Գեղարվեստական գրականության դերն ու նպատակը

[Ուլուանա]

Վիոլետ Գրիգորյանին նվիրված թեմայից ակամա ծագեց այս հարցը բարձրացնելու անհրաժեշտությունը։ Թերևս գրականագիտական վեճերի ու տարաձայնությունների մեծ մասի հիմքում ընկած այն հարցը, թե որն է գեղարվեստական գրականության դերն ու նպատակը և ըստ այդմ՝ նաև գնահատման չափանիշներն ու ուղենիշները։ Գրական ճաշակի դերը չնսեմացնելով հանդերձ՝ փորձենք ամեն մեկս նշել մեր տեսանկյունից այն էական ու առանցքային չափանիշները, որոնց հիման վրա գնահատում ենք ստեղծագործությունը, որոնց շնորհիվ որոշ ստեղծագործություններ դիմանում են ժամանակի փորձությանը՝ իրենց կայուն ու պատվավոր տեղը գրավելով գրականության ոսկե ֆոնդում, իսկ մյուսները, չդիմանալով այդ փորձությանը, մոռացվում ու կորչում են իրենց նման բազմաթիվ գրվածքների հետ... Ի՞նչն է ստեղծագործությունը դարձնում անմահ ու բոլոր ժամանակների համար պիտանի ու արժեքավոր։ Ինչպիսի՞ ստեղծագործություններն են մնում, և ինչպիսի՞ք են անցնում–գնում...
Փորձենք պարզել։

[ivy]

Թեման ունի հինգ աստղ ու ոչ մի գրառում. այ քեզ պարադոքս:

Ուզում եմ գրել իմ կարծիքը: Գտնում եմ, որ բոլոր գրողները և ըստ այդմ նրանց ստեղծագործությունները բաժանվում են երկու խմբի: Առաջինի մեջ են մտնում այն գրողները, որոնք ամբողջությամբ սևեռված են իրենց ես-ի վրա ու ցանկանում են հնարավորինս ներկայացնել իրենց հոգում կուտակվածը. սովորաբար այդ կուտակվածը ցավ կամ բողոք է լինում: Երկրորդի մեջ են մտնում նրանք, ովքեր ուղղված են ոչ թե իրենց ես-ին, այլ աշխարհին և փորձում են ներկայացնել այն ամենը, ինչ մեզ շրջապատում է, բայց հետաքրքիր ու տարբեր, երբեմն անսպասելի «լույսերի» ներքո: Հենց վերջիններս էլ ունենում են հաջողություն, ու հենց նրանց ստեղծագործություններն են (կամ դրանցից լավագույննները), որ մնում ու ապրում են:

Հենց դա է գրականության դերն ու նպատակը՝ ներկայացնել աշխարհը, կյանքը, մարդկային հարաբերությունները, պարզ ու հասարակ բաները այնպես, որ նրանք պատկերվեն իրենց ողջ երանգներով, երևան բոլոր կողմերից՝ դրանով իսկ ընթերցողի համար դառնալով բացահայտումներ և ուսուցողական ուղեցույցներ: Կոնկրետ ինձ՝ որպես ընթերցողի, ոչ այնքան հետաքրքիր է որևէ մեկի (եթե իհարկե դա հանճարեղ անձնավորություն չէ) ներքին խմորումների արգասիքներն ընթերցելը, որքան աշխարհի մասին պարզ բառերով գրված որևէ գործ կարդալը, որից հետո այնքան շատ մտածելու բան է ստեղծվում:
Իմ կարծիքով ցանկացած գրող, եթե ուզում է թողնել մնայուն արժեքներ, պիտի աշխատի նայել «դուրս», ոչ թե «ներս»: «Դրսում» այնքան հետաքրքիր բաներ կան, միայն պետք է նկատել ու կարողանալ այնպես գրել, որ կարդացողն էլ անպայման տեսնի այդ ամենը ու ոչ միայն տեսնի, այլև կարդալուց հետո դեռ երկար մտածի իր տեսածի մասին... Աշխարհն ու կյանքը մնայուն են, իսկ ես-ը անցողիկ: Այդ պատճառով էլ ոչ մի եսակենտրոն ստեղծագործություն այնքան չի ապրի, որքան աշխարհին ուղղվածը:

[impression]

Փորձեմ գրել իմ համեստ կարծիքն այս շատ հետաքրքիր, անչափ կարևոր ու չգիտես ինչու անուշադրության մատնված թեմայում: Նախ և առաջ ուզում եմ ասել, որ այն ամենն, ինչ կգրվի, լինելու է շատ սուբյեկտիվ, ոմանք կհամաձայնեն ինձ հետ, մյուսները՝ ոչ, ամեն դեպքում, կրկնում եմ, սա իմ կարծիքն է ընդամենը:
Ըստ իս, ընդհանրապես գրականության մասին խոսելն ինչ-որ տեղ անիմաստ է, քանի որ իմ խորին համոզմամբ, չկա լավ կամ վատ գրականություն, կան տարբեր ընթերցողներ: Էս մտքին հանգել եմ վերջերս, ու էդ պահից սկսած "Ստեղծագործողի անկյունում" հարձակումներ չեմ գործում ոչ մեկի վրա
Հիմա խոսենք "լավ" կամ "վատ" գրականությունից, ու որպեսզի ինձ համար ավելի հեշտ լինի ասելիքս բացատրելը, թույլ տվեք "գրականություն" գլոբալ հասկացությունը համեմատել "երջանկություն" գլոբալ հասկացության հետ: Լավ ու վատ երջանկություն էլ չկա, չէ՞: Պարզապես այն, ինչը երջանկացնում է մեկին, կարող է կատարելապես անտարբեր թողնել կամ նույնիսկ նյարդայնացնել մեկ ուրիշին:
Ինչ վերաբերում է "համաշխարհային արժեք" կոչված երևույթին, կներեք, բայց ստիպված եմ հայտարարել, որ ինձ համար գոնե գոյություն ունեն մի շարք ոչ այդքան հայտնի հեղինակներ ու բազմաթիվ ստեղծագործություններ, որոնք հանգիստ կարող են ոտք գցել ուզածդ համաշխարհային արժեքի հետ: Իսկ էդ համաշխարհային արժեքը ստեղծվում է հասարակության կարծիքի վրա հիմնվելով կամ, ինչն ըստ իս ավելի վատ է՝ best selling երևույթով, երբ գործի գրական արժեքը չափում են նրա վաճառքի քանակով:
Ինչ վերաբերում է հեղինակի "ներսին" կամ "դրսին", էլի կարծում եմ, որ ճաշակի ու նախասիրությունների հարց է: Ինձ համար էդ ձեր ասած ներքին խմորումներն անչափ հետաքրքիր են, սիրածս ստեղծագործությունների մեծ մասն ընդհանրածես զուրկ է սյուժեից: Չնայած, իհարկե, չեմ ժխտում, որ "դրսային" գրականությունն էլ է շատ հետաքրքիր:
Դե իսկ գրականության դաստիարակչական դերն ու դրա կարևորությունն ինձ թվում է քննարկելն անգամ ավելորդ է

[Frigid-]

Իսկ մի՞թե քեզնից դուրս ինչ-որ մեկի ներսը չէ... հըըըմմմ... և հակառակը...

[StrangeLittleGirl]

Թեև ընդհանուր առմամբ համաձայն եմ Ivy-ի ասածների հետ, բայց կուզեի իմ խիստ սուբյեկտիվ փոքրիկ ուղղումը մտցնել: Ես գտնում եմ, որ «ներսից» ու «դրսից» ստեղծագործություններ չկան: Դրանք բոլորը ներսից են: Ավելին, այն, ինչ իսկապես դրսից է, կեղծ է, չընթերցվող: Պարզապես հաճախ այն, ինչ մենք կոչում ենք «դուրս», ինչն ընթերցողների լայն զանգվածներին դուր է գալիս, իրականում ներսից է ծնվել, բայց դրսից ներկայացվել: Օրինակ բերեմ. Թումանյանը հանճարեղ գրող է, գրել է պարզ ու հասկանալի լեզվով՝ բարձրացնելով զանազան համամարդկային ու համահայկական խնդիրներ: Բայց դա, իմ համեստ կարծիքով, նրա ներսն էր: Դուրս կլիներ, եթե նա տանը նստած Աֆրիկայի ծառերի վրա ապրող մարդկանց խնդիրների մասին գրեր:
Կարդում ես Ֆ. Սքոթ Ֆիցջերալդի «Գիշերն անույշ է» վեպը, և քեզ թվում է, թե դա նրա ներսի հետ որևէ կապ չունի, որովհետև չկան ներքին մտորումներ, չկա առաջին դեմք, մինչդեռ եթե ծանոթ ես նրա կենսագրությանը, հասկանում ես, որ դրանից ավելի «ներս» ստեղծագործություն հնարավոր չէր գրել:

Իսկ հիմա անդրադառնամ այն չափանիշներին, որոնցով անձամբ ես գնահատում եմ գրքերը: Երբ դեռ փոքր էի, ինձ համար ամենակարևոր պայմանը սյուժեն էր. գիրքը պետք է լիներ հետաքրքիր կարդացվող, որ ես ասեի, թե այն սիրում: Հիմա այլ չափանիշներ ունեմ:

Նախ, գրողը պետք է ասելիք ունենա: Կարծում եմ՝ հենց այդպիսի ստեղծագործություններն անմահանում: Եթե չի ունենում և գրում է միայն գրած լինելու կամ օրիգինալ երևալու համար, ընթերցողը միանգամից զգում է, չի մարսում կարդացածը: Եվ միայն նրանք են հավանում նման գործերը, ովքեր չեն տեսնում, որ թագավորը մերկ է:

Անձամբ ինձ համար ամենակարևորն այն է, որ գիրքը կարդալուց հետո պետք է ինչ-որ բան քաղած լինեմ: Օրինակ, Կոելիոն ինչքան էլ «խորը» մտքեր օգտագործած լինի իր գործերում, որոնցից յուրաքանչյուրը կարող է որպես աֆորիզմ ծառայել, ոչինչ չփոխեց ո՛չ իմ ներսում, ո՛չ դրսում, ոչ մի զգացողություն չառաջացրեց, հետևաբար դա վատ գիրք էր ինձ համար: Մինչդեռ Մարկեսի «100 տարվա մենության» մասին ուղիղ մի ամիս մտածել եմ: Մինչև հիմա էլ, չգիտեմ ինչու, գիրքը երազներիս մեջ տեսնում եմ: Ու թեկուզ բացի հերոսների անուններից ու մի քանի աղոտ դրվագներից ուրիշ ոչինչ չեմ հիշում, այն շարունակում է մնալ իմ ամենասիրած գրքերից մեկը:

Եթե ես ստեղծագործության մեջ գտնում եմ ինքս ինձ կամ իմ մի մասնիկը, այն ավելի եմ սիրում: Այսինքն, գնահատում եմ, երբ գրողի ներսը խոսում է իմ ներսի հետ: Օրինակ, Մարկեսի «100 տարվա մենությունը» որքան էլ սիրեմ, այնտեղ ինձ չեմ գտել, մինչդեռ Ֆրանսուազ Սագանի «Բարև, թախիծում» ես կայի:

Մեկ այլ կարևոր չափանիշ եմ համարում լեզուն: Ես սիրում եմ Բակունցին, Հեմինգուեյին, Սելինջերին, և Փոլ Օստերին հենց իրենց լեզվի, գրելաոճի համար… Երբ կարող ես առանց շտապելու մի քանի անգամ նույն պարբերությունը բարձրաձայն կարդաս: Բայց սրա համար կարևոր է ստեղծագործություններն իրենց սկզբնական լեզուներով կարդալ: Թարգմանությունները, որքան էլ հաջող լինեն, կորցնում են այն համը, որը կզգաս բնագրով կարդալիս: Կարելի է ասել, որ ստեղծագործության լեզուն համեմունք է, անհրաժեշտ է, որպեսզի դու «ախորժակով» ուտես:

Նոր վերջում գալիս է սյուժեն: Իհարկե, սյուժեի իսպառ բացակայությունը չի նշանակում, որ ես հաստատ այդ գործը չեմ կարդա, բայց այդ դեպքում գրողի խնդիրն ավելի բարդ է. նա առանց սյուժեի պետք է կարողանա այնպես գրել, որ ոչ մի վայրկյան չձանձրանաս: Նորից պետք է հիշեմ Հեմինգուեյին, որի սյուժեները (գոնե հենց այն վեպերի, որ ես կարդացել եմ) խիստ աղքատ են, բայց մի շնչով կարդացվում է:

Քիչ մնաց՝ մոռանայի պարզությունը: Գնահատում եմ նաև ստեղծագործության պարզությունը, բայց ոչ պարզունակությունը: Հանճարեղ է այն գրողը, որը կարողանում է բարդ ասելիքները պարզ բառերով ներկայացնել: Իսկ խուճուճությունը մեծ մասամբ միայն թվացյալ բարդություն է:

Իսկ թե ինչն է ստիպում ստեղծագործությանը դարերով ապրել, դժվարանում եմ ասել: Միայն գիտեմ, որ իմ նշած չափանիշներին բավարարող գործերը կապրեն գոնե իմ և շատ ուրիշների կյանքում, որից հետո կփոխանցվեն մեր սերունդներին… Չէ՞ որ եթե «100 տարվա մենությունը» մորս սիրած գրքերից չլիներ, երբևէ իմ մտքով չէր անցնի այն կարդալ:

[Heqim]

անպատասխան հարցադրումա. ոնց որ կհարցնես որն ա արվեստի դերը:

[impression]

անպատասխան հարցադրումա. ոնց որ կհարցնես որն ա արվեստի դերը:

ոչ ոք հարց չի տվել, ուղղակի քննարկում էինք

[Heqim]

ոչ ոք հարց չի տվել, ուղղակի քննարկում էինք

Ի՞նչն է ստեղծագործությունը դարձնում անմահ ու բոլոր ժամանակների համար պիտանի ու արժեքավոր։ Ինչպիսի՞ ստեղծագործություններն են մնում, և ինչպիսի՞ք են անցնում–գնում...

երևի ես լավ չտեսա

[impression]

Ի՞նչն է ստեղծագործությունը դարձնում անմահ ու բոլոր ժամանակների համար պիտանի ու արժեքավոր։ Ինչպիսի՞ ստեղծագործություններն են մնում, և ինչպիսի՞ք են անցնում–գնում...

երևի ես լավ չտեսա

Հա բայց սրանք էլ այնպիսի հարցեր են, որոնց կարելի է պատասխանել, հռետորական չեն, Գեղարվեստական գրականության դերի ու նպատակի մեջ չեն խորանում, ինչպես վերնագրված է թեման: Ինձ թվաց, թե դուք թեմայի վերնագրի մասին էիք ասում: Իսկ նշված հարցերի պատասխանները էդքան մարդ փորձել է տալ, ուրեմն երևի թե էդքան էլ անիմաստ հարցադրում չի եղել

[Heqim]

Հա բայց սրանք էլ այնպիսի հարցեր են, որոնց կարելի է պատասխանել, հռետորական չեն, Գեղարվեստական գրականության դերի ու նպատակի մեջ չեն խորանում, ինչպես վերնագրված է թեման: Ինձ թվաց, թե դուք թեմայի վերնագրի մասին էիք ասում: Իսկ նշված հարցերի պատասխանները էդքան մարդ փորձել է տալ, ուրեմն երևի թե էդքան էլ անիմաստ հարցադրում չի եղել

մարդկանց թվից հարցը ավելի իմաստալից չի դառնում

[impression]

մարդկանց թվից հարցը ավելի իմաստալից չի դառնում

Իսկ ի՞նչ խորիմաստ հարցեր կառաջարկեիք մեր հետագա քննարկումների համար
Ասենք, շուտ-շուտ ենք էլի հավաքվում, բան չկա անելու, մի բան գտնում քննարկում ենք, եթե ունեք խելացի հարցեր, ու եթե դրանք մեզ համար շատ բարդ չեն լինի, ասեիք էլի

[StrangeLittleGirl]

Մի հատ էլ հին թեմա ակտիվացնեմ ու փախնեմ

Վերևում չնայած մի երկարաշունչ գրառում արել եմ, բայց մի կարևոր բան չեմ նշել: Գեղարվեստական գրականությունը, որքան էլ գեղարվեստական լինի, նաև գիտելիք ա: Գրականության շնորհիվ դու ծանոթանում ես այլ մշակույթների ու դարաշրջանների հետ: Էդ իմաստով ինչ-որ տեղ կարա գրականությունը կորցնի իրա արդիականությունը, եթե կոնկրետ դարաշրջանն ու երևույթները հետագայում այլևս հետաքրքիր չեն: Օրինակ, Բալզակը մեր օրերում հեչ չի կարդացվում: Մյուս կողմից, Ջոնաթան Ֆրանզենը շատ հզոր ձևով ա ժամանակակից աշխարհը ներկայացնում, բայց հաստատ մի հարյուր տարի հետո ոչ ոք չի կարդա: