ԱՊԱԳԱ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ՈՒՐՎԱԿԱՆԸ
Ժամանակակից հասարակության մեջ բիզնեսի նշանակությունն անուրանալի է: Բիզնեսը ժամանակակից մարդու կրոնն է, ուր “անհավատների” դեմ վարվող պատերազմներին փոխարինել է շուկայական մրցակցությունը: Արևմուտքում արիստոկրատների դինաստիական ամբարտավանությունն իր տեղը զիջեց ձեռնարկատիրական էգոիզմին և շահույթի մոլուցքին: Համարվում է, որ բուրժական պետության գործառույթներից մեկն էլ այդ էգոիզմը սանձելն է և այն ենթարկելը հասարակության ընդհանուր շահերին: Դեռ Ա. Սմիթն էր նկատել, որ կապիտալիստների նպատակը ոչ թե մրցակցությունն է՝ ազատ շուկան, այլ շահույթի մաքսիմալացումը:
Եթե մեզ հարց տանք՝ ի՞նչ ծրագրով է զարգացել հայկական “կապիտալիզմը”, ապա պետք է պատասխանենք՝ խորհրդային քաղտնտեսական ձեռնարկներից վերցված մոդելներով: Եթե հիշում եք, այդ դասագրքերում կապիտալիստները բնութագրվում են որպես ագահ և հանցագործ մարդիկ, իսկ բուրժուական պետությունը ոչ միայն չի սանձում նրանց էգոիզմը, այլ ընդհակառակը՝ ճնշում է շահագործվողների ելույթները: Որքան էր այդ պնդումներում ճշմարտությունը, թողնենք այդ դասագրքերի հեղինակների խղճին. կարևորն այն է, որ ամբողջատիրական համակարգից հոգնած խորհրդային մարդիկ պատրաստ էին փոխանակել կոմունիստական “դրախտը” կապիտալիստական “դժոխքով”: Մնում էր այդ ծրագիրն իրագործել, ինչը հետևողականորեն արվում է հետխորհրդային բոլոր տարիներին: Ահա թե ինչու մեր կապիտալիստ-օլիգարխները կարծես իջել են խորհրդային Հասարակագիտություն դպրոցական դասագրքի էջերի ծաղրանկարներից: Բայց կան նաև շեղումներ այդ ծրագրից:
Նախ և առաջ նկատենք, որ դասական բուժուական պետության մոդելում իշխանությունը բաշխված է կուսակցական տարբեր խմբերի միջև. Հայաստանում այն կենտրոնացած է նախագահի և նրա շուրջ համախմբված փոքրիկ խմբի ձեռքում՝ ձևավորվել է “իշխանական մոնոլիտ”: Փորձագետներն անվանում են տարբեր՝ ոմանք 15, մյուսները՝ 50 ընտանիքների անուններ:
Նրանք բոլորը մոնոպոլիստներ են, իրենց ձեռքում կենտրոնացրել են ներմուծման կամ արտադրության որևէ ճյուղ, որը նրանց հնարավորություն է տալիս ստանալ գերշահույթներ, բայց խուսափել հարկեր վճարելուց: Իրենց այդ դիրքին նրանք պարտական չեն իրենց ձեռնարկատիրական տաղանդներին: Իշխանությունը պարզապես նրանց նշանակել է մոնոպոլիստ. դու բենզին ես բերում, դու՝ շաքարավազ և այլն: Սխեման այնքան էր դուր եկել իշխանություններին, որ նույնիսկ շոու աստղերն էին սկսել “նշանակովի” լինել: Չափանիշը երկու դեպքում էլ նույնն էր՝ իշխանության նկատմամբ հավատարմությունը:
Համապատասխանաբար, իշխանությունն է որոշում, թե որքան հարկ պետք է մուծի օլիգարխը, որքան՝ “ստվերային” կասսան՝ “պատրիմոնիում”: Պատրիմոնիում էր կոչվում այն գանձարանը, որ հիմնել էր Հուլիոս Կեսարը և որի առանձնահատկությունն այն էր, որ այդ գանձարանից արված ծախսերի համար նա հաշվետու չէր սենատի առջև: “Պատրիմոնիումը” դարձավ կայսերական իշխանության ֆինանսական հիմքը և այդ պատճառով Հայաստանի տիպի հասարակությունները սոցիոլոգները և տնտեսագետները անվանում են “պատրիոմոնիալ”:
Քանի որ այդ “կապիտալիստների” շահույթները և գերշահույթները երաշխավորված են իշխանության կողմից, ապա ոչ մի ազատ շուկայի՝ մրցակցության մասին խոսելն ավելորդ է: Հենց այս պատճառով էլ այդ “ընտրյալների” ցուցակը վերջին 15 տարվա ընթացքում փոփոխության չի ենթարկվել:
Իսկ ինչպե՞ս կարող է գործել “չլիցենզավորված” բիզնեսմենը: Այդ ռեժիմն անվանում են “խորհրդատվական ռեժիմ”, քանզի ձեռնարկատիրությամբ զբաղվելու համար նրանք թույլտվություն պետք է ստանան իշխանությունների կողմից “լիցենզավորված” ոչ-ձևական, հիմնականում՝ քրեականացված կառույցներից և միայն դրանից հետո ստանալ նաև ձևական համաձայնություն:
Այսպիսով, հայկական բիզնեսը կախված է գործող իշխանություններից և ձգտում է ձուլվել նրան. ձեռնարկատերը ձգտում է դառնալ դեպուտատ, նախարար և այլն: Սա այն լոբբինգը չէ, որ մեզ հայտնի է Արևմտյան համակարգից: Սա համակարգային սկզբունք է. հասարակական շահերը փոխարինվում են մի քանի ընտանիքների էգոիստական շահերով: Լրագրողներն այն անվանեցին “կլանային համակարգ, իսկ նախագահության թեկնածուներից մեկը՝ “մոնղոլ-թաթարական ավազակապետություն”:
Խոշոր կապիտալի և պետական իշխանության միաձուլումը տեղի ունեցավ արտոնության մեխանիզմի շնորհիվ: Ձեռնարկատերերի մի մասը պատրաստ էր իր վրա վերցնել կենտրոնական իշխանության գործառույթները, օրինակ՝ ընտրությունների ժամանակ, և իշխանության նկատմամբ իրենց հավատարմության փոխարեն ստացան քաղաքական, ադմինիստրատիվ և բյուրոկրատական հովանավորություններ: Նախագահական իշխանությունը դարձավ պատրոնաժային, իսկ ձեռնարկատերերը՝ պատրոնի հաճախորդներ:
Հայաստանում կան բազմաթիվ բիզնես կազմակերպություններ, որոնք ներկայացնում են միջին և մանր բիզնեսի խմբերի շահերը: Սակայն իշխանությունները չեն աշխատում այդ կազմակերպությունների հետ, գերադասելով “անհատական” մոտեցումը:
Իշխանական “մոնոլիտը” սկսում է երերալ միայն ընտրությունների ժամանակ, երբ պատրոն-հաճախորդ հարաբերություններում բալանսը խախտվում է և խնդրողի դերում հանդես է գալիս “պատրոնը”: Իշխանությունը դառնում է բազմաբևեռ և առաջանում են խնդիրներ: Երբ աջակցությունը անբավարար է իշխանություններին վերարտադրվելու համար, նա դիմում է կոշտ ուժին՝ գնդակահարում է բողոքողների, ինչպես արդեն եղել է:
Իշխանություններն իրենք սահմանել են կոշտ կանոններ. ընտրություններում հաղթողը ստանում է ամեն ինչ, պարտվողը՝ ոչինչ: Հենց այդ պատճառով դրանք կրում են անզիջում բնույթ: Դրան հարկավոր է ավելացնել լեգիտիմության պակասը:
Եթե բացառենք ընտրակաշառքի ազդեցության տակ քվեարկած ընտրողներին, ապա պետք է նշենք, որ ընդիմությունը ստանում է ձայների ճնշող մեծամասնությունը: Մյուս կողմից, իշխանությունների կողմից ձայներ հավաքելու ավելի “օրինական” ձև ստեղծված չէ: Այսինքն ոչ միայն լեգիտիմության պակաս կա, այլ նաև առկա է իշխանությունների լեգիտիմության անընդհատ անկում մինչև զրոյական մակարդակ:
Բայց լեգիտիմության բացակայությունը խնդիր չէ իշխանությունների համար, քանզի վաղուց արդեն քաղաքական պայքար չկա, այլ միայն՝ տնտեսական, միասնությունը ոչ թե գաղափարական է, այլ՝ կոռուպցիոն և ընտանեկան-կլանային:
Բարգավաճ Հայաստան կուսակցության ստեղծումը խիստ խորհրդանշական սահմանագիծ էր. սա նշանակում էր, որ իրական կուսակցական քաղաքականության վերջին փշրանքներն իշխանությունները վերացրել են. այլևս կա միայն մի կուսակցություն՝ իշխանական կլանի “ձեռնարկատիրական” կուսակցությունը: Սակայն ամենաբնորոշը Հանրապետական կուսակցությունն է, որի անդամներին համախմբողը փոխադարձ կոռուպցիոն և ընտանեկան-կլանային շահերն են, ամրապնդվող “դինաստիական” ամուսնությունների միջոցով: Նման համակարգում պետությունը դիտվում է, որպես կապիտալիստական շահույթ բերող ձեռնարկություն, իսկ ժողովուրդը՝ շահագործման և կեղեքման ենթակա բազմություն: Պետության գաղափարի նման այլասերումը համարժեք է հակասահմանադրական հեղաշրջմանը, երբ վերջնականապես ոչ-ձևական կանոնները, օլիգարխների կարտելային համաձայնությունը լիովին և անշրջելի փոխարինում են ձևական օրենքներին:
Իշխանական “մոնոլիտը” բաղկացած է տարաբնույթ վերնախավային խմբերից, որոնց շահերը տարբեր են: Թվում է, որ դա պետք է ընտրությունների ժամանակ հարուցի քաղաքական մրցակցություն: Բայց նրանք չեն պայքարում, քանզի կարծում են, որ մնացած խմբերը չեն պաշտպանի իրենց, իրենք կմնան փոքրամասնություն, իսկ նախագահը ուժայինների և այլ ռեսուրսների միջոցով կպատժի նրանց “դավաճանության” համար: Սա, իհարկե, որոշակի կայունության գործոն է:
Բայց սա միայն թվացյալ կայունություն է: Հենց նախագահը կորցնում է իր հեղինակությունը, վերնախավային խմբերը սկսում են մտածել իրենց այնպիսի ապագայի մասին, երբ գործող նախագահը չի լինի պատժող և պարգևատրող բարձրագույն ատյանը, փորձում են կռահել, թե որ քաղաքական գործիչը կզբաղեցնի այդ տեղը և կլինի այդ՝ պատժող և պարգևատրող գործառույթի կրողը:
Պատրոնաժային նախագահությունը “մոնոլիտ” է, պայքարի արդյունքում խմբերից մեկն ունենալու է ամեն ինչ, մյուսները՝ ոչինչ. նույնիսկ գյուղապետերը, առանց բացառության, պետք է լինեն իշխող կլանին հավատարիմ: Սա մրցակցություն չէ, այլ՝ իսկական քաղաքացիական պատերազմ: Այստեղից այն տհաճ երևույթը, որ անվանում են “առնետավազք”, երբ նախկին “վասալները” մեկ գիշերվա մեջ փոխում են իրենց “գույնը”: Ընտրությունների ժամանակ մյուս վերնախավային խմբերի համար իրադրությունն այնքան հուսահատական է և ճգնաժամային, և ամեն ինչ կորցնելու վտանգն՝ այնքան մեծ, որ անխուսափելիորեն ծնում է հեղափոխական իրադրություն:
Այս իրադրությունում, ռենեգատ՝ “հավատուրաց” խումբը սկսում է օգտագործել այն ռեսուրսները, որոնք մինչ այդ օգտագործվում էին նախագահին աջակցելու համար: Դա կարող է լինել հսկողությունը հեռուստատեսային նորությունների վրա, քրեական գործերի հարուցումը, բիզնեսի ֆինանսական աջակցությունը և այլն:
Հայկական բռնապետությունը, ինչպես բազմաթիվ այլ ժամանակակից բռնապետություններ, “ռեյտինգային բռնապետություն” է: ԶԼՄ-ները կանոնավոր կերպով հրապարակում են քաղաքական ուժերի ռեյտինգները, որոնք խիստ հակասական են, համարյա միշտ՝ վստահություն չներշնչող: Հատկապես այդ “ռեյտինգները” կարևոր են ընդիմության համար, քանզի իշխանությունների սպառնալու հարմար միջոց են: Որոշակի ռեյտինգը նրանց թույլ է տալիս մեծ զանգվածներին դուրս բերել փողոց: Ընդդիմությունը զանգվածային ելույթները կարող է օգտագործել երկակի. կամ պետական և կառավարական հաստատությունները զավթելու համար, ինչպես դա եղավ 1996 թ.-ին, այնպես էլ իշխանափոխության անխուսափելիությունը ցուցադրելու համար, ինչպես 2003 կամ 2008-ին:
Իշխանափոխության ձգտող խմբերը կարող են ակտիվանալ ինչպես սոցիալական դժգոհության աճին զուգընթաց, այնպես էլ տարաբնույթ հայրենասիրական լոզունգների ներքո, ինչպես դա եղավ 1997-1998 թ.-ին: Հեղափոխության, ինչպես իշխանափոխության բանաձևն, արդեն 200 տարի նույնն է՝ “Վերևները չեն կարողանում, ներքևները չեն ցանկանում”: Թվացյալ սիմետրիկ այս պայմանը իրականում ասիմետրիկ է. նույնիսկ համընդհանուր սոցիալական դժգոհության պայմաններում իշխանափոխությունն անհնար է, եթե վերնախավը տրոհված չէ, իմա՝ “մոնոլիտը” սասանված չէ:
Հեղափոխական իրադրությունում նախագահի հեղինակությունը “թրջված” է, բայց մեր պայմաններում դա դեռ վճռական փաստարկ չէ, եթե ուժայինները միակամ աջակցում են նախագահին: Մյուս կողմից, եթե սկսում է աշխատել “հայրենասիրական” գործոնը, հիմնական վերնախավային խումբը՝ բանակը, Ազգային անվտանգությունը կարող են երես թեքել գործող նախագահից և փորձել բերել իրենց դրածոյին, ինչպես դա եղավ Վ. Պուտինի դեպքում: Երեք “գունավոր” հեղափոխությունների ժամանակ էլ, սկսած որոշակի պահից, ուժայինները, օրինակ, սկսեցին կոմպրոմատ մատակարարել ընդիմությանը:
Հայաստանում սոցիալական դժգոհությունն անընդհատ աճում է, սրվում է նաև տարբեր տնտեսական խմբերի դեռևս անդրկուլիսային պայքարը: Ղարաբաղյան խնդրի անհաջող զարգացման սցենարի դեպքում կարող է աշխատել նաև “հայրենասիրական” գործոնը. ՀՅԴ-ն արդեն խոսում է իշխանափոխության մասին: Սակայն եթե կրկնվելու է 1998 թ-ի սցենարը, ապա հասարակության և պետության առանցքային՝ մոնոպոլիստական տնտեսության և օլիգարխիական կառավարման խնդիրը չի լուծվելու, կամ լինելու են կոսմետիկական բարելավումներ, ինչը փորձում էր անել նաև Տիգրան Սարգսյանը:
Օլիգարխական համակարգի հիմնական հենարանը, սոցիալական անարդարության քաղաքական պատվարը Հանրապետական “կուսակցությունն” է: Դժվար է պատկերացնել, որ այդ կլան-կազմակերպությունը ինքնակամ կվերափոխվի, հետևաբար արմատական բարեփոխումների հաջողության երաշխիքը Հանրապետական “կուսակցության” լուծարումն է, իսկ նրա անդամներին քաղաքական գործունեության իրավունքից զրկելը: Հաշվի առնելով, որ այդ “կուսակցության” գործունեությունն ընդհանուր առմամբ կարելի է բնորոշել որպես հակասահմանադրական, ապա իդեալական սցենարում այդ հարցը պետք է քննարկի և լուծի Սահմանադրական դատարանը: Սակայն առկա իրավիճակում ակնհայտ է, որ Սահմանադրական դատարանը չի դիմի այդ արմատական քայլին, հետևաբար ուրվագծվում են ապագա այլ՝ սոցիալական հեղափոխության կոնտուրները:
ՎԱՐԴԱՆ ՋԱԼՈՅԱՆ
Մեջբերել
Տատ-ի խոսքերից
: Այսինքն՝ կուռք ուզեմ էլ՝ չեմ կարող ունենալ: Կան մի քանի հիմնարար գաղափարներ, կան այդ գաղափարներից շեղվողներ ու կա այլընտրանք: Բնականաբար, ընտրելու եմ որ թե նաղդ վատը, այլ «երևի» վատը: Թեկուզ մենակ նրա համար, որ ոչ թե նաղդ ա, այլ «երևի»: Ու որտև եթե, ասենք, փոսի մեջ նաղդ սովից մեռնում ես, ու մի հիվանդ մարդ ձեռքը պարզում ա, որ քեզ հանի, հաստատ ձեռքդ կտաս, չես ասի՝ «չէ, դու գնա, թող բժշկական ռեզինից ձեռնոցներով ու մեծ բյուստով սիրուն բուժքույր գա», որտև կարող ա վարակվես, կարող ա՝ չէ, բայց որ մնաս, հաստատ մեռնելու ես:
Էջանիշներ