Այս թեման կգրավի բոլոր նրանց, ում հետաքրքրում է, թե ինչպես են առաջացել հայերեն շատ բառեր, արտահայտություններ, դարձվածքներ, ինչ արմատներ ունեն, որ լեզուներից է փոխառվել դրանց մի մասը, ինչ իմաստափոխությունների ու հնչյունափոխությունների են ենթարկվել ժամանակի ընթացքում: Նախօրոք ասեմ, որ այն, ինչ պարբերաբար ներկայացնելու եմ, իմ դատողություններն ու վերլուծությունները չեն, այլ հատվածներ Պետրոս Բեդիրյանի «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից» գրքից (1989թ, Երևան)` իմ կողմից աննշան կրճատումներով, խմբագրումներով ու սմայլիկային միջամտությամբ: Կարդալ չեմ ստիպում
, բայց իրոք հետաքրքիր է, լիքը լավ բաներ կսովորեք:
Սկսեցինք!
Հ.Գ. Քննարկումներն ու մեկնաբանությունները ողջունվում են, իսկ անհամաձայնության բոլոր դրսևորումները խնդրվում է ուղղել հեղինակին
Խելքը շուկայում չե՞ն ծախում
Ժողովրդական իմաստուն խոսք է. Խելքը բնատուր է, բավական չափով էլ` «մարզովի»:
Բայց եթե շուկայում չեն ծախում, ապա գոնե... կշռում են: Չե՞ք հավատում: Վերցրեք տաղանդ բառը, որի այժմյան իմաստը բոլորիդ է հայտնի: Բայց այդ բառը մեր նախնիները փոխառել են հին հունարենից և ժամանակին օգտագործելիս են եղել երկու նշանակությամբ` «կշռաչափ» և «ոսկեդրամի չափ»:
Այդ դեռ քիչ է:
Հին հունարեն տա´լանտոն պարզապես նշանակել է... «կշեռք»(ինքն էլ կազմված է տալանտո´ս բայի հիման վրա, որը նշանակել է «տատանել, ճոճել»): Տա´լանտոն նշանակել է նաև «կշռաչափ` 26,2 կգ», «ոսկեդրամի չափ». 1 տաղանդ ոսկին հավասար է եղել 10 արծաթյայի: «Ուրիշներից ետ չմնալու համար» այդ բառը հունարենից վերցրել են և անգլիացիները, որոնց լեզվում, բացի վերևի իմաստներից, բառը նշանակել է նաև «փափագ, ցանկություն, կամք»: Հին ֆրանսերենում էլ նշանակել է «կշռի չափ», բայց հյուսիսում ու հարավում` նաև «ցանկություն»:
Եթե կա մեկը, որ դեռ կասկածում է, թե հնում խելքը իրոք «կշռել են», կարող եմ հիշել և քանքար բառը, որը դարձյալ ժամանակին նշանակել է առաջին հերթին «կշռաչափ» և «ոսկեդրամի միավոր»: Խորենացին գրում էր. «...Խոստանայ հինգ հարիւր կին գեղեցիկ և հազար քանքարոսկւոյ, զի օգնեսցէ նոցա...» («Խոստանում է հինգ հարյուր գեղեցիկ կին և հազար քանքար ոսկի, որ օգնի իրենց»):
Ուրեմն, դուրս է գալիս, որ եթե նկատի ունենայինք քանքար-ի ցույց տված կշիռը, մեկի մասին «քանքար ունի, քանքարավոր է» ասելիս պիտի հասկանայինք, որ նա... 138 լիդր, այսինքն` 45կգ 333գ խելք ունի: Իսկ տաղանդավորի խելքը մի քիչ ավելի թեթև է, ընդամենը 26,2 կգ...
Ավելացվել է 2 րոպե անց
Ասում եմ, ասում ես, և ստացվում է... բամբասանք
Առողջ դատող բոլոր մարդկանց միահամուռ կարծիքն, անշուշտ, այն է, որ բամբասանքը վատ բան է: Սակայն այստեղ այդ մասին չէ, որ պիտի խոսվի, այլ հենց բառի մասին:
Եթե բառացի բացատրելու լինենք բամբասանքը, ապա պիտի ասենք, որ այն նշանակում է «ասում եմ-ասում ես անելը»: Բացատրությունը մի քիչ կարծեք խորթ է, բայց իրականում այդպես է, որ կա:
Շատ հին ժամանակներում ունեցել ենք այժմ մոռացված բայ(«ասել, խոսել») բայը, որի ներկա ժամանակի գրաբարյան առաջին և երկրորդ դեմքերը կլինեին բամ («ասում եմ, խոսում եմ») և բաս («ասում ես...»): Կցեք այս երկու ձևերը, դրանց միացրեք -անք գոյականակերտ վերջածանցը, և ահա բառը պատրաստ է:
Կարծում եք` միայն ա՞յս բառն է այդպես կազմված: Ոչ: Եթե լսեք, որ արևմտահայն ասի` «Հա´յդե, ջա´նըմ, դուն գործիդ նայե, ըսի ըսավներուն (= բամբասանքներին) ականջ մի կախեր»,- իմացեք, որ հանդիպել եք նույն «տրամաբանությամբ» կառուցված բառի, ըսի «ասացի» + ըսավ «ասաց»:
Անշուշտ ծանոթ եք Սայաթ-Նովային ու Գաբրիել Սունդուկյանին, նրանց միջոցով` Թիֆլիսի բարբառին: Այստեղ կա կոսե, որ նշանակում է «ասում է». «Մարքրիտիս տեսիլ է ու հավնիլ է, կոսե...» («Խաթաբալա»): Գրաբարն էլ ուներ ասէ ձևը, որ դարձյալ նշանակում է «ասում է»: Միացրեք այս երկուսը և կստանաք մի երրորդ բառ` ասեկոսե, որ կրկին նշանակում է բամբասանք:
Դառնալով բալ-ին` հարկ է նշել, որ սրանից է նաև բայ տերմինը, որ փաստորեն նշանակում է «ասելը, խոսելը»: Եվ որպեսզի սրանց կապը ձեզ համոզի, համեմատեցեք ռուսերեն глагол «բայ», որ ժամանակին նշանակել է նաև ГЛАГОЛать` «խոսել», разГЛАГОЛьствовать` «բարբաջել, շաղակրատել»: Թե´ հայերեն բայ, թե´ ռուսերեն глагол տերմինները պատճենված են լատիներեն verbum [վե´րբում]-ից, որ նշանակում էր «խոսք» և «բայ» (verbo [վե´րբո] «խոսել»):
Մեջբերել
Էջանիշներ