ՀԱՐԿԵՐԸ ԵՎ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ
Հայաստանում անարդարությունը, սոցիալական բևեռացումը, կաշառակերությունը, օրենքի անտեսումն իշխանական վերնախավի մոտ այնպիսի չափերի է հասել, որ վաղուց արդեն ժողովուրդը պետք է ապստամբած լիներ: Չեն ապստամբում, որովհետև առայժմ այլ ելքեր ունեն: Առաջին. դեռ կարող են արտագաղթել, ներգաղթի Ռուսական օրենքներն այդքան կոշտ չեն: Երկրորդ, կարող են զբաղվել հարբեցողությամբ: Երրորդ, եթե աշխատավորը տղամարդ է, կարող է գալ տուն և ծեծել կնոջն ու երեխաներին: Եթե չի ապստամբել, ուրեմն դեռ այս ելքերը նրան բավարարում են: Պետական քարոզչությունը ևս համակիր է այս ելքերին:
Առաջիների համար կա սփյուռքի նախարարություն և “Օտար, ամայի ճամփեքի վրա” հաղորդում. հանկարծ վատ չզգան, որ արտագաղթել են: Երրորդի համար կան նահապետական բարոյականությունը փառաբանող թոք-շոուներ. հանկարծ վատ չզգան, որ ծեծում են կնոջը: Հարբեցողության աջակցման մասին էլ հիշենք, որ վարչապետը մի քանի ամիս առաջ ներկա էր օղու նոր գործարանի բացմանը: Բայց հիմնական պատճառը, որ զանգվածները չեն ապստամբել, նրանց քաղաքական գիտակցության պակասն է. պետական քարոզչամեքենային հաջողվում է բնակչության տնտեսական շահի գիտակցությունը մթագնել ազգային-մշակութային խնդիրների միջոցով:
Ժամանակակից լիբերալ-դեմոկրատական պետությունը հարկային հավասարության պետություն է, ի տարբերություն ֆեոդալական բռնատիրության: Ֆեոդալական պետությունում վերնախավըª առաջին և երկրորդ դասերըª արիստոկրատիան և եկեղեցին, հարկեր չէին վճարում. հարկեր վճարում էր երրորդ դասը: Ինչպիսի±ն է եղել ֆեոդալիզմի, ավելի շուտª բացարձակ միապետության հարկային կառուցվածքը: Հիմնական եկամուտները եկել են ակցիզներից և մաքսային տուրքերից, ինչպես նաև երրորդ խավից գանձվող գլխահարկից: Առևտրային գործունեությունը կարգավորվում էր “կապիտուլյացիաների”ª “հանձնումների” միջոցով. օրինակª ցորենի կամ աղյուսի առևտրի մենաշնորհը հանձնվում էր մեկ ընկերությանը: Հետևություն. օլիգոպոլիաները և մոնոպոլիաները վերացնելու համար հարկավոր է վերացնել ֆեոդալիզմը, բացարձակ միապետությունը և ճորտատիրությունը:
Ինչպե±ս է առաջացել լիբերալ, իսկ ապաª լիբերալ-դեմոկրատական պետությունը: Ուիլյամ Պիտտ Կրտսերը նապոլեոնյան պատերազմների ժամանակ մտցնում է եկամտահարկ, որն աստիճանաբար շահութահարկի հետ դառնում է հիմնական հարկատեսակ եվրոպական պետություններում: Անցում է կատարվում անուղղակի հարկերից ուղղակի հարկերին: Եվրոպայի և Հս. Ամերիկայի դեմոկրատական զանգվածներն իրենց սկսում են հպարտորեն անվանել հարկատուներ, ի տարբերություն միջնադարի, երբ հարկատու լինելը նշանակում էր ունենալ ստոր կարգավիճակ: Այդպես է նաև Հայաստանում, “նալոգ” տվողները ցածր դաս են, “նալոգ” հավաքողներըª “ավտարիտետներ”: Սրանից 90 տարի առաջ լիբերալիզմի պատմաբան Գվիդո դե Ռուջերոն գրել է. “Որպես օրենք, որքան բարձր են հարկերը, այնքան ավելին են հպատակների ազատությունները և որքան ցածր են, այնքան ազատությունը քիչ է: Ազատ պետություններում բարձր հարկերը հավասարակշռվում են ազատությամբ, բռնապետություններում պետական ցածր հարկերը ծառայում են փոխհատուցում ազատության կորստի համար”: Այս դրույթը հիմնականում վերաբերվում է վերնախավին. հասարակ քաղաքացիները միշտ էլ հարկեր վճարել են, բայց Հայաստանում նրանք մնում են անազատ:
Ժամանակակից բոլոր երկրները, նրանց ճնշող մեծամասնությունը, ընդունում է, որ կառավարությունները պետք է ձևավորվեն ընտրությունների միջոցով, այլ է, որ բազմաթիվ երկրներում այն կեղծվում է: Ընտրությունները կեղծելու հիմնական գործոնը օրենքի առաջ հավասարության բացակայությունն է: Այս արժեքի ներդրման համար կարևորագույն գործոն է հարկային քաղաքականությունը: Եվ ընդհակառակը. հարկային արտոնությունները ստեղծում են քաղաքական և տնտեսական ռեսուրս ընտրությունները կեղծելու համար:
ՀԱԿ-ի պահանջներից մեկն էլ բյուջեի բաժինը համախառն ներքին արդյունքում 22 տոկոսի հասցնելն է: Որպես օրինակ կարելի է բերել մերձբալթյան պետությունները, որտեղ այդ ցուցանիշը 30 տոկոսին մոտ է կամ ավելին, իսկ որոշ արևմտաեվրոպական երկրներում գերազանցում է 40 տոկոսը: Դեռևս 2002 թ. Հայաստանում այդ ցուցանիշը մոտ էր քսան տոկոսին: Աստիճանաբար այդ ցուցանիշը իջավ մինչև 14 տոկոս, ապա մեկ-երկու տոկոս աճեց: Նույնիսկ չավարտված պատերազմը նրանց զգուշացում չեղավ. հաղթեց ագահությունը, գիշատիչ բնազդները, հակապետական մտածողությունը: Գումարային առումով դա 7-8 միլիարդ դոլար է, որ կարող էր ուղղվել կրթությանը և գիտությանը, սոցիալական ոլորտին, արտադրությանը, վերջապեսª բանակին: Պարզ է, որ այդ գումարը դժվար կլինի վերադարձնել. այն մեծամասամբ փոշիացվել է:
Ժամանակակից պետության կայացածության հիմնական ցուցանիշը, բռնության մենաշնորհից հետո, կառավարության կողմից հարկեր հավաքելու ունակությունն է: Երբ հարկերի բաժինը ՀՆԱ-ում իջավ 14 տոկոսի, միջազգային կազմակերպությունները, մասնավորապես Համաշխարհային բանկը, խուճապ բարձրացրին: Բանն այն է, որ այդ ցուցանիշը շատ մոտ է փլուզված կամ փլուզմանը մոտ երկրների ցուցանիշին: Սակայն վարչապետ Սերժ Սարգսյանը հրաժարվեց կատարել ՀԲ խորհուրդները, ինչպես մի քանի տարի առաջ նախորդ վարչապետը մերժեց աշխատավարձը և նպաստները բարձրացնելու հանձնարարականը: Հայաստանը չի կարող փլուզվել, քանզի արտաքին քաղաքական հանգամանքների բերումով բանակը և ոստիկանությունը պատրաստ են ճնշելու բողոքի ցանկացած դրսևորում, քանզի նրանք դեռ մնում են նվիրված իշխանություններին:
Սովորաբար կառավարություններն աշխատում են ավելացնել հարկերի բաժինը ՀՆԱ-ում. դա պետությունն ամրապնդելու, դեմոկրատիան զարգացնելու հիմնական գործիքն է: Հայաստանի կառավարությունները վերջին 10 տարում վարել են պետությունը և դեմոկրատիան թուլացնելու քաղաքականություն: Մեխանիզմները շատ պարզ էին. մի խումբ խոշոր բիզնեսմենների ազատել հարկերից. նրանք վճարումներ կատարում էին միայն բյուջետային “անցքերը” փակելու համար, այստեղից ապառքների նշանավոր խնդիրը: Օլիգարխներ-իշխանություն հարաբերությունները դառնում են անձնավորված, ստանում են վասալական կախվածության բնույթ: Այս խաղին մասնակցելուց հրաժարվելը ձեռնակատիրոջ համար նշանակում էր դուրս նետվել բիզնեսի ոլորտից: Ֆեոդալականացման մյուս գործոնը հարկերի կառուցվածքն է, նրա “ակցիզացումը” և “մաքսայնացումը”, շեշտադրումն անուղղակի հարկերի վրա դնելը: Մեր խոշոր ընկերությունները կարող են մուծել մի քանի միլիարդ դրամի անուղղակի հարկ և ընդամենը մի քանի տասնյակ միլիոն դրամի ուղղակի հարկեր: Իսկ անուղղակի հարկը նշանակում է, որ հարկը փաստորեն մուծել է սպառողը, բնակչության լայն խավերը:
21-րդ դարի ընթացքում դեմոկրատիայի հաջողությունները հետկոմունիստական աշխարհում համեստ պետք է գնահատել: Դեմոկրատական համակարգին շատ թե քիչ ինտեգրել հաջողվեց արևելաեվրոպական երկրների մի մասին, մյուսներըª ինչպես Ուկրաինան, Թուրքիան, Կիրգիզիան և Վրաստանը, տապալվեցին այս գործընթացում: Հիմնական մասըª Հայաստանը, Ղազախստանը և այլն, “հստակ և հետևողական կամք” ցուցադրեցին, մերժելով լիբերալ-դեմոկրատական արժեքները և գերադասելով ֆեոդալիզմը: Տարբերություններ “նեոֆեոդալական” երկրների միջև իհարկե կան: Քաղաքական համակարգը Ուզբեկիստանում միակուսացական է, Հայաստանում` մեկուկեսական: Վերջինիս իմաստն է. բռնապետություն ինչպես միակուսակցական երկրներում և “գետտոյացված”, մարգինալացված իրավազուրկ ընդիմություն: Ընտրությունից ընտրություն Հայաստանում քվեարկության քաղաքական արժեքն անընդհատ ընկնում է: Ինչպես գիտենք, մեր իշխանական վերնախավն ընտրությունների անցկացումը սկսել է վստահել կաշառքի մեխանիզմին, իսկ վերահսկումըª քրեական խաժամուժին. նույնիսկ ադմինիստրատիվ ռեսուրսը երկրորդ պլան է մղվել:
Պետության բնույթը պայմանավորված է նրա ֆինանսներով: Եթե պետությունը համեմատենք կաթսայի հետ, ապա կարող ենք ասել, որ երեք վիճակ կարող է լինել: Առաջին, կաթսան ամբողջական է: Երկրորդ, կողքից անցքեր ունի և ջուր լցնելուց նրա մի մասը թափում է: Եվ երրորդ, անցքերը հատակին են: Պատկերավոր ասած, վերջին 10 տարում իշխանություններն անցքեր բացեցին պետության կաթսայի հատակին և այդ անցքերին դեմ տվեցին իրենց անձնական թաշտերը: Վերջին մեկուկես տարվա ընթացքում կառավարությունը հսկայական վարկեր վերցրեցª մեկուկես միլիարդ դոլարից ավելի, սակայն որևէ արդյունք չենք տեսնում` գումարները կաթսայի հատակի անցքերով արագորեն դուրս հոսեցին: Տնտեսական չնչին աշխուժացումը կառավարության քաղաքականության արդյունք չէ, այլ պայմանավորված է դրամափոխանցումների աճով:
Ֆեոդալիզմից կապիտալիզմ անցումը խիստ ցավագին է եղել Եվրոպայում, ուղեկցվել է քաղաքական և սոցիալական սուր ցնցումներով: Ֆեոդալական պետությունում ընդիմություն չի կարող լինել, միայն պալատական հեղաշրջումներ, օրինակª ինչպես 2008-ին, երբ վերնախավի մի խմբին փոխարինում է մյուսը: Բուրժուական կարգերին անցնելու համար հարկավոր է հեղափոխություն, կարևոր չէ` խաղաղ և կոմպրոմիսային, թեª ոչ: Հեղափոխության էությունը նոր էլիտայիª բուրժուական վերնախավի հայտնվելն է, որը գալիս է փոխարինելու կառավարող հինª ֆեոդալական էլիտային: Իսկ այդ նոր դասակարգիª բուրժուական վերնախավի ուժը նրա տված հարկերն էին, այլապես նա չէր հաղթի:
Ֆրանսիայում հեղափոխությունից առաջ արքունիքը զուր ջանքեր էր գործադրում վերակառուցել հարկային համակարգը, որպեսզի կարողանա փակել հսկայական բյուջետային դեֆիցիտը: Բարեփոխումներին հիմնականում ընդդիմանում էր արիստոկրատիան, որը չէր ցանկանում վճարել հողային հարկ, հղվելով իր դարավոր արտոնություններին: Միրաբոն հեղափոխությունից առաջ հումորով նկատել է, որ պետական պարտքը ֆրանսիական ազգի անգին գանձն է, նկատի ունենալով, որ այն հեղափոխականացնում է զանգվածներին: Համանման էր իրավիճակը Արգենտինայում, որը 2002 թ հանգեցրեց ժողովրդական հեղափոխության:
Պատմությունը ցույց է տալիս, որ հարկեր չվճարելը, “ընտրյալներին” հարկային արտոնություններ շնորհելը հարուցում են ամենամեծ հասարակական վրդովմունք և հեղափոխությունների հիմնական պատճառն են: Միրաբոյի հետևությամբ կարող ենք ասել, որ փոքր բյուջեն, արտաքին մեծ պարտքը ապագա հայկական բուրժուական հեղափոխության գլխավոր նախադրյալն են:
ՎԱՐԴԱՆ ՋԱԼՈՅԱՆ
Մեջբերել
Էջանիշներ