Զանազան լեզվական հարցեր

[Շինարար]

Շինարար ջան, չգիտեմ` դու ինչ ձեւով ես անցել, բայց գիտեմ, որ մենակ իմ անցնելու 10 տարիների ընթացքում 150 անգամ էս զիբիլների մեջ փոփոխություն ա եղել: Ամեն դեպքում ես ինչ հիշում եմ, իմ անցած(ներ)ում հայցական հոլով կար, ու ես դա ճիշտ եմ համարում, ախր հոլովը մենակ հո վերջավորությունո՞վ չի:

Հիշեցնեմ, որ հոլովումը բառաթեքման ձևերից ա, այսինքն նախ և առաջ անհրաժեշտ ա թեքում, որը արտահայտվում է վերջավորության կամ բառամեջում կատարվող փոփոխությամբ, նույնատիպ թեքմամբ 2 հոլովների առկայությունը պատճառաբանված չեմ համարում

[AniwaR]

Ես ընդհանրապես հինգհոլովական եմ :

Բա որ հինգհոլովական ես, ինչի՞ ես տրականը նշել: Նշեիր սեռական հոլով որոշյալ հոդով:

[Հայկօ]

Բա որ հինգհոլովական ես, ինչի՞ ես տրականը նշել: Նշեիր սեռական հոլով որոշյալ հոդով:

Հինգհոլովական տեսության մեջ սեռական հոլովը չի մտնում:

[AniwaR]

Հինգհոլովական տեսության մեջ սեռական հոլովը չի մտնում:

Քանի որ ինչ-որ բան լավ չհիշելը կամ սխալ հիշելը բնորոշ է ցանկացած մարդու, ես կսպասեմ մինչև դու համապատասխան հինգհոլովական քերականության գրքից մեջբերում անես: Եթե չարեցիր, վաղը վերջին քննությունս հանձնելուց հետո կազատվեմ, ու 10-րդ դասարանի պարապելուս գրքերը ինքս կսկսեմ փորփրել:

[Հայկօ]

Քանի որ ինչ-որ բան լավ չհիշելը կամ սխալ հիշելը բնորոշ է ցանկացած մարդու, ես կսպասեմ մինչև դու համապատասխան հինգհոլովական քերականության գրքից մեջբերում անես: Եթե չարեցիր, վաղը վերջին քննությունս հանձնելուց հետո կազատվեմ, ու 10-րդ դասարանի պարապելուս գրքերը ինքս կսկսեմ փորփրել:

Քեզ բարի փորփրումներ:

[AniwaR]

Քեզ բարի փորփրումներ:

Շնորհակալություն: Բայց նախքան փորփրելն էլ կցանկանամ ասել հետևյալը (ավելի շատ ինքս ինձ ստուգելու համար).

1. խիստ անտրամաբանական է ենթադրել, որ այդ «տեսության» հորինողները (իսկ այն իսկապես հորինված եմ համարում, գոյություն ունեցող իրականությունից չի բխում) կբացառեին այնպիսի «դասական» հոլովի գոյությունը, ինչպիսին սեռականն է, որը կա նույնիսկ երկհոլով անգլերենում: Իմ հիշելով (իսկ ես սովորաբար նման բաները բավական լավ եմ, հիշում, ի դեպ)՝ նրանք հանում էին տրական հոլովը (և հայցականը), իսկ «ին» վերջավորության տակից դուրս էին գալիս «բեն-լյուն-թո» անելով, թե դա նույն սեռական հոլովն է, որ ստանում է «ն» որոշյալ հոդը.
2. միշտ էլ կողմ եմ եղել ցանկացած լեզվական կանոն մշակելիս շեշտը դնել իմաստային կողմի վրա: Եվ նույնիսկ դա մի կողմ թողնելով՝ 5 հոլով սահմանելն ավելի քան աննպատակահարմար է գործնական առումով, որովհետև հոլով ստանում է ոչ միայն գոյականը, այլև մյուս անուն խոսքի մասերը: Եթե գոյականի դեպքում կարելի է իրար լղոզել սեռական և տրական հոլովները, ապա նույնն արեք, խնդրեմ, «ես» դերանունը հոլովելիս.
3. ավելի հեշտ է ասել, որ պարզապես անուշադիր ես եղել ու վրիպել:

[Շինարար]

Ինչքան հիշում եմ, դրան ասում են սեռական-տրական հոլով

[Եղիայեան]

Սեռականի ու տրականի զանազանութիւնը լեզուն ինքնաբերաբար կը պարտադրէ: Ահա օրինակներ՝
* Այս գիրքը Թորոսի հայրը տուաւ( Թորոսի՝ յատկացուցիչ):
* Այս գիրքը Թորոսին հայրը տուաւ( Թորոսին՝ մատուցման խնդիր):
Ասոնք երկու տարբեր հաղորդումներ են այն պարզ պատճառով, որ առաջինին մէջ Թորոսի կը գիտակցուի իբրև սեռական, իսկ երկրորդին մէջ՝ իբրև տրական:
Հաւանաբար ուղղականի ու հայցականի զանազանումը գոյականներուն պարագային այլևս ժամանակավրէպ է: «Այս գիրքը չկարդացի» և «Այս գիրքը չի կարդացուիր» նախադասութիւններուն մէջ «գիրքը» նոյն հոլովն է՝ ուղղական: Անշուշտ դերանուններուն պարագային այս երկուքը չեն նոյնանար:

[Եղիայեան]

Նախորդ էջերուն բազմիցս հանդիպեցայ ստորակէտՆԵՐ յոգնակիին, մինչ ես կ'ակնկալէի, որ ըսուէր ստորակէտԵՐ. քանի ԿԷՏ կու տայ կէտԵՐ և ոչ թէ կէտՆԵՐ.ուրեմն՝ ստորակէտ>ստորակէտԵՐ: Կը սխալի՞մ: Սփիւռքահայը կը գործէ այս կոպիտ սխալը, բայց հայաստանաբնակներուդ ինչպէ՞ս ներեմ:

[Ուլուանա]

Նախորդ էջերուն բազմիցս հանդիպեցայ ստորակէտՆԵՐ յոգնակիին, մինչ ես կ'ակնկալէի, որ ըսուէր ստորակէտԵՐ. քանի ԿԷՏ կու տայ կէտԵՐ և ոչ թէ կէտՆԵՐ.ուրեմն՝ ստորակէտ>ստորակէտԵՐ: Կը սխալի՞մ: Սփիւռքահայը կը գործէ այս կոպիտ սխալը, բայց հայաստանաբնակներուդ ինչպէ՞ս ներեմ:

«Ստորակետներ» ձևը նույնքան ճիշտ է, որքան «ստորակետերը»։ Հենց նոր հատուկ բառարանով էլ ստուգեցի։ Աղբյուրը՝ Դավիթ Գյուրջինյան «Անուն խոսքի մասերի թվի կարգը արդի հայերենում». քերականական բառարան–տեղեկատու, Երևան 2007 թ.։

Նախ ասեմ, որ այն հանգամանքը, որ «կետ» բառի հոգնակին «կետեր» է, բնավ չի նշանակում, որ դրանով կազմված բարդ բառերն էլ պիտի պարտադիր հոգնակիի նույն վերջավորությունն ունենան։ Գոյություն ունի այդ հարցը կարգավորող հատուկ կանոն, որի մասին Հայկօն մի առիթով գրել էր, ուղղակի մեջբերեմ համապատասխան հատվածը.

Գոյություն ունի այսպիսի օրենք բարդ բառերի համար. եթե բարդ բառի վերջին բաղադրիչն այդ բառում պահպանում է իր հիմնական իմաստը (կամ, ավելի ճիշտ, նաև պայմանավորում է բարդ բառի ընդհանուր իմաստը), ապա հոգնակին կազմելու համար ավելացնում ենք եր, իսկ եթե չի պահպանում, ապա՝ ներ: Ավելի ճիշտ կլինի, կարծում եմ, եթե կոնկրետ օրինակների վրա բացատրեմ: Այսպես. «խաչբառ» բառը նշանակում է, ըստ էության, «խաչված բառեր», այսինքն՝ այսպես թե այնպես բառ բառն է պայմանավորում դրա իմաստը (և պահպանում է իր հիմնական իմաստը), ուրեմն՝ «խաչբառ» բառի հոգնակին լինում է «խաչբառեր»: Իսկ, օրինակ, «մեծատուն» բառը նշանակում է պարզապես «հարուստ», ոչ թե հենց կոնկրետ «մեծ տուն ունեցող» կամ «մեծ տուն». մեծատունը տուն չէ, «տուն» բառն այս բարդ բառի մեջ իր առաջնային իմաստով իմաստաստեղծիչ դեր չունի, և ուրեմն՝ «մեծատուն» բառի հոգնակին լինում է «մեծատուններ»: Նույն կերպ էլ, ասենք, «տնամերձ» բառը, որ «այգի, պարտեզ» է նշանակում», դառնում է «տնամերձներ»:

Մի երկու բան էլ ասեմ այն բարդ բառերի մասին, որոնց վերջին բաղադրիչը կարող է լինել թե՛ բայական և թե՛ գոյականական հիմք: Եթե բարդ բառի վերջին բաղադրիչը բայական հիմք է, ապա դրա հոգնակին կազմվում է ներ վերջավորությամբ, իսկ եթե գոյականական հիմք է, ապա՝ եր վերջավորությամբ: Օրինակ՝ «արձակագիր» բառը նշանակում է «արձակ գրող» (բայական՝ գործողություն՝ գրելը ցույց տվող հիմք), և ուրեմն սրա հոգնակին լինում է «արձակագիրներ»: Իսկ «պատավորագիր» բառի մեջ «գիր» բաղադրիչը գոյականական է, քանի որ ցույց է տալիս ոչ թե գործողություն, այլ առարկա՝ գիր, այսինքն՝ «պարտավորագիր» բառի հոգնակին լինում է «պարտավորագրեր»:

Մի երկու օրինակ էլ ես բերեմ. նիշ – նիշեր, բայց՝ ցուցանիշ – ցուցանիշներ, քանի որ այս բառում նիշ արմատն իր նախնական իմաստը չի պահպանել։ Տեսակետ – տեսակետներ՝ էլի նույն պատճառով։ Կոնկրետ «ստորակետ» բառում, ըստ երևույթին, միանշանակ դժվար է ասել՝ «կետ» կզբնական իմաստը պահպանված է, թե ոչ։ Համենայնդեպս, ինչպես արդեն ասացի, պաշտոնապես երկու ձևերն էլ ընդունելի են համարվում։ Բայց նմանատիպ դեպքերն այնքան էլ շատ չեն, հիմնականում հնարավոր է իմաստով որոշել՝ –ներ, թե –եր։

[Ֆոտոն]

...
Մի երկու օրինակ էլ ես բերեմ. նիշ – նիշեր, բայց՝ ցուցանիշ – ցուցանիշներ, քանի որ այս բառում նիշ արմատն իր նախնական իմաստը չի պահպանել։ Տեսակետ – տեսակետներ՝ էլի նույն պատճառով։ Կոնկրետ «ստորակետ» բառում, ըստ երևույթին, միանշանակ դժվար է ասել՝ «կետ» կզբնական իմաստը պահպանված է, թե ոչ։ Համենայնդեպս, ինչպես արդեն ասացի, պաշտոնապես երկու ձևերն էլ ընդունելի են համարվում։ Բայց նմանատիպ դեպքերն այնքան էլ շատ չեն, հիմնականում հնարավոր է իմաստով որոշել՝ –ներ, թե –եր։

Կոնկրետ «չափանիշներ» բառը մեզ բացատրել են այսպես: Երբ վերջին միավանկ բաղադրիչը տվյալ բառում ոչ թե գոյական է, այլ բայ, հոգնակին կազմվում է «ներ»-ով:
Այսինքն՝ չափանիշ = չափը նշող:
Այսինքն՝ միայն այս կանոնով ենք որոշել ներ կամ եր վերջավորությունը: Միայն բացառությունների շարք կար, որ գրաբարից բառերը ն վերջավորություն են ունեցել հենց եզակիում, բայց արդի հայերենում այն ընկել է, հոգնակիում վերականգնվում է: Օրինակ ձուկ-ձկներ-շնաձկներ (ձուկն, մուկ, դուռն):

[Դատարկություն]

Երևի ամենահարմար վայրն այստեղ է հարցս տալու համար

Ինձ հետաքրքիր է, հայ մատենագրության ամբողջ պատմության ընթացքում, ինչպիսի՞ տառատեսակներով են գրվել մագաղաթները (ես մի քանիսը գիտեմ, կուզեմ բոլորն իմանամ), ինչպիսի՞ գրականություն կա այդ տառատեսակներին նվիրված, իսկ եթե չկա, որտեղի՞ց կարող եմ տառերի օրինակները գտնել, թեկուզ մոտավոր:

[Եղիայեան]

Քիչ մը, աւելի շուտ՝ շատ, կը զարմացնէք զիս:
Հայկոյէն կատարուած մէջբերումը կատարելապէս կը համապատասխանէ քիչ մը բոլոր դասագրքերու մէջ բանաձևուած կանոնին, և ան ամբողջովին կը խօսի ի նպաստ իմ պաշտպանած տեսակէտիս: Միջակէտ բառին մէջ, նաև՝ վերջակէտ և այլն, բառիմաստը կը նոյնանայ ԿԷՏ բառի իմաստով. միջակէտը, վերջակէտը...ԿԷՏեր են: Այս իսկ պատճառով պարտին իրենց յոգնակին կատարել ճիղդ ԿԷՏ-ին պէս. կէտ>կէտԵՐ, ուրեմն՝ միջակէտ>միջակէտԵՐ: Ինչ կը վերաբերի տեսակէտ բառին, հաւանաբար այս բառը իր նիւթական կամ սկզբնական իմաստէն շատ հեռացած է, ան այլևս ԿԷՏ -ի գաղափարը չ'արտայայտեր, այդ իսկ պատճառով հաւանաբար թոյլատրելի է ըսել տեսակէտՆԵՐ. թէև միօրինակութեան սիրոյն կարելի է նաև ըսել տեսակէտԵՐ:
Գալով մեծատուն>մեծատունՆԵՐ ձևին,որ ճիշդ է, այստեղ կը գործէ ուրիշ կանոն մը. ստացուած բառին իմաստը կը նշանակէ ՈՒՆԵՑՈՂ. այս պատճաչով ալ յոգնատին կ'ըլլայ ՆԵՐ-ով. մեծատուն-ը շատ ալ լաւ կը նշանակէ ՄԵԾ ՏՈՒՆ ՈՒՆԵՑՈՂ, շատ վաղուց ունևորութիւնը յատկանշուած է տան մեծութեամբ: Դրամատուն>դրամատունԵՐ, որովհետև այստեղ ունեցողի գաղափար չկայ. դրամատունը պարզապէս ...ՏՈՒՆ մըն է, ինչպէս գրատուն, հանրատուն և այլն, ուրեմն՝ դրամատուներ, գրատուներ, հանրատուներ և այլն: Կարմրամորթ> կարմրամորթՆԵՐ, որովհետև կարմիր մորթ ՈՒՆԵՑՈՂ կը նշանակէ, և մորթ չի նշանակեր:
Յաջորդ կանոնը կը վերաբերի բայարմատով վերջացող բարդ բառերուն:
Հոն ուր բարդ բարը կը նշանակէ բան մը ԸՆՈՂ, ապա յոգնակին կը կազմուի ՆԵՐ-ով. օրինակ՝ հայրենադարձ (դարձ առ հայրենիք) կու տայ հայրենադարձԵՐ, իսկ հայրենադարձ (դարձող առ հայրենիք, այսինքն՝ հայրենադարձուող անձ) կու տայ հայրենադարձՆԵՐ: Բարևագիր, որ է պարզապէս գրութիւն մը, կու տայ բարևագրԵՐ, խմբագիր, որ է գրող, ուրեմն՝ բան մը ԸՆՈՂ, կու տայ խմբագիրՆԵՐ: ՀամաձայնագրԵՐ և մատենագիրՆԵՐ, ձեռսգրԵՐ և պատմագիրՆԵՐ և այլն: Հոն ուր գրչագիր-ը գրիչով գրուած մատեանն է, ապա գրչագրԵՐ, հոն ուր գրչագիր-ը գրիչով գրողն է, ապա գրչագիրՆԵՐ:
Եզրակացութիւն. նոյն բառը նոյն իմաստով յոգնակի կազմելու երկու ձև չի կրնար ունենալ: Այլ ՄԷԿ ու միան ՄԷԿ: Իմ խորագոյն յարգանքներս Գիւրջինեանին. Պղատոնը կը սիրեմ, սակայն ճշմարտութիւնը աւելի կը սիրեմ:

[Ariadna]

Մի հոդված եմ խմբագրում, էսպիսի տողեր կան.

Բայց թե, արդարության դեմ չմեղանչելու նպատակով պետք է փաստենք, որ

ես «բայց թե–ն» սարքեցի «բայց դե», հեղինակը ինձ հետ համաձայն չէ, ասում է, որ ճիշտը բայց թե–ն է, հիմա արդեն կասկածում եմ, որ ինքն է ճիշտ։ Մի հատ խնդրում եմ ասեք էլի, ճիշտ եմ, թե՝ սխալ ։) Կանխավ շնորհակալ եմ

[Արևածագ]

Եթե «դե» ես սարքել, այդ «դե» -ն կարելի էր ընդհանրապես հանել: Հնարավոր է, որ նախադասության մտքից ելնելով, «թե» -ն «եթե» -ի նշանակություն ունի: Այդ դեպքում հեղինակը ճիշտ է: