներ էին, մինչև վերջ չէին ընկալում իսկական ազատությունն ու մտածողությունը... չէին էլ կարող ընկալել: Դրա վկայությունը նախկին դիսիդենտ Պարույր Հայրիկյանի ներկայիս պահելաձևն է: Մենք մեր մանկությունը, պատանեկությունը անցկացրել ենք արդեն ոչ սովետական ժամանակաշրջանում, երբ բռնաբարված էր միտքն ու գաղափարը, ու ազատ ենք ամեն տեսակի կաղապարներից: Նաև մեզ համար Ձեր ասած առաջնորդ գաղափարն ուղղակի ծիծաղելի է: Մենք գնում ենք միայն նրա հետևից, ով մեզ տանում է դեպի իրական ժողովրդավարություն: Անձի պաշտամունքը, հույս ունեմ, որ մնացել է Ստալինյան ժամանակաշրջանում: Ես շատ հարգում ու սիրում եմ իմ ծնողներին, բայց ճիշտն ասած, պաշտամունք չունեմ, տեսնում նրանց թե՛ թերությունները, թե՛ դրական կողմերը: Եվ բնավ չկասկածեք, որ մենք Ձեզ նման՝ Ձեր սերնդի նման, ճահիճի մեջ չենք դոփելու: Մենք ունենք երկու ճանապարհ՝ կամ նպատակասլաց, հասկանալով ի՞նչ ենք ուզում, ի՞նչ արժեքներ ենք գնահատում, պայքարելու ենք մինչև վերջ, որ ապրենք նորմալ, համենայն դեպս եվրոպական չափանիշներով նորմալ համարվող քաղաքակիրթ երկրում, որտեղ ազգային արժեքները կգնահատվեն, բայց չեն լինի գերական, որտեղ օրենքի առաջ հավասար կլինեն բոլորը ու մարդը կլինի ամենամեծ արժեքը, և կամ էլ փասափուսաներս պիտի հավաքենք ու գնանք տաքուկ տեղավորվենք որևէ Եվրոպական երկրում՝ ուրիշների ստեղծած քաղաքակրթության մեջ ապրելու: Եվ եթե դուք չեք հասկանում, որ այսօր Ձեր չմտածված (հազար ներողություն) խոսքով կոտրում եք մեզ կամ գոնե փորձում եք կոտրել մեզ, ապա ես ցավում եմ, որովհետև իրականում հաստատ չէիք ուզում կոտրել, այլ ոգևորել էիք ուզում, բայց ստացվում է ճիշտ հակառակը:

Հիմա դժվար ժամանակներ են, բոլորիս նյարդերն էլ չափազանց լարված են, հիմա իրար սատար լինելու ժամանակն է և ոչ թե սեփական ճշմարտությունը անպայման ուրիշին պարտադրելու ժամանակը: Դեռ կգա դրա ժամանակը ու այն ժամանակ Ձեր խոսքը մեզ համար շատ ավելի կարևոր և ուսուցողական կլինի:

Երկու դիտարկում Չուկի սկսած դիտարկում-պատասխանների ավանդույթի շրջանակներում:

Չուկին:

Արտ, մի քանի դիտարկում քո գրառման վերաբերյալ: Նախ` մենք հազիվ թե այստեղ հավաքվել ենք ձեռքներս խրոնոգրաֆ վերցրած տարիք չափելու ու հազիվ թե հիմա իմ մտորումը քո գրառման մասին ես էլ իմ հերթին պիտի սկսեմ. "Դու ինձնից կրտսեր ես ու հենց էդ պատճառով քեզ չեմ պատասխանի այնպես, ինչպես կպատասխանեի իմ տարեկից մեկին": Սա մտորում սկսելու կոռեկտ ձև չեմ համարում: Սա որպես մուտքային դիտարկում: Հիմա` ավելի էականի շուրջ: Ասածներիդ հետ ընդհանուր առմամբ համաձայնելով և նախևառաջ այն պատճառով, որ ինքս ինձ հակված եմ համարել հենց այդ անկաղապար սերնդի ներկայացուցիչ, այնուամենայնիվ պիտի ասեմ, որ անկապաղապար լինելը հենց այնպես ու այդքան հեշտ չի տրվում ու առավել ևս նրա մասին այդքան հեշտ ու արագ պնդելը ինձ համար հասկանալի, բացատրվող, բայց միևնույնն է` մոլորություն է: Չեմ ուզում ասել` ծիծաղելի և քեզ էլ խորհուրդ եմ տալիս այդ տերմինը չօգտագործել գաղափարների մասին խոսելիս: Ինձ համար ոչ մի գաղափարախոսություն ծիծաղելի չէ. սխալ է, անհամապատասխան, խորը կամ մակերեսային, բայց ծիծաղելին` որպես գաղափարախոսությանը արձագանքելու տրամաբանական-էմոցիոնալ ֆորմատ ինձ համար ընդունելի չէ: Ապա` գուցե նաև ծիծաղելի լիներ, եթե ցանկանայինք, որ այդպես լիներ, բայց իրականում ցավալի է, որ քեզ համար այդքան ակնհայտ ու ուղիղ է թվում այն ճանապարհը, որոնք անցնում են հասարակությունները մինչև դեմոկրատիան և այն ժամանակ, երբ արդեն, այսպես կոչված դեմոկրատական են: Երկար չեմ խոսի այս մասին, բայց կա համապատասխան ինտելեկտուալ` քաղաքագիտական-հոգեբանական-փիլիսոփայական քննություն այս խնդրի, որը, կարծում եմ, շրջանցել անհնար է, նույնիսկ առավել ոգևորության կամ առավել նյարդայնության պահերին: Մենք երկիր ենք ստեղծում, ոչ թե նյարդայնայնանում ենք: Եթե այրվող նավից փրկվելու միակ հույսը ջուրը նետվելն է, դա դեռ չի նշանակում, որ ես չգիտեմ, որ ջրում շնաձկներ կան: Այո, ես պատրաստ եմ քեզ հետ նետվել ջուրը (հասկացիր ամենալայն իմաստով), բայց քեզ հետ մոռանալ, որ այնտեղ մեզ այդքան վաղ ու երջանիկ տաք թեյը չի սպասում, չեմ կարող: Երևի ավելին գիտեմ, քան պետք է:

Հեղինակին:

Հայրս, ճշմարտությունները տարամակարդակ են: Մեզ, ինձ, քեզ, նրան հաղթանակի համար պետք է այդ տարամակարդակության լայն ու ճիշտ ընկալում ու հենց այդ շրջանակներում հանդուրժողականության ու հարազատության մեծ դաշինքի ձևավորում: Իսկ ի~նչ սխալ կա "մինչև վերջ" արտահայտության մեջ: Արի հասկանանք այդ արտահայտությունն իբրև "մինչև հաղթանակ": Դա կարծես այն հարցը չէ, որ երկրի առանց այն էլ քիչ ամենաընունակ մարդկանցից երեքը պիտի քննարկեն: Միտքդ հասկանում եմ, ավելին` գիտեմ, թե այդ վերջ կոչված դեմոկրատիան ի'նչ սկիզբ է, դժվարությունների, ինչ նոր ու հաճախ անհաղթահարելի փունջ է սպասում դեմոկրատական կոչվող հասարակությանը: Բայց այդ մասին գոնե շարժումը սկսվելուց այս կողմ չեմ գրել ու չեմ գրելու: Ընդունիր որդիական խորհուրդս. դու ևս մի գրիր: Սխալ ժամանակին ասված գաղափարը նույնքան սխալի արդյունք է, որքան սխալի արդյունք է ճիշտ ժամանակին գաղափարազրկությունը: Այս պահին հայ հասարակությունը լուծում է իր համար հասանելի խնդիրներ: Այդ խնդիրները, անկեղծ ասեմ, ինձ համար անհամադրելի են այն խնդիրների հետ, որոնք ես կցանկանայի, որ հայ հանրությունը լուծեր, իսկ ավելի ճիշտ` տարամակարդակ են: Բայց ես գիտեմ, որ նա այդ խնդիրը պետք է լուծի` ապագայում իմ ու քո դրած խնդիրները լուծելու համար: Իմ` Հայկ կամ Philosopher լինելը ինձ չի ազատում պայքարին մասնակցելու իմ պարտականությունից, ինչպես Էսքիլեսին Էսքիլես լինելը չէր ազատում իր սիրտ-քաղաքի համար պայքարելու պարտականությունից: Ես իմ սիրտ-քաղաքի տերն եմ ու տերն եմ իմ էության ու դրանք հակադրել չեմ ուզում: Ես հպարտ եմ իմ քաղաքի համար պայքարող, թեկուզ իմ ինտելեկտի նշույլն անգամ չունեցող երիտասարդով: Նա իմ հակառակորդը չէ: Նա իմ սիրտ-քաղաքի մարտիկն է: Արի հրաժեշտ տանք զենքին. իմ քաղաքի համար պայքարող երիտասարդին անգետ կոչել չեմ ուզում: Կյանքի գիտությունը վեր է ինձանից էլ, քեզանից էլ, բոլոր շարժումներից էլ: Կյանքի գիտությունը գիտության մեծ բացակայությունն է: Կյանքի գիտությունը լինելու արվեստն է: Եկ լինենք նրանց կողքին, ովքեր ուզում են լինել, թեկուզ մանկական ծալվող ոտքերով, ովքեր ուզում են խոսել, թեկուզ մանկական թոթով լեզվով, ովքեր ուզում են երազել աներազելիի իրենց հատվածը:
Եկեք լինենք ու լինենք միասին: Սա է իմ, քո, նրա հաղթանակը: Հրաժեշտ տանք զենքին: Հասարակությունները հաղթում են առողջ հատվածերի մեծ հաշտությամբ: Երազանքը ծնվում-մարմնանում է հաշտության արգանդից:

Ծնունդ մեր բոլորիս միասնական երազանքին:

Ապրեք: