Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Պարծենալու բան չկա, ինչը ճիշտ ա, ճիշտ ա

Անչափ շնորհակալ եմ Գիտես, երբ զգում ես քեզ արածդ գործի համար գնահատված... քիչ բան գիտեմ, որ դրանից ավելի է երջանկացնում մարդուն

Ես ուրախ եմ, որ ընթերցողներիս, այսինքս ԱԶԳԻՍ համար պետքական գործ եմ անում: Ես արդեն շատ եմ ասել, բայց չեմ հոգնում կրկնել -

ՇՆՈՐՀԱԿԱԼ ԵՄ ընթերցողներիցս, շնորհակալ եմ, որ արածս գործը գնահատողներ կան, շնորհակալ եմ, որ այս ցինիկ ու գլոբալիզացված արժեքներ դավանող հասարակությունում ԸՆԹԵՐՑՈՂՆԵՐԻՍ պես մարդիկ կան, շնորհակալ եմ այն մեծ աջակցության համար, որ ինձ ցույց են տալիս իմ ընթերցողները

[Lion]

Գիրքը արդեն կա նաև Հրապարակի Մեծ Գրախանութում

[Lion]

Բարև Ձեզ!

Հարգելի ընթերցող, լույս են տեսել <<Հայ ժողովրդի ռազական տարեգիրք>> մատենաշարի հերթական հատորները: Այն դրական վերաբերմունքը, որը դուք ցույց եք տալիս գրքիս նկատմամբ, հնարավորություն է տալիս ինձ ավելի ուժեղ տեմպերով աշխատել հերթական հատորների վրա: Ես բազմիցս եմ ասել, սակայն չեմ զլանում կրկնել. շնորհակալություն Ձեզ, որ թույլ եք տալիս մեր ազգի համար այս խիստ օգտակար նախաձեռնությանը շարունակվել, շնորհակալություն Ձեզ, որ հեղինակին տալիս եք անհրաժեշտ ուժ և ոգևորություն` շարունակելու այս դժվարին գործը և ի վերջո շնորհակալություն հենց նրա համար, որ Դուք կաք – դուք ում լինելը ապացուցում է, որ ես իզուր գործ չեմ անում, որ իմ աշխատանքը պետք է մեր ազգին և հետաքրքրում է նրա արժանավոր ներկայացուցիչներին...
Ժողովուրդ ջան - լույս է տեսել տարեգրքի 6 հատոր.
1. Գիրք Տասնութերորդ (629-652)
2. Գիրք Տասնիններորդ (652-700)
3. Գիրք Քսաներորդ (700-748)
4. Գիրք Քսանմեկերորդ (748-782)
5. Գիրք Քսաներկուերորդ (782-849)
6. Գիքր Քսաներեքերորդ (849-885)

Լույս տեսած հատորներում քննարկվում է աշխարհաքաղաքական հսկայական փոփոխությունների հանգեցրած մի ամբողջ դարաշրջանի ռազմական տարեգրությունը`դարաշրջան, որը սկսվեց արաբական նվաճումներով ու առաջխաղացումով, ուղեկցվեց նույն այդ արաբական տիրապետության դեմ տարբեր ազգերի, այդ թվում և մեծապես հայերի բուռն դիմադրությամբ և վերջացավ նրանց տիրապետության թուլացմամբ և աստիճանական անկմամբ: Իրավիճակը առարկայական պատկերացնելու համար ասեմ միայն, որ 629-885 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում միայն Հայաստանում արաբների դեմ բռնկվեց 10 (!) ապստամբություն...

Մի քանի խոսք գրքերի բովանդակության մասին.
1. Տասնութերորդ գրքում տրված է Խալիֆաթի առաջխաղացման ժամանակաշրջանի Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգրությունը: Մանրամասն ներկայացված է.

Այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի տարածքը շարունակում էր բաժանված մնալ երկու պետությունների` Բյուզանդիայի և Պարսից թագավորության միջև: Սակայն Բյուզանդիայի և Պարսից թագավորության ծայրահեղ թուլացման պայմաններում կիսված Հայաստանը վայելում էր փաստացի անկախություն:
<<Սակայն այս անգամ էլ հայ ժողովրդին չպիտի վիճակվեր երկարատև խաղաղություն և անկախության պատրանքի վայելում: Արաբական խալիֆաթը, որը ծավալվում և հզորանում էր օրեցօր, կարճ ժամանակում նվաճեց ու հպատակեցրեց Սասանյան Իրանը, ապա նվաճեց բյուզանդահպատակ շատ երկրներ և, շարունակելով իր հաղթական երթը, ոտք դրեց Հայաստան>>,- այսպես է նկարագրում քննարկվող ժամանակաշրջանը Բագրատ Ուլուբաբյանը:

Գրքում շարադրված է.
- Արաբա-Բյուզանդական I պատերազմը (629-659),
- Արաբա-Հայկական I պատերազմը (639-652),
- Արաբա-Պարսկական պատերազմի (634-652) առաջին երկու տասնամյակների իրադարձությունները:

Ըստ էության շարադրված է արաբական առաջխաղացման պատմությունը և ժամանակագրական հստակ հաջորդականությամբ տրված է դեպի Հայաստան արաբների արշավանքների տարեգրությունը: Աշխատությունում մեծ տեղ է հատկացված Հայ ռազմիկների մղած դաշնակցային մարտերի տարեգրությանը: Մասնավորապես արտացոլված է վերջիններիս մասնակցությունը բյուզանդական բանակի կազմում Ասորիքում, Փոքր Ասիայում և Աֆրիկայում, ինչպես նաև արաբական բանակի կազմում Եգիպտոսում մղված մարտերին: Անդրադարձ է կատարվել նաև դեպի Հայաստան թյուրքուտների և խազարների արշավանքների ու ասպատակությունների տարեգրությանը, ինչպես նաև, հայրենական գրականության մեջ առաջին անգամ, նկարագրված է քննարկվող ժամանակաշրջանում արաբական բանակին Արցախ-Ուտիքի թագավորության Հայկական բանակի ցույց տված համառ դիմադրությունը: Հավատացնում եմ, որ որևէ այլ գրքում կամ մենագրությունում դուք չեք գտնի նկարագրված իրադարձությունների նմանակերպ համակարգված, մանրամասն և վերլուծված շարադրանք:
Աշխատության մեջ առանձին ցուցակով ներկայացվել է ըստ մեզ հասած տվյալների բյուզանդական բանակի կազմում մարտերին մասնակցած Հայ ռազմիկների ցանկը: Կրկին առաջին անգամ հայրենական գրականության մեջ վերլուծվել է ընդհանրապես Հայկական հետևակի և մասնավորապես Հայկական հետևակ նետաձիգների ունեցած բացառիկ դերն ու մարտական նշանակությունը: Ցույց է տրված, որ հետևակը ընդհանրապես և հետևակ նետաձիգները մասնավորապես VII դարում և հետագայում ոչ միայն չկորցրեցին իրենց նշանակությունը Հայկական բանակում, այլև զարգացում ապրեցին` անփոխարինելի դառնալով մասնավորապես բյուզանդական բանակում:
Հարգելի ընթերցող. տասնութերորդ գրքում ևս պահպանվել են իմ մեթոդը ձևավորած այն հիմնարար սկզբունքները, որոնք մանրամասն քննարկվել են նախորդ հատորներում:

2. Տասնիններորդ գրքում տրված է Հայոց իշխանապետության ժամանակաշրջանի Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգրությունը:

Այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի մեծագույն մասում ստեղծվել էր ըստ էության անկախ Հայոց իշխանապետությունը, որը գլխավորվում էր Հայոց իշխանի կողմից և իր ազդեցության տակ ուներ Արևելյան Վրաստանը ու Կուրի ողջ ձախափնյակը: Զգալիորեն ուժեղացավ նաև հայոց իշխանապետության կազմում գտնվող Արցախ-Ուտիքի թագավորությունը, որը փաստացի իր տիրապետությունն էր հաստատել նաև Կուրի ողջ ձախափնյակի վրա:
<<... Հայաստանում օտար տիրապետությունն այնքան էր թուլացել, որ երկրի փաստական տնօրեններն էին դարձել բնիկ իշխանական տների ներկայացուցիչները: Եվ դրա արդյունքն էր տնտեսական ու մշակութային այն վերելքը, որը տեղի ունեցավ այս ժամանակ...>>,- այսպիսի խոսքերով է բնորոշում այս ժամանակաշրջանը Բագրատ Ուլուբաբյանը, իսկ իմաստուն ժողովուրդը, արժանին մատուցելով իր խոհեմ քաղաքականությամբ այս հաջողությանը հիմք դրած Թեոդորոս Ռշտունուն, վերջինիս կերպարը` ի դեմս քեռի Թորոսի, մտցրեց սիրելի էպոսի մեջ:

Գրքում նկարագրված է.
- Հայ-Բյուզանդական I պատերազմը (652-653),
- Արաբա-Հայկական II պատերազմը (653-654),
- Արաբա-Բյուզանդական II պատերազմը (662-678),
- Հյուսիսային IV պատերազմը (662-664),
- Սատչապական Հայաստանի IX ապստամբությունը (666)
- Արաբա-Բյուզանդական III պատերազմը (681-687),
- Հյուսիսային V պատերազմը (681-688),
- Հայ-Բյուզանդական II պատերազմը (687-699),
- Արաբա-Հայկական III պատերազմը (696-700),
- Արաբա-Բյուզանդական IV պատերազմի (690-782) սկզբնական մասը:

Աշխատությունում մեծ տեղ է հատկացված Հայ ռազմիկների մղած դաշնակցային մարտերի տարեգրությանը: Մասնավորապես արտացոլված է վերջիններիս մասնակցությունը բյուզանդական բանակի կազմում Ասորիքում, Փոքր Ասիայում և Աֆրիկայում մղված մարտերին:
Ինչպես և նախկին հատորներում, այստեղ ևս առանձին ցուցակով ներկայացվել է ըստ մեզ հասած տվյալների բյուզանդական բանակի կազմում մարտերին մասնակցած Հայ ռազմիկների ցանկը:

3. Քսաներորդ գրքում տրված է Այրվող մայրամուտի ժամանակաշրջանի Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգրությունը:

Այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի տարածքը բաժանված էր երկու պետությունների` Բյուզանդիայի և Արաբական խալիֆաթի միջև: Իր գոյությունն էր շարունակում նաև Արցախ-Ուտիքի թագավորությունը:
<<VIII դարի սկզբին Հայաստանը վերջնականապես ընկավ Արաբական խալիֆաթի տիրապետության տակ: Վերջինս Հայաստանին միացրեց նաև Կուրից հյուսիս տարածված երկրամասերը` Արևելյան Վրաստանը և Աղվանքը` ստեղծելով մի վիթխարի կուսակալություն` Դվին կենտրոնով: Իսկ հետագա տասնամյակներն արդեն հայտնի են բռնակալների աննախադեպ չարությունների շարքով, հարկ ու տուրքերի բարձրացմամբ, որոնք նկարագրելիս մեր պատմիչները կարկամում են վշտից և զայրույթից>>...

Այս հատորում մանրամասն շարադրված են.

- Արմենիայի I ապստամբությունը (702-705),
- Արաբա-Խազարական I պատերազմը (706-740),
- Արմենիայի II ապստամբությունը (736-737),
- <<Խնամիական>> պատերազմը (741-742),
- Արաբա-Բյուզանդական IV պատերազմի (690-782) շարունակությունը:

Աշխատությունում կրկին մեծ տեղ է հատկացված Հայ ռազմիկների մղած դաշնակցային մարտերի տարեգրությանը: Մասնավորապես արտացոլված է վերջիններիս մասնակցությունը Արաբա-Բյուզանդական IV և Արաբա-Խազարական I պատերազմներին, ինչպես նաև բյուզանդական բանակի կազմում Թրակիայում ու Կոստանդնուպոլսի պաշտպանության համար մղվող մարտերին: Միաժամանակ առանձին ցուցակով ներկայացվել է նաև ըստ մեզ հասած տվյալների բյուզանդական բանակի կազմում մարտերին մասնակցած Հայ ռազմիկների ցանկը: Մասնավորապես կուզենայի նշել, հարգելի ընթերցող, որ որևէ աշխատության մեջ հնարավոր չէ գտնել այս հատորում իր մանրամասն քննարկումն ու շարադրանքը ստացած Արաբա-Խազարական I պատերազմի նկարագրությունը:
Հիշատակված իրադարձությունները ներկայացված և վերլուծված են` հաշվի առնելով հատկապես օտարազգի աղբյուրների հայտնած խիստ արժեքավոր տվյալները, որոնք հայրենական գրականության մեջ հիմնականում մնացել են ստվերում:

[Lion]

4. Քսանմեկերորդ գրքում արտացոլված է Մաքառման գիշերվա ժամանակաշրջանի Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգրությունը:

Այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի տարածքը շարունակում էր բաժանված մնալ երկու պետությունների` Բյուզանդիայի և Արաբական խալիֆաթի միջև: Իր գոյությունն էր շարունակում նաև Արցախ-Ուտիքի թագավորությունը:
<<VIII դարի կեսերին խալիֆության ներսում ծայր առան գահակալական խժդժություններ: Օգտվելով այդ հանգամանքից` հայ նախարարները մի քանի անգամ ապստամբություն բարձրացեցին և վերանվաճեցին իրենց ոտնահարված իրավունքները>>...

Գրքում ներկայացված է.
- Արմենիայի III ապստամբությունը (748-752),
- Արաբա-Խազարական II պատերազմը (758-769),
- Արմենիայի IV ապստամբությունը (762),
- Արմենիայի V ապստամբությունը (770),
- Արմենիայի VI ապստամբություն (774-782),
- Արաբա-Բյուզանդական IV պատերազմի (690-782) վերջին փուլը:

Աշխատությունում անդրադարձ է կատարվել նաև Հայ ռազմիկների մղած դաշնակցային մարտերի տարեգրությանը: Մասնավորապես արտացոլված է վերջիններիս մասնակցությունը Արաբա-Բյուզանդական IV պատերազմին, Արաբա-Խազարական II պատերազմին, ինչպես նաև բյուզանդական բանակի կազմում Թրակիայում և Կոստանդնուպոլսի պաշտպանության համար մղվող մարտերին: Միաժամանակ առանձին ցուցակով ներկայացվել է նաև ըստ մեզ հասած տվյալների բյուզանդական բանակի կազմում մարտերին մասնակցած Հայ ռազմիկների ցանկը: Հիշատակված իրադարձությունները ներկայացված և վերլուծված են` հաշվի առնելով հատկապես օտարազգի աղբյուրների հայտնած խիստ արժեքավոր տվյալները, որոնք հայրենական գրականության մեջ հիմնականում մնացել են ստվերում: Մասնավորապես արաբական, հայկական և ասորական աղբյուրների համակողմանի վերլուծության արդյունքում արտացոլված են քիչ հայտնի մի շարք իրադարձություններ: Հաշվի առնելով օտարազգի աղբյուրների հայտնած տվյալները` նորովի շարադրված են հատկապես լայնորեն հայտնի, սակայն մասնագիտական գրականության մեջ զարմանալիորեն մակերեսային վերլուծություն ստացած Արմենիայի III և VI ապստամբությունները: Իրականացված վերլուծության արդյունում ցույց է տրված, որ օրինակ Արմենիայի VI ապստամբությունը իրականում վերջացել է ոչ թե 775 թ-ին, այլ 782-ին: Ընդ որում վերագնահատվել է վերջինիս ձեռքբերումների ու նրա ավարտի վերաբերյալ լայնորեն ընդունված տեսակետը: Աշխատության մեջ ներկայացված է նաև Վրաստանում Բագրատունիների իրականացրած ոչ այնքան հայտնի գործունեությունը, ինչպես նաև այլ հարցերի:

5. Քսաներկուերորդ գրքում արտացոլված է Բացվող լուսաբացի ժամանակաշրջանի Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգրությունը:

Այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի տարածքը շարունակում էր բաժանված մնալ երկու պետությունների` Բյուզանդիայի և Արաբական խալիֆաթի միջև: Որոշ ժամանակ իր գոյությունը շարունակեց նաև Արցախ-Ուտիքի թագավորությունը, որի անկումից հետո վերջինիս հիմքի վրա առաջացան Դիզակի և Խաչենի իշխանությունները:
<<Նախորդ տասնամյակների անհայտության միջից լուսանում է IX նշանավոր դարը. նշանավոր` ուրիշ շատ ազգերի հետ նաև հայերի համար իր մեծամեծ շարժումներով և քաղաքական կերպարանափոխություններով: Արդեն դարի սկզբին վերանորոգված էր Հայկական սպարապետությունը, որը մենք նորից տեսնում ենք Բագրատունյաց տոհմի ձեռքին>>,- այսպես է այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի մեծագույն մասում տիրող քաղաքական դրությունը ներկայացնում իր բերած փաստերի խորությամբ աչքի ընկնող Լեոն:
Այս գրքում տրված են.

- Արաբա-Խազարական III պատերազմը (785-799),
- Արմենիայի VII ապստամբությունը (787-788),
- Արաբա-Բյուզանդական V պատերազմը (790-812),
- Սատրապական Հայաստանի X ապստամբությունը (792-793),
- Արմենիայի VIII ապստամբությունը (793-794),
- Թովմայի խռովությունը (820-822),
- Արաբա-Բյուզանդական VI պատերազմը (825-838),
- Արմենիայի IX ապստամբությունը (829),
- Արաբա-Բյուզանդական VII պատերազմը (841-845):

Աշխատությունում ցույց է տրված նաև Հայ ռազմիկների մղած դաշնակցային մարտերի տարեգրությանը: Մասնավորապես արտացոլված է վերջիններիս մասնակցությունը Արաբա-Բյուզանդական V պատերազմին, Արաբա-Խազարական III պատերազմին, ինչպես նաև բյուզանդական բանակի կազմում Թրակիայում և Կոստանդնուպոլսի պաշտպանության համար մղվող մարտերին: Միաժամանակ առանձին ցուցակով ներկայացվել է նաև ըստ մեզ հասած տվյալների բյուզանդական բանակի կազմում մարտերին մասնակցած Հայ ռազմիկների ցանկը: Աշխատության մեջ անդրադարձ է կատարվել Հայաստանի հյուսիսային նահանգներում և Վրաստանում Բագրատունիների իրականացրած ոչ այնքան հայտնի գործունեությունը, ինչպես նաև Արտանուջի իշխանության ռազմա-քաղաքական ճակատագրին` մի թեմա, որը հայրենական գրականության մեջ գրեթե լուսաբանում չի ստացել: Արտացոլվել են նաև քննարկվող ժամանակաշրջանում Արցախի Դիզակի և Խաչենի իշխանությունների տված ճակատամարտերը ընդդեմ պարբերաբար իրենց տարածք ներխուժող զավթիչների, մի քանի մոռացված ապստամբություններ, մի քանի տասնյակ ճակատամարտեր և այլն:

6. Քսաներեքերորդ գրքում արտացոլված է Բոսոր արշալույսի ժամանակաշրջանի Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգրությունը:

Այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի տարածքը շարունակում էր բաժանված մնալ երկու պետությունների` Բյուզանդիայի և Արաբական խալիֆաթի միջև:
<<Բուղայի արշավանքից հետո մի նոր դարաշրջան է բացվում հայոց պատմության մեջ: Ու թեև վերջինիս հեռանալուց հետո արաբական տիրապետությունը շարունակվում էր, բայց և այնպես Հայաստանը արդեն մտնում էր... ինքնուրույնության մի դարաշրջան>>,- այսպես է այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի մեծագույն մասում տիրող քաղաքական դրությունը ներկայացնում Լեոն` մեկը այն հիանալի պատմաբաններից, ում շարադրանքի գեղեցիկ ոճը հաճախ փչացնում են ավելորդ լացուկոծի, դեպքերը չափազանց մռայլ ու ողբերգական լույսի տակ ներկայացնելու, ինչպես նաև Հայկական բանակը և պետական կառույցները թերագնահատելու երանգները:
Գրքում ներկայացված է.

- Արմենիայի X ապստամբությունը (849-855),
- Արաբա-Բյուզանդական VIII պատերազմը (852-883):

Միաժամանակ ներկայացված է նաև Հայ ռազմիկների մղած դաշնակցային մարտերի տարեգրությանը` վերջիններիս մասնակցությունը բյուզանդական բանակի կազմում Թրակիայում, Կոստանդնուպոլսի պաշտպանության համար, ինչպես նաև արաբական բանակի կազմում խալիֆաթի տարածքում մղվող մարտերին: Միաժամանակ առանձին ցուցակով ներկայացվել է նաև ըստ մեզ հասած տվյալների բյուզանդական բանակի կազմում մարտերին մասնակցած Հայ ռազմիկների ցանկը:
Աշխատության մեջ մասնավորապես անդրադարձ է կատարվել հայ նախարարների մեջ մղվող ներքին պայքարին, մի պայքար, որը խիստ բնորոշ է ֆեոդալական հասարակարգերին, անդրադարձ է կատարվել անկախ պետականությունը վերականգնելու նպատակ հետապնդող հայ նախարարների պայքարին և այլն:

... Բարեկամներ, գրքերը կարելի է գտնել.

- Հանրապետության Հրապարակի երկու գրախանութում
- Մաշտոցի պողոտայի վրա գտնվող նախկին <<Բուկինիստ>> գրախանութում,
- Երևանի պետական համալսարանի կենտրոնական մուտքում գտնվող գրախանութում,
- Բժշկական ուսումնարանի մոտ գտնվող գրախանութում,
- Հարավ-արևմտյան թաղամասի նոր եկեղեցու դիմաց գտնվող գրախանութում:

Բացի այդ ես գտնվում եմ Երևանում, և, եթե ցանկություն կա, ապա կարող եք [email protected] մաիլով ինձ նամակ ուղարկել, որից հետո գրքերը կստանաք հենց ինձնից` բնականաբար հեղինակային ստորագրությամբ:
Ուզում եմ հայտնել նաև, որ գրքերը լիովին հասանելի են նաև օտար երկրներում գտնվող մեր հայրենակիցներին: Այն ձեռք բերելու համար ընդամենը պետք է [email protected] մաիլով ինձ ուղարկել հասարակ էլեկտրոնային մի նամակ և ես այն կուղարկեմ փոստով: Նման ձևով ես գիրքը ուղարկել եմ արդեն աշխարհի տարբեր ծայրերում գտնվող իմ հայրենակիցներին...

Եղբայրներ, Ձեր օժանդակությունը ինձ համար անսահմանորեն մեծ նշանակություն ունի, քանզի երբ զգում ես, որ արածդ աշխատանքը դրական արձագանք է ստանում, գնահատվում է, իսկ հաճախ նաև հիմք է հանդիսանում նորանոր աշխատանքների ու գաղափարների լույս աշխարհ գալու համար, թափածդ ջանքերի համար քեզ զգում ես լիովին վարձատրված:

Հարգանքով` Մհեր Հակոբյան

[Lion]

Լրացավ մեկ տարին, ինչ ես հաջողությամբ շարունակում եմ <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք>> Մատենաշարի հրատարակությունը:

Շնորհակալություն բոլոր իմ այն ընթերցողներին և ուղղակի բարեմիտ մարդկանց, ովքեր օժանդակեցին ինձ այս դժվարին գործում:

[Lion]

Բարև Ձեզ!

Հարգելի ընթերցող, լույս են տեսել <<Հայ ժողովրդի ռազական տարեգիրք>> մատենաշարի հերթական հատորները: Ընթերցողներիս շարունակվող և ավելի ու ավելի աճող դրական վերաբերմունքը թույլ է տալիս ինձ ավելի մեծացնել մատենաշարի հրատարակման տեմպը:

Բարեկամներ, այս անգամ լույս է տեսել Տարեգրքի միանգամից 10 հատոր.
1. Գիրք Քսանչորսերորդ (885-909)
2. Գիրք Քսանհինգերորդ (909-929)
3. Գիրք Քսանվեցերորդ (929-953)
4. Գիրք Քսանյոթերորդ (953-976)
5. Գիրք Քսանութերորդ (976-991)
6. Գիրք Քսանիններորդ (991-1020)
7. Գիրք Երեսուներորդ (1020-1044)
8. Գիրք Երեսունմեկերորդ (1044-1064)
9. Գիրք Երեսուներկուերորդ (1064-1071)
10. Գիրք Երեսուներեքերորդ (1071-1097)

Լույս տեսած հատորներում քննարկվում է ռազմա-քաղաքական բուռն իրադարձություններով հագեցած մի ամբողջ դարաշրջան, որն ընդգրկում է Անիի թագավորության գոյության ողջ ժամանակահատվածը և սելջուկյան առաջխաղացման ժամանակահատվածը: Մասնավորապես.

1. Քսանչորսերորդ գրքում

ներկայացված է Սաջյան I պատերազմը (892-901), ինչպես նաև շարադրված է հարևան այլ պետական կազմավորումների դեմ նորաստեղծ Անիի թագավորության պայքարը, տարածաշրջանի ռազմա-քաղաքական վիճակի համընդգրկուն գնահատմամբ վերլուծված է գրականության մեջ ցավալի անուշադրության մատնված Արտանուջի թագավորության ճակատագիրը, ցույց է տրված ու հիմնավորված է նրա հայկական էությունը, ինչպես նաև նկարագրված է ողջ այն գործընթացը, որը հայոց այս թագավորությունը հետագա 150 տարում վերածեց վրացական թագավորության: Վերլուծված է նաև քանակապես գերակշռող հակառակորդի հետ ընդհարվելիս Հայկական բանակի կիրառած լեռնային պաշտպանողական մարտավարությունը, քննարկված են անուշադրության մատնված այլ հարցեր:

2. Քսանհինգերորդ գրքում

ներկայացված է Սաջյան II պատերազմը (909-929), Սատրապական Հայաստանի XI ապստամբությունը (923), Արաբա-Բյուզանդական IX պատերազմի (910-975) սկզբնական փուլը, ինչպես նաև Անիի թագավորության ներքաղաքական պայքարի պատմությունը: Հանգամանալից վերլուծության է արժանացել հատկապես Սաջյան II պատերազմը` ծանր մի պատերազմ, որը կազմեց այս ժամանակաշրջանի գլխավոր բովանդակությունը և որում տարած հաղթանակը ապահովեց Անիի թագավորության հետագա գոյատևումը: Համակարգված կերպով շարադրված են պատմագիտական գրականության մեջ զարմանալիորեն մակերեսային նկարագրության արժանացած այս բախտորոշ պատերազմի բաղկացուցիչ բոլոր տարրերը, վերլուծված է Հայկական բանակի մարտավարությունը, անդրադարձ է կատարվել նաև այլ հարցերի:

3. Քսանվեցերորդ գրքում

ներկայացված է Գիլանյան պատերազմը (936), Սալարյան I պատերազմը (950-952), ինչպես նաև Արաբա-Բյուզանդական IX պատերազմի (910-975) շարունակությունը: Համակարգված կերպով շարադրված են հիշատակված պատերազմների բոլոր իրադարձությունները, անդրադարձ է կատարվել մի քանի մոռացված ճակատամարտերի, ճակատամարտեր, շնորհիվ որոնց Անիի թագավորությունը շահեց խաղաղ զարգացման մի քանի տասնամյակ:

4. Քսանյոթերորդ գրքում

ներկայացված է Սալարյան II պատերազմը (966), ինչպես նաև Արաբա-Բյուզանդական IX պատերազմի (910-975) վերջին փուլը: Մեզ հասած տեղեկատվության համակարգված վերլուծության հիման վրա հատկապես լայն լուսաբանում է ստացել Հայ ռազմիկների մասնակցությունը բյուզանդական բանակի կազմում Թրակիայում և Կոստանդնուպոլսի պաշտպանության համար մղվող մարտերին:

5. Քսանութերորդ գրքում

ներկայացված է Սատրապական Հայաստանի XII ապստամբությունը (976-979), Արաբա-Բյուզանդական X պատերազմը (981-985), Ռավադյան I պատերազմը (982), Սատրապական Հայաստանի XIII ապստամբությունը (987-991), Ռավադյան II պատերազմը (987), ինչպես նաև Ռավադյան III պատերազմը (990): Մանրամասն վերլուծության են արժանացել Բյուզանդիան ցնցած հզոր ապստամբությունները, որի ֆոնի վրա արտացոլված է դրանցում Հայ ռազմիկների ունեցած մասնակցությունը:

6. Քսանիններորդ գրքում

ներկայացված է Արաբա-Բյուզանդական XI պատերազմը (991-1005), Հայ-Բյուզանդական III պատերազմը (992-993), ինչպես նաև Ռավադյան IV պատերազմը (997-998): Այս իրադարձությունների ֆոնի վրա վերլուծված են Ռավադյանների էմիրության կողմից կիրառված և Անիի թագավորության խորքերը թափանցելու նպատակ հետապնդող ստրատեգիական պլանի բաղկացուցիչ մասերը, պլան, որը փորձ արվեց իրականացնել մի քանի անգամ, սակայն այդպես էլ հաջողություն չապահովեց: Վերլուծված է քանակապես գերակշռող հակառակորդի հետ ընդհարվելիս Հայկական բանակի կիրառած լեռնային պաշտպանողական մարտավարությունը, քննարկված են նաև անուշադրության մատնված այլ հարցեր:

7. Երեսուներորդ գրքում

ներկայացված է Ռավադյան V պատերազմը (1021), Սատրապական Հայաստանի XIV ապստամբությունը (1021-1022), Սատրապական Հայաստանի XV ապստամբությունը (1022), Բյուզանդա-Վրացական պատերազմը (1026), Արաբա-Բյուզանդական XII պատերազմը (1029-1037), Շադադյան պատերազմը (1041), Հայ-Բյուզանդական IV պատերազմը (1041-1044), ինչպես նաև Անիի թագավորությունում բռնկված գահակալական պայքարը: Ցույց են տրված Սելջուկյան սուլթանության աստիճանական առաջխաղացման փուլերը, համակարգված ձևով շարադրված է սելջուկյան արշավանքների տարեգրությունը: Առանձին վերլուծության է ենթարկված Հայկական բանակում ընդհանրապես հետևակի և մասնավորապես հետևակ նետաձիգների տեղն ու դերը, նրանց տեսակարար կշիռը, մարտական կիրառության առանձնահատկությունները և ցայսօր անուշադրության մատնված այլ հարցեր: Մեծ ուշադրություն է դարձվել նաև Քարթլիի թագավորությունում ծավալվող ուշագրավ փոփոխություններին, քննարկված է հայ բնակչության և Քարադուռի իշխանության իշխող վերնախավի վերաբերմունքը այդ փոփոխությունների նկատմամբ, անդրադարձ է կատարվել նաև այլ հարցերի:

8. Երեսունմեկերորդ գրքում

ներկայացված է Սելջուկա-Բյուզանդական I պատերազմը (1044-1049), Թոռնիկյան ապստամբությունը (1047), Պեչենեգյան I պատերազմը (1049-1052), Սատրապական Հայաստանի XVI ապստամբությունը (1051), Սատրապական Հայաստանի XVII ապստամբությունը (1057), ինչպես նաև Սելջուկա-Բյուզանդական II պատերազմի (1053-1071) սկզբնական փուլը: Շարադրված են Սելջուկյան սուլթանության աստիճանական առաջխաղացման փուլերը, ինչպես նաև համակարգված ձևով ներկայացված է սելջուկյան արշավանքների տարեգրությունը: Գրքում մասնավորապես մեծ տեղ է հատկացվել Սելջուկյան սուլթանության դեմ Հայոց թագավորությունների մղած պայքարին, ինչպես նաև Քարադուռի իշխանության ռազմա-քաղաքական պատմության վերլուծությանը, որը ցայսօր հիմնականում մնացել է անտեսված: Վերլուծված է նաև Տարոնի իշխանության ունեցած դերի հարցը Հայաստանի հարավային նահանգների պաշտպանության գործում, անդրադարձ է կատարվել այլ հարցերի:

9. Երեսուներկուերորդ գրքում

ներկայացված է Սելջուկա-Բյուզանդական II պատերազմի (1053-1071) վերջնական փուլը, որը կազմում է նկարագրված ժամանակաշրջանի հիմնական ռազմա-քաղաքական բովանդակությունը: Գրականության մեջ առաջին անգամ համակարգված կերպով շարադրված է այս վճռորոշ պատերազմի վերջնական փուլի իրական պատկերը, ներկայացված են վերջինիս բաղկացուցիչ մասերը կազմող բոլոր իրադարձությունները, արտացոլված է սելջուկյան բանակի մարտավարությունը: Հատուկ անդրադարձ է կատարվել հատկապես 1071 թ-ի օգոստոսի 18-19-ի Մանազկերտի ճակատամարտին, մի բախտորոշ ճակատամարտ, որը ռազմական պատմությանը նվիրված լայնածավալ գրականության մեջ զարմանալիորեն չի արժանացել սպառիչ վերլուծության:

10. Երեսուներեքերորդ գրքում

ներկայացված է Սատրապական Հայաստանի XVIII ապստամբությունը (1071), Սատրապական Հայաստանի XIX ապստամբությունը (1071), Սելջուկա-Բյուզանդական III պատերազմը (1071-1081), Սելջուկա-Վրացական I պատերազմը (1073-1088), Սատրապական Հայաստանի XX ապստամբությունը (1080-1081), Նորմանական պատերազմը (1081-1085), ինչպես նաև Պեչենեգյան II պատերազմը (1086-1091): Գրքում մասնավորապես քննարկված է □Հայկական ռազմական պետություն□ հասկացության ռազմա-քաղաքական բնութագիրը, շարադրված է այս պետությունների և նրանց տիրակալների ցանկը, համակարգված կերպով ներկայացված է վերջիններիս ռազմական պատմությունը, վերլուծված է նրանց առաջացման ու գոյատևման նախապայմանների ամբողջությունը և այլն:

Գրքերում տրված է նաև Հայ ռազմիկների մղած դաշնակցային մարտերի տարեգրությանը` վերջիններիս մասնակցությունը բյուզանդական բանակի կազմում Թրակիայում և Հունաստանում, ինչպես նաև Ֆաթիմյանների էմիրության բանակի կազմում Եգիպտոսի պաշտպանության համար մղվող մարտերին: Միաժամանակ առանձին ցուցակով ներկայացվել է նաև ըստ մեզ հասած տվյալների բյուզանդական բանակի կազմում մարտերին մասնակցած Հայ ռազմիկների ցանկը, թեև միաժամանակ կարևոր է նաև նշել, որ 1071 թ-ից սկսած, կապված այն բանի հետ, որ Բյուզանդիան կորցրեց Հայաստանում ունեցած իր բոլոր տիրույթները, հայերի տեսակարարար կշիռը կայսերական բանակում զգալիորեն ընկավ: Այս ժամանակաշրջանից սկսած, թեև դեռևս ըստ իներցիայի շարունակվում էր Բյուզանդիայի մնացած տարածքում բնակվող հայերի մասնակցությունը կայսրության բանակի մղած մարտերին, սակայն այս երևույթը աստիճանաբար սկսում է կրել էպիզոդիկ բնույթ, քանի որ Հայաստանի տարածքից կայսրության բանակում գտնվող հայերի շարքերը համալրող հոսքը լիովին դադարել էր:

... Հարգելի ընթերցողներ. գրքերը կան.

- Հանրապետության Հրապարակի երկու գրախանութներում
- Մաշտոցի պողոտայի վրա գտնվող նախկին <<Բուկինիստ>> գրախանութում,
- Երևանի պետական համալսարանի կենտրոնական մուտքում գտնվող գրախանութում,
- Բուժքույրական ուսումնարանի մոտ գտնվող գրախանութում,
- Հարավ-արևմտյան թաղամասի նոր եկեղեցու դիմաց գտնվող գրախանութում:

Ուզում եմ հայտնել նաև, որ ես գտնվում եմ Երևանում, և, եթե ցանկություն կա, ապա կարող եք [email protected] մեիլով ինձ նամակ ուղարկել, որից հետո գրքերը կստանաք հենց ինձնից` բնականաբար հեղինակային ստորագրությամբ:
Բարեկամներ, գրքերը լիովին հասանելի են նաև օտար երկրներում գտնվող մեր հայրենակիցներին: Այն ձեռք բերելու համար ընդամենը պետք է [email protected] մեիլով ինձ ուղարկել հասարակ էլեկտրոնային մի նամակ և ես այն կուղարկեմ փոստով: Նման ձևով ես գիրքը ուղարկել եմ արդեն աշխարհ ի տարբեր ծայրերում գտնվող իմ հայրենակիցներին... Սույն աշխատությունը ես երբեմն կես-կատակ, կես-լուրջ անվանում եմ <<մոռացված ռազմիկների Հուշամատյան>>. ընթերցող, դու այստեղ կգտնես այնպիսի ճակատամարտերի և պատերազմների նկարագրություններ, որոնց մասին հնարավոր է երբեք չես լսել կամ չես իմացել, որ դրանց մասնակցել են Հայ ռազմիկներ: Գիրքը պատմում է բազմաթիվ տաղանդավոր զորավարների, անձնազոհ հերոսների, խիզախ, քաջարի և հայրենասեր ռազմիկների մասին, որոնց սխրագործությունների մասին գրեթե հայտնի չէ լայն հասարակությանը: Խոսվում է մոռացված ճակատամարտերի, երբեմն նույնիսկ ամբողջական պատերազմների և ապստամբությունների մասին: Փրկել այս փաստերը մոռացությունից` իմ կարծիքով սույն աշխատության ամենամեծ առաքելություններից մեկն էլ սա է...

Հարգանքներով` Մհեր Հակոբյան

[Lion]

Առաջաին անգամ պատմության մեջ, Ձեր նշած թվաքանակներով բանակները հայտնվել են քսաներորդ դարում:

Չէ, եղբայր - տասնյակ օրինակներ կարող եմ բերել, որ դա այսպես չէ...

Ես անկեղծորեն կուզենայի հավատալ, որ Տիգրանը ունեցել է կես միլիոնանոց բանակ:

Մոտ 300.000

Բայց հավատացեք, երկու հազար տարի առաջ այդպիսի թիվը, բնակչության ընդհանուր թվաքանակը հաշվի առնելով, ուղղակի անհնարին թվաքանակ է:

Դա չափազանցեցված մոտեցում է: Երևի գիտեք,որ Արշակունիների Մեծ Հայքն ուներ 120.000-անոց բանակ: Այնպես որՏիգրանը հաստատ կարող էր հայերից <<քամել>> ևս մի 50.000,իսկ մնացածն էլհավաքելասենք հելլեն վարձկաններից, և դաշնակից Ատրպատականից,Իբերիայից, Աղվանքից, Արաբներից և այլն...

Բայց վերջին ժամանակներում շատ գրքեր են հրատարակվել, որտեղ իմ կողմից շատ սիրված պատմաբաններից շատերն ընկել են ծայրահեղությունների հետևից: Դե, շուկայական հարաբերություններ, գրքի նկատմամբ հետաքրքրություն առաջացնել, վաճառքի մեծ ծավալներ և այլն:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 1>>-ից

<<Երբ ես սկսեցի աշխատել ՙՀայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք՚ աշխատության վրա, պարզվեց, որ նմանատիպ աշխատություն չի գրվել ոչ միայն Հայաստանում, այլև արտասահմանում: Դրա համար էլ այն գրելիս ես գրեթե զրոյից ստեղծեցի ոչ միայն լիովին նոր սկզբունքներ, այլև կառուցեցի նմանատիպ աշխատանք գրելու մեթոդական լիովին նոր մի համակարգ...>>: Դրա մասին մանրամասն տես

http://www.armenian-history.com/mili...ry_history.htm

<<...2. ամեն ինչ մեր պատմության մեջ մերն է: Իրոք իմաստուն էր Գարեգին Նժդեհը, երբ ասում էր, որ. ՙՄենք պետք է փնտրենք, գտնենք մեր դժբախտությունների իրական պատճառները, մենք պետք է ընդունենք մեր իրական վերքերը, ուսումնասիրության ենթարկենք մեր ժողովրդի հոգին և միայն դրանից հետո կարող է խոսք գնալ բուժման մասին՚: Կրկնենք, և ընգծենք կրկին, որ ամեն ինչ մեր պատմության մեջ մերն է, և փայլուն հաջողություններն ու ձեռքբերումները, և ծանր անհաջողություններն ու կորուստները և այս ամենից մենք չենք փախչի: Ընդհակառակը, մեզ պետք է սթափ հայացքով նայել մեր պատմությանը, քանի որ այնտեղ չափազանց շատ ուսանելի փորձ է կուտակված, որը մեզ և ապագա սերունդներին կօգնի գնահատել անցյալը, հասկանալ ներկան և կանխատեսել ապագան: Ես երբեք չեմ փորձել այս աշխատության մեջ ՙուռա-հայրենասիրական՚ դիրքերից ժխտել ակնհայտը: Որևէ ճակատամարտում Հայկական բանակի կրած պարտությունը անվանվում է պարտություն, քանի որ նույնիսկ եթե ես չափազանցեցնելով այն անվանեմ հաղթանակ, դրանից ոչ զոհված ռազմիկները կկենդանանան, ոչ էլ հետագա բացասական քաղաքական հետևանքները կչեզոքանան, իսկ աշխատության արժեքին հսկայական և անուղղելի վնաս կհասցվի: Սակայն միևնույն ժամանակ գտնում եմ, որ ոչ պակաս վնաս կհասցվի աշխատության արժեքին հակառակ ծայրահեղության մեջ ընկնելը և ձեռք բերված հաջողությունները ժխտելը>>

Քանի որ հին կայսրություններից ամենահամակարգված տեղեկությունները մնացել են Հռոմեական կայսրության մասին, ապա մի քանի տեղեկություններ, զուտ համեմատության համար... Այդ ժամանակ զինվորական ծառայության մեջ են գտնվել առավելագույնը 200 հազար մարդ

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 5>>-ից

մ.թ.ա. 200-100 թվականներին հռոմեական բանակը ուներ մոտ 30 լեգեոն, այսինքն (□Հաստիքային լեգեոն□-ի այդ ժամանակվա 4.500 թվաքանակի պայմաններում) 135.000 լեգեոներ, ինչպես նաև բավականին մեծ թվով դաշնակիցներ նվաճված տարածքներից և ընդհանուր հաշվով կազմում էր ավելի քան 200.000 ռազմիկ:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 7>>-ից

Հռոմեական բանակը մ.թ.ա. I դարում կազմում էր մոտ 400.000 ռազմիկ, որի մոտ կեսը տեղավորված էր արևելքում: Այսինքն արևելքում պատերազմ վարող հռոմեական զորավարները (Սուլլա, Լուկոլլոս, Պոմպեոս, Կրասոս, Անտոնիոս և այլն) այս ժամանակաշրջանում իրենց տրամադրության տակ ունեին մոտ 200.000 զինվոր` լեգեոներ և դաշնակից:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 8>>-ից

Ըստ մեզ հասած տվյալների մ.թ.ա. 44-30 թվականներին հռոմեական բանակը ուներ 75 լեգեոն, որոնց կազմում (□Մարիուսյան լեգեոն□-ի 5.000 հաստիքային թվաքանակի պայմաններում) ընդգրկված էր 375.000 լեգեոներ, ինչպես նաև բավականին մեծ թվով դաշնակիցներ և ընդհանուր հաշվով կազմում էր մոտ 500.000 ռազմիկ:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 9>>-ից

Ըստ մեզ հասած տվյալների 14-90 թվականներին հռոմեական բանակը ուներ 25 լեգեոն, որոնց կազմում (□Օգոստոսյան լեգեոն□-ի 6.826 հաստիքային թվաքանակի պայմաններում) ընդգրկված էր 170.650 լեգեոներ, ինչպես նաև բավականին մեծ թվով դաշնակիցներ և ընդհանուր հաշվով կազմում էր մոտ 300.000 ռազմիկ:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 10>>-ից

Ըստ մեզ հասած տվյալների 110-116 թվականներին բուն հռոմեական բանակը կազմված էր 30 լեգեոնից, որոնցից յուրաքանչյուրի կազմում կար 6.826 ռազմիկ: Այսինքն կարելի է հաստատված համարել, որ Հռոմի ողջ բանակը այս ժամանակաշրջանում կազմում էր 400.000 ռազմիկ (204.780 լեգեոներ և մոտավորապես այդքան էլ դաշնակից):

Մեծագույն ճակատամարտերի ժամանակ, ասենք պարթևների դեմ Հռոմը մոբիլիզացնում էր բանակ Առաավոր Ասիայում առավելագույնը 80.000 մարդով, ներառյալ բոլոր տեսակի աջակցող ու սպասարկող ուժերը:

Չէ,ավելի մեծ ուժեր էլ են հավաքվել: Օրինակ Ֆիլիպպե - Հռոմում քաղաքացիական պատերազմ մղող Օկտավիանոսի և Անտոնիոսի գլխավորած բանակ (108.000, որից 13.000 հեծյալ): Բրուտոսի և Կասսիոսի գլխավորած բանակ (115.000, որից 20.000 հեծյալ): Ակցիում - Հռոմում քաղաքացիական պատերազմ մղող Օկտավիանոսի գլխավորած բանակ (92.000, որից 12.000 հեծյալ, 260 նավ): Անտոնիոսի գլխավորած (135.000, որից 12.000 հեծյալ, 370 նավ)

Այսինքն համ բնակչության ընդհանուր թիվն էր ավելացել, համ ռազմաստրատեգիական միտքն էր զարգացել:

Ժամանակի ընթացքում բնակչությունը ՔՉԱՆՈՒՄ ԷԼ Է:

Էլ չեմ ասում որ Հռոմեկան կայսրությունը Տիգրանի կայսրության հետ համեմատելը, իմ կողմից անհամեստություն է, բոլոր տեսանկյուններից:

Ես այդպես չեմ կարծում - ճաշակի հարց է

Հիմա, Տիգրանը հզոր թագավոր էր, ու մեծ ստրատեգ, պետական ու ռազմական գործիչ, ու պետք չէ նրա հաղթանակներն ու հաջողությունները հանգեցնել բանակի մեծ կամ փոքր թվերի: Նա հասավ հաջողության քանի որ ճիշտ կողմնորոշվեց, ժամանակին կնքեց ճիշտ դաշինքներ, ժամանակին խեղճացրեց պարթևներին, ուներ ռազմաստրատեգիական արտակարգ ունակություններ: Նա ՄԵԾ արքա էր: Մեր արքաներից մեծագույնը: Իսկ բանակի թիվը 60.000 էր, թե 260.000 էական չէ, չնայած պարզ տրամաբանությունը հուշում է, որ այն 260.000 լինել չէր կարող:

Ես օբյեկտիվ եմ: Նպատակ չունեմ որևէ մեկին գովել կամ փնովել:

[Տրիբուն]

Հարգելի Lion,

Ճիշտն ասած նախորդ թեման սկզբից մինչև վերջ չէի նայել, այլ միայն վերջին մի քանի էջերը, ու քննարկումներին սկսեցի մասնակցել միային մի գրառման պատճառով, որտեղ գրված էր Տիգրանի 300.000-ով բանակի հնարավորության մասին, ու չգիտեի որ գործ ունեմ Ձեր կողմից նշված գրքի հեղինակի հետ: Շատ օգտակար ու հետաքրքիր աշխատանք է: Ամբողջովին դեռ չեմ կարդացել, օբյեկտիվ պատճառներով, բայց խոսատում եմ անպայման ամբողջությամբ կարդալ:

Ասեմ, որ իմ բոլոր հարցադրումներին պատասխանելիս դուք հղում եք կատարում հենց Ձեր կողմից գրված գրիքի վրա, այն ներկայացնելով որպես աղբյուր: Սա այնքան էլ արդարացի մոտեցում չէ, քանի որ ես կարող եմ խնդրել որ դուք նշեք Ձեր գրքում բերված տվյալների սզբնաղբյուները: Այսինք, երբ դուք գրքից մեջբերում եք կատարում նախադասությունը սկսելով "Ըստ մեզ հասած տեղեկությունների..." արտահայտությամբ, ես հնարավոր է, որ խնդրեմ նշել թե որտեղից են հասել տեղեկությունները:

Հասկանում և ընդունում եմ, որ ես գործ ունեմ ոլորտի պրոֆեսիոնալի հետ (ամենայն հարգանքս), ու այսուհետ իմ գրառումների մեջ փաստական սխալներ հայտնաբերելու դեպքում, խնդրում եմ ներողամիտ լինել: Ես պատմությունն ուսումնասիրում եմ սիրողական մակարդակով, բայց բավականին հանգամանալիորեն:

Հաջորդիվ ավելի մանրամասն կարնդրադառնամ Ձեր պատասխաններին:

[Տրիբուն]

Հարգելի Lion,

Որ ավելի պարզ լինի թե ես ինչ ի նկատի ունեմ ասելով, որ անկեղծորեն չեմ հավատում Տիգրանի 300.000 բանակի գոյությանը, բերեմ մի քանի տվյալներ, որոնք վերաբերվում են Տիգրանին մոտ ընկած ժամանակահատվածում Հռոմեկան բանակին:

Նախ մինչև տվյալներին անցնելը, ասեմ, որ Տիգրանի կայսրությունը Հռոմեկանա կայսրության հետ համեմատելը ճաշակի հարց լինել չի կարող, քանի որ կան համեմատության օբյեկտիվ չափորոշիչներ – կայսրության երկարակեցությունը, տարածքը, բնակչության թիվը, պետական ինստիտուտների գոյությունն ու գործունեությունը, համախառն արտադրանքը, արտադրական հնարավորությունների զարգացվածության մակարդակը, քաղաքների թվաքանակն ու դրանց բնակության թիվը և այլն: Բոլոր չափորոշիչներով Հռոեմեական կայսրությունը չունի մրցակիցներ ընդհհանրապես: Իսկ Տիգրանի 40-ամյա կասյրությունը Հռոմի հետ համեմատելը իրոք անհամեստություն է: Սա չի նշանակում որ ես նվազեցնում եմ Տիգրանի դերը: Ընդհակառակը, ես հպարտանում նրանով ինչ մենք փաստացի ունեցել ենք, ու չեմ փորձում իմ ունեցածը գերագնահատելով ապացուցել ուրիշներին, որ մենք էլ հպարտանալու բան ունենք:

Ստորև բերված տվյալների աղբյուրը հայտնի պատմաբաններ Վերժբիցկու ու Եգորովի աշխատություններն են: Գիտեք, որ այս աշխատությունները հիմնված են փաստարկված տվյալների` հռոմեական պետական արխիվների, ուսումնասիրության վրա:

Ուրեմն, Տիգրանից ընդամենը 40 տարի հետ, Օկտավիանոսի ժամանակ, երբ Հռոմը արդեն աշխարհակալ կայսրություն էր, Հռոմեական կայսրության տարածքը Տիգրանի կայսրությունից մեծ էր մոտ 7 անգամ: Բնակչության թվակաքանի մասին դատողություններ անելը շատ դժվար է, քանի որ Հայաստանում այն ժամանակ մարդահամար չի անցկացնել, իսկ Հռոմեական կայսրության ողջ բնակչությունը կազմում էր մոտ 40 միլիոն մարդ:

Հռոմը այդ ժամանակ պատերազմում էր գրեթե բոլոր հարևանների հետ: Այդ ընթացքում պահում էր 8 լեգիոն Հռենոսի ողջ երկայնքով գերմանացիների դեմ, 6 լեգիոն բալկաններում դակերի դեմ, 3 լեգիոն Իսպանիայում, 4 լեգիոն Առաջավոր Ասիայում, հիմնականում Սիրայում պարթևների ու հայերի դեմ, 2 լեգիոն Հյուսիսային Աֆրիկայում, 2 լեգիոն Եգիպտոսում: Ընդամենը 25 լեգիոն: Լեգիոնում զինվորների թիվը տատանվում է 4000-6000: Վերցնենք առավելագույն թիվը: Ընդամենը Հռոմի բոլոր բանակները մի հսկայական, ու Տիգրանի կայսրությանը 7 անգամ գերազանցող տարածքի վրա կազմում է 150.000 զինվոր: Սա վերցրել ենք առավելագույն թվաքանակը ամեն լեգիոնի համար: Եթե վերցնենք նվազագույն թվաքանակը, ապա կլինի 100.000 զինվոր:

Այո, դուք ճիշտ եք, սրանից մոտ 150 տարի հետո, Սևերոսի ու հետո Մարկոս Ավրելիոսի ժամանակ, մի շատ կարճ ժամանակահատված, մի քանի ճակատով պատերազմելու ընթացքում, Հռոմը մոբիլիզացրել է 30-33 լեգիոն, այսինք 180.000 զինվոր: Երկար ժամանակ բնականաբար այսքան զինվորի պահել չեն կարողացել, քանի որ հարկային բեռը ստիպված ծանրացրել են, որի արդյունքում բռնկվել են ապստամբություններ պրովինցիաներում:

Հիմա, որ շատ չեկրակարցնենք, Հռոմը իր մի քանի հարյուր տարվա կայսրության պատմությամբ, ինստիտուտներով, տրադիցիաներով, ահռելի տնտեսական հնարավորություններով, ու այն աժամանակ ամենամեծ բնակչության թվով (երևի չհաշված Չինաստանն ու Հնդկաստանը, որոնց հետ գործ չունենք) մոբիլիզացնում ու ճիգերի լարումով պահում էր առավելագույնը 150.000-ոց բանակ:

Ինչպե՞ս էր Տիգրանը այդ սահմանափակ տարածքում, ավելի քիչ բնակչության թվաքանակի պայմաններում, ավելի ցածր արտադրական ու գյուղատնտեսական հնարավորություններով, ընդամենը 20 տարվա ընթացքում ձևավորելու ու պահելու դրանից երկու անգամ մեծ բանակ:

Չեմ հավատում, կներես:

Հ.Գ. Իրոք ըստ Զորանամակի Արշակունիները պատերազմի ընթացքում բոլոր նախարարական տոհմերի ու արքայական գնդի հետ միասին կարող էին մոբիլիզացնել 120.000 զինվոր: Մոբիլիզավնել և ոչ թե մի քանի տարի պահել մոբոլիզացված վիճակում: Ի միջի այլոց, փաստարկված ոչ մի դեպք չկա, որտեղ Արշակունիները 120.000-ոց զորքով որևէ ճակատամարտ տված լինեն: Ուզում եմ նաև հիշեցնել, որ Արշակունիները նույնիսկ սեփական դրամ չէին հատում: Իսկ մշտական զորք պահելը նշանակում է նաև զորքին վարձատրել: Խաղաղ ժամանկներում նախարարական գնդերը, որոնք կազմված էին ազատներից զբաղվում էին հողագործությամբ, իրենք իրենց կերակրելով: Արշակունիների ժամանակ մեր հիմնական պրոբլեմներից մեկն էլ այն էր, որ չկարողացանք Հռոմի ու Պարթևների, իսկ հետո Սասանյանների օրինակով մշտական, մեծ թվաքանակով, սպարապետի կամ արքայի հրամանատարության ներքո զորք պահել: Արդյունքը, կիսված Մեծ Հայքը:

[Lion]

Ճիշտն ասած նախորդ թեման սկզբից մինչև վերջ չէի նայել, այլ միայն վերջին մի քանի էջերը, ու քննարկումներին սկսեցի մասնակցել միային մի գրառման պատճառով, որտեղ գրված էր Տիգրանի 300.000-ով բանակի հնարավորության մասին, ու չգիտեի որ գործ ունեմ Ձեր կողմից նշված գրքի հեղինակի հետ:

Փաստորեն մինչ այս Դուք արդեն ծանոթ էիք իմ գրքին??

Շատ օգտակար ու հետաքրքիր աշխատանք է: Ամբողջովին դեռ չեմ կարդացել, օբյեկտիվ պատճառներով, բայց խոսատում եմ անպայման ամբողջությամբ կարդալ:

Շատ շնորհակալ եմ: Ձեր խոսքերը թանկ արշեն ինձ համար, քանի որ սեփական աշխատանքի գնահատումից թանկ բան հեղինակի համար չկա: Երբ վերձջացնեք կարդալը, անպայման գրեք Ձեր կարծիքը գրքի մասին: Ինձ դա շատ հետաքրքիր է...

Ասեմ, որ իմ բոլոր հարցադրումներին պատասխանելիս դուք հղում եք կատարում հենց Ձեր կողմից գրված գրիքի վրա, այն ներկայացնելով որպես աղբյուր: Սա այնքան էլ արդարացի մոտեցում չէ, քանի որ ես կարող եմ խնդրել որ դուք նշեք Ձեր գրքում բերված տվյալների սզբնաղբյուները: Այսինք, երբ դուք գրքից մեջբերում եք կատարում նախադասությունը սկսելով "Ըստ մեզ հասած տեղեկությունների..." արտահայտությամբ, ես հնարավոր է, որ խնդրեմ նշել թե որտեղից են հասել տեղեկությունները:

Դուք ինչ-որ տեղ ճիշտ եք: Գիտեք, գրքի մեջ ես հղումների քանակ ապահովել եմ: Իսկ այստեղ, երբ ինտերնետ կլուբում նստած պատասխան ես գրում, դժվար է խոսել կոնկրետ հեղինակների կամ նրանց աշխատությունների կոնկրետ էջերի մասին: Կասմե միայն այսպես - ԱՆՀԻՄՆ ՈՒ ԱՆՀՂՈՒՄ ես ոչինչ չեմ գրում: Իսկ ինչն էլ չգիտեմ կամ ենթադրում եմ, ներկայացնում եմ որպես ԵՆԹԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ:

Հասկանում և ընդունում եմ, որ ես գործ ունեմ ոլորտի պրոֆեսիոնալի հետ (ամենայն հարգանքս),

Մերսի

ու այսուհետ իմ գրառումների մեջ փաստական սխալներ հայտնաբերելու դեպքում, խնդրում եմ ներողամիտ լինել: Ես պատմությունն ուսումնասիրում եմ սիրողական մակարդակով, բայց բավականին հանգամանալիորեն:

Դե լավ, քաղցր զրուցում ենք, ինչի մասինէ խոսքը

Հարգելի Lion,

Նախ մինչև տվյալներին անցնելը, ասեմ, որ Տիգրանի կայսրությունը Հռոմեկանա կայսրության հետ համեմատելը ճաշակի հարց լինել չի կարող, քանի որ կան համեմատության օբյեկտիվ չափորոշիչներ – կայսրության երկարակեցությունը, տարածքը, բնակչության թիվը, պետական ինստիտուտների գոյությունն ու գործունեությունը, համախառն արտադրանքը, արտադրական հնարավորությունների զարգացվածության մակարդակը, քաղաքների թվաքանակն ու դրանց բնակության թիվը և այլն:

Օրինակ, համաձայն չեք, որ Տիգրանի կայսրությունը ավելի հումանիստական էր Հռոմի հետ համեմատած?

Բոլոր չափորոշիչներով Հռոեմեական կայսրությունը չունի մրցակիցներ ընդհհանրապես:

Չէի ասի... օրինակ տարածքային ընդգրկման տեսակետից Մոնղոլական կայսրությունը գերազանցեց նրան:

Սա չի նշանակում որ ես նվազեցնում եմ Տիգրանի դերը: Ընդհակառակը, ես հպարտանում նրանով ինչ մենք փաստացի ունեցել ենք, ու չեմ փորձում իմ ունեցածը գերագնահատելով ապացուցել ուրիշներին, որ մենք էլ հպարտանալու բան ունենք:

Ես ինքս էլ եմ օբյեկտիվ:

Ուրեմն, Տիգրանից ընդամենը 40 տարի հետ, Օկտավիանոսի ժամանակ,

Ապրես! Հենց ՕԿՏԱՎԻԱՆՈՍԻ ժամանակ լեգեոնների և լեգեոներների թվաքանակը գրեթե ԿՐԿՆԱԿԻ կրճատվեց: Ի դեպ, Հռոմի 25 լեգեոնում /25 X 6.000/ կար 150.000 լեգեոներ, բայց Դուք մոռանում եք ԴԱՇՆԱԿԻՑՆԵՐԻՆ, որոնք պարտավոր էին պատերազմի դեպքում պատերազմող Հռոմեական բանակից ՈՉ ՊԱԿԱՍ քանակությամբ զինվոր տրամադրել: Ամենահայտնի դաշնակիցներն էին Գալաթիան, Հուդան, Հունաստանը, Իբերիան և այլն... Իմ բերաշ թվերը բերելիս հաշվի են առնված Ձեր փաստարկները:

Ի դեպ, Օկտավիոնոսից հետո Հռոմի բանակը կրկին սկսում է մեծանալ - դա ես արդեն ցույց եմ տվել:

Այո, դուք ճիշտ եք, սրանից մոտ 150 տարի հետո, Սևերոսի ու հետո Մարկոս Ավրելիոսի ժամանակ, մի շատ կարճ ժամանակահատված, մի քանի ճակատով պատերազմելու ընթացքում, Հռոմը մոբիլիզացրել է 30-33 լեգիոն, այսինք 180.000 զինվոր:

Այդքան էլ <<արտահաստիքային>> դաշնակից, այսինքն 33 X 7.000 /այդ շամանակ այդքան էր լեգեոնի թիվը/ = 210.000 + մոտ 210.000 էլ դաշնակից: Ահա քեզ 400.000-անոց բանակ: Սա մեծ առավելություն էր, քանի որ Մեծ Հայքը այդ շամանակ կարող էր զենքի տակ դնել մոտ 120.000, իսկ Պարթևական թագավորությունը մոտ 200.000 ռազմիկ:

Երկար ժամանակ բնականաբար այսքան զինվորի պահել չեն կարողացել, քանի որ հարկային բեռը ստիպված ծանրացրել են, որի արդյունքում բռնկվել են ապստամբություններ պրովինցիաներում:

Կարիք չկա էլ: Խաղաղ ժամանակ լեգեոնները տեղաբաշխված էին սահմանների երկայնքով, իսկ պատերազմի ժամանակ /դրանք սովորաբար մի ճակատով էին լինում/ Հռոմը իր լեգեոններին կենտրոնացնում էր գլխավոր մարտաբեմում /ինչպես Տրոյանոսի ժամանակ/:

Հիմա, որ շատ չեկրակարցնենք, Հռոմը իր մի քանի հարյուր տարվա կայսրության պատմությամբ, ինստիտուտներով, տրադիցիաներով, ահռելի տնտեսական հնարավորություններով, ու այն աժամանակ ամենամեծ բնակչության թվով (երևի չհաշված Չինաստանն ու Հնդկաստանը, որոնց հետ գործ չունենք) մոբիլիզացնում ու ճիգերի լարումով պահում էր առավելագույնը 150.000-ոց բանակ:

Հռոմը առավելագույնը ունեցել է 650.000-անոց բանակ 3-րդ դարի կեսերին...

Ինչպե՞ս էր Տիգրանը այդ սահմանափակ տարածքում, ավելի քիչ բնակչության թվաքանակի պայմաններում, ավելի ցածր արտադրական ու գյուղատնտեսական հնարավորություններով, ընդամենը 20 տարվա ընթացքում ձևավորելու ու պահելու դրանից երկու անգամ մեծ բանակ:

Մոտ 150.000-ը Մեծ Հայքի կանոնավոր բանակն էր ու աշխարհազորը, որը զորակոչելը դշվար չէր: Մնացածը Դաշնակիցներին էին` Աղվանք, Իբերիա, Ատրպատական, արաբներ, Հուդայի թագավորություն, հելլեն վարձկաններ և այլն...

Չեմ հավատում, կներես:

Ես հավատում եմ Իհարկե այն վերապահումով, որ այդ 300.000-ը ԵՐԲԵՔ մի տեղում հավաքվաշ չի եղել: Դա Տիգրանի ուղղակի և անուղղակի ազդեցության ոլորտում գտնվող երկրների ռազմական պոտենցիալի թիվն էր:

Հ.Գ. Իրոք ըստ Զորանամակի ...Արդյունքը, կիսված Մեծ Հայքը:

Մի մոռացեք, որ դուք խոսում եք արդեն ՖԵՈԴԱԼԱԿԱՆ երկրի մասին: Ի դեպ նույն Ձիրավում 15 տարվա արյունահեղ մարտերից հետո Մեծ Հայքը այնուհանդերձ մարտադաշտ հանեց 90.000 ռազմիկ: Բնականաբար <<15 տարի առաջ>> նրա բանակը կարող էր կազմել 120.000: Ես դեռ կնայեմ գրառումներս ու կփորձեմ բերել այլ օրինակներ - սա գրեցի ըտս հիշողության...

[Տրիբուն]

Օրինակ, համաձայն չեք, որ Տիգրանի կայսրությունը ավելի հումանիստական էր Հռոմի հետ համեմատած?

Չեմ կարծում, որ տեղին է համեմատությունը: Տիգրանի կայսրությունը գոյատեվել է ընդամենը 40 տարի, Հռոմը տասն անգամ երկար, եթե հաշվենք Օկտավիանոցից մինչև գոթերի կողմից վերջին կայսրին գահընկեց անելը (անունը չեմ հիշում): Իսկ եթե գումարենք հանրապետության վերջին 200 տարիները և Բյուզանդանկան կայսրության ժամանակաշրջանը, ապա կստանանք 1600 տարի: Սա համեմատել Տիգրանի հետ ճիշտ չէ: Այսինքն, եթե Տիգրանի կայսրությունը երկար դիմանար, ամենայն հավանականությամբ կվերածվեր Սելևկյանների կայսրության տիպի ասիա-հելենական մշակույթվ ու ավանդույթներով կասյրության: Իսկ թե որքան հումանիստական կլիներ հարցական է:

Չէի ասի... օրինակ տարածքային ընդգրկման տեսակետից Մոնղոլական կայսրությունը գերազանցեց նրան:

.

Տարածքային ընդգրկմամբ այո, կայուն ինստիտուտներով, երկարակեցությամբ ու հետագա քաղաքակրթությունների վրա ազդեցությամբ, ոչ:

Հռոմը առավելագույնը ունեցել է 650.000-անոց բանակ 3-րդ դարի կեսերին...
..

Անտոնինոսների ժամանակ, եթե չեմ սխալվում: Կամ նրանցից միանգամից հետո: Բայց նույնիսկ այս թիվը երևի գերագնահատված է:

Մոտ 150.000-ը Մեծ Հայքի կանոնավոր բանակն էր ու աշխարհազորը, որը զորակոչելը դշվար չէր: Մնացածը Դաշնակիցներին էին` Աղվանք, Իբերիա, Ատրպատական, արաբներ, Հուդայի թագավորություն, հելլեն վարձկաններ և այլն...

.

Կարելի է արդյո՞ք Աղվանքի ու Իբերիայի նման փոքր երկրներին համեմատել Հռոմի դաշնակիցների ու նրանց պոտենցիալի հետ:

Ես հավատում եմ Իհարկե այն վերապահումով, որ այդ 300.000-ը ԵՐԲԵՔ մի տեղում հավաքվաշ չի եղել: Դա Տիգրանի ուղղակի և անուղղակի ազդեցության ոլորտում գտնվող երկրների ռազմական պոտենցիալի թիվն էր:

..

Այ հիմա երևի հասկանում եմ… Ռազմական պոտենցիալ և առկա, գործող բանակ: Սրանք երևի մոտ, բայց ամեն դեպքում երկու տարբեր բաներ են: Այսինք հարցական է, թե կարող էր արդյոք ի վերջո այդ պոտենցիալն ամբողջությամբ մոբիլիզացվել թե ոչ: Նույ տրամաբանությամբ կարելի է ասել, որ Չինաստանը հիմա ունի 800 միլինոնանոց բանակ; Իսկ եթե ազդեցության տակ գտնվող Հյուսիսային կորեային էլ հաշվենք, մի սարսափելի ուժ կստանանք: Բանակ ասելով, ես ի նկատի ունեմ, թե պետքական պահին, որքան մարդ է փաստացի դուրս եկել արշավի, ճակատամարտի, ինչ-որ մի կոնկրետ ռազմական գործողության մի վայրում, կամ մի քանի վայրերում: Իսկ Տիգրանին սպառնում էր առավելագույնը երկու ճակատ:

Մի մոռացեք, որ դուք խոսում եք արդեն ՖԵՈԴԱԼԱԿԱՆ երկրի մասին: Ի դեպ նույն Ձիրավում 15 տարվա արյունահեղ մարտերից հետո Մեծ Հայքը այնուհանդերձ մարտադաշտ հանեց 90.000 ռազմիկ: Բնականաբար <<15 տարի առաջ>> նրա բանակը կարող էր կազմել 120.000: Ես դեռ կնայեմ գրառումներս ու կփորձեմ բերել այլ օրինակներ - սա գրեցի ըտս հիշողության...

Չեմ մոռանում իհարկե: Այդ պատճառով էլ ասում եմ, որ Արշակունիների 120.000 ասելուց էլ միշտ ի նկատի ունենք պոտենցիալը: Իսկ Ձիրավի ճակատամարտում, բացի հայերեից կարծեմ հունական (հոռոմների) զորախումբ էլ կար, ու բավականին մեծաքանակ:

[Lion]

Չեմ մոռանում իհարկե: Այդ պատճառով էլ ասում եմ, որ Արշակունիների 120.000 ասելուց էլ միշտ ի նկատի ունենք պոտենցիալը: Իսկ Ձիրավի ճակատամարտում, բացի հայերեից կարծեմ հունական (հոռոմների) զորախումբ էլ կար, ու բավականին մեծաքանակ:

Ձիրավում հռոմեական մասնակցության հարցը մի քիչ գերագնահատված է: Իրականում այնտեղ սրանք ունեցել են ոչ ավել, քան 6-7.000 ռազմիկ... Ուղղակի հռոմեասեր քրիստոնյա մեր հեղինակները ամեն կերպ ձգտել են ընդգծել քրիստոնյա կայսրության օգնության չափը, քանի որ իրականում... այդ օգնությունը այնքան հազվադեպ էր լինում

[Lion]

Չեմ կարծում, որ տեղին է համեմատությունը: Տիգրանի կայսրությունը գոյատեվել է ընդամենը 40 տարի, Հռոմը տասն անգամ երկար, եթե հաշվենք Օկտավիանոցից մինչև գոթերի կողմից վերջին կայսրին գահընկեց անելը (անունը չեմ հիշում): Իսկ եթե գումարենք հանրապետության վերջին 200 տարիները և Բյուզանդանկան կայսրության ժամանակաշրջանը, ապա կստանանք 1600 տարի: Սա համեմատել Տիգրանի հետ ճիշտ չէ: Այսինքն, եթե Տիգրանի կայսրությունը երկար դիմանար, ամենայն հավանականությամբ կվերածվեր Սելևկյանների կայսրության տիպի ասիա-հելենական մշակույթվ ու ավանդույթներով կասյրության: Իսկ թե որքան հումանիստական կլիներ հարցական է:

Լավ, գուցե և դուք ճիշտ եք: Եկեք այս կետը թողնենք: Բնականաբար Հռոմը իր բոլոր հատկանիշներով լավն էր, բայց դե հումանիզմը...

<<Ասորիքը ազատ շունչ քաշեց…: Նա ունեցավ խաղաղություն, ապահովություն և բարեկեցություն>>,- այսպես է բնորոշում այս ժամանակաշրջանում ստեղծված Հայկական Վեցերորդ համաշխարհային գերիշխանություն հաստատման հետևանքներն ու նրա էությունը արևմտյան ծայրահեղ սուբյեկտիվ և <<եվրոպակենտրոնության>> ախտով տառապող պատմաբանների մեջ մեծապես երջանիկ բացառություն հանդիսացող ու իր օբյեկտիվությամբ աչքի ընկնող Ռեյնաքը` տալով մի գնահատական, որի հետ դժվար է չհամաձայնել:

Տարածքային ընդգրկմամբ այո, կայուն ինստիտուտներով, երկարակեցությամբ ու հետագա քաղաքակրթությունների վրա ազդեցությամբ, ոչ:

Իհարկե, ուղղակի դուք մինչ այդ գրել էիք <<բոլոր չափանիշներով>>...

Անտոնինոսների ժամանակ, եթե չեմ սխալվում: Կամ նրանցից միանգամից հետո: Բայց նույնիսկ այս թիվը երևի գերագնահատված է:

3-րդ դարի կեսերին: Իմ կարշիքով ռեալ թիվ է: Իհարկե, հռեմեական լեգեոներներն արդեն այն չէին, բայց դե թիվը թիվ է...

Կարելի է արդյո՞ք Աղվանքի ու Իբերիայի նման փոքր երկրներին համեմատել Հռոմի դաշնակիցների ու նրանց պոտենցիալի հետ:

Դե սրանք առիթի դեպքում կարող էին Տիգրանին տալ մոտ 30.000-ական բանակը, ինչը քիչ չէ:

Այ հիմա երևի հասկանում եմ… Ռազմական պոտենցիալ և առկա, գործող բանակ: Սրանք երևի մոտ, բայց ամեն դեպքում երկու տարբեր բաներ են: Այսինք հարցական է, թե կարող էր արդյոք ի վերջո այդ պոտենցիալն ամբողջությամբ մոբիլիզացվել թե ոչ: Նույ տրամաբանությամբ կարելի է ասել, որ Չինաստանը հիմա ունի 800 միլինոնանոց բանակ; Իսկ եթե ազդեցության տակ գտնվող Հյուսիսային կորեային էլ հաշվենք, մի սարսափելի ուժ կստանանք: Բանակ ասելով, ես ի նկատի ունեմ, թե պետքական պահին, որքան մարդ է փաստացի դուրս եկել արշավի, ճակատամարտի, ինչ-որ մի կոնկրետ ռազմական գործողության մի վայրում, կամ մի քանի վայրերում: Իսկ Տիգրանին սպառնում էր առավելագույնը երկու ճակատ:

Իմ կարծիքով ամեն դեպքում ոչ: 300.000-ի մեջ մտնում էր գործող բանակը, կայազորային և սահմանապահ ուժերը:

Չեմ մոռանում իհարկե: Այդ պատճառով էլ ասում եմ, որ Արշակունիների 120.000 ասելուց էլ միշտ ի նկատի ունենք պոտենցիալը: Իսկ Ձիրավի ճակատամարտում, բացի հայերեից կարծեմ հունական (հոռոմների) զորախումբ էլ կար, ու բավականին մեծաքանակ:

http://www.akumb.am/showthread.php?p=879369#post879369

[Տրիբուն]

Ձիրավում հռոմեական մասնակցության հարցը մի քիչ գերագնահատված է: Իրականում այնտեղ սրանք ունեցել են ոչ ավել, քան 6-7.000 ռազմիկ... Ուղղակի հռոմեասեր քրիստոնյա մեր հեղինակները ամեն կերպ ձգտել են ընդգծել քրիստոնյա կայսրության օգնության չափը, քանի որ իրականում... այդ օգնությունը այնքան հազվադեպ էր լինում

Լավ, մեր աղբյրուները գերագնահատում են հոռոմների թիվը, հունական աղբյուրները նույնպես գերագնահատում են հոռոմների թիվը, իսկ դուէ ի՞նչ աղբյուրների օգնությամբ եք հանգել ճիշտ թվաքանակին:

[Տրիբուն]

Իմ կարծիքով ամեն դեպքում ոչ: 300.000-ի մեջ մտնում էր գործող բանակը, կայազորային և սահմանապահ ուժերը:

Մի հատ արագ հաշվարկ կատարենք էլի.

300.000 զինվորին պետք է զինել: Հաշվարկը պարզա դարձնելու համար ամեն մեկի ձեռքը տանք մեկական թուր: Տիգրանի Հայաստանաը բավականին հելենականացված էր, հետևապես բանակի հանդերձանքը պետք է շատ նման լիներ սելևկյանների բանակին, հայկական-պարթևական որոշ էլեմենտներով: Ենթադրենք որ բոլոր կրում էին հունական Կսիֆոս տեսակի թրեր, 75 սմ երկարությամբ 2 կգ քաշով: Զորքի գոնե կեսի ձեռքը տանք մեկ վահան, ամենափոքրներից, կլոր, 60 սմ տրամագծով և 2 կգ քաշով: Գոնե կեսին տանք սաղավարտ յուրաքնաչյուրը 1 կգ քաշով: Մեկ երրորդին զրահներ հագցնենք, ամենապարզ տեսակի գործվացքային միայն կուրծքը, փորը ու մեջքը փակող, ոտքերը թող բաց մնան, յուրաքանչյուրը 8 կգ քաշով, չնայած գիտենք որ դրանք կարող էին կշռել մինչև 20 կգ: Ձիերին թողնում ենք լրիվ անպաշտպան, և չենք հաշվում մնացած մանր մունր զինատեսակները - նիզակ, նետ ու աղեղ, գուրզ, պարսատիկ:

Հաշվենք.

300.000 x 2 = 700.000
150.000 x 2 = 300.000
150.00 x 1 = 150.000
100.000 x 8 = 800.000

Ընդամենը 1.950.000 կգ մետաղ, ամենահամեստ հաշվարկներով:

Բրոնզի դարը արդեն վաղուց անցիալում էր, ու զենքերը կռում էին կամ երկաթից կամ պղնձից: Հռոմն արդեն պղնձից կարծեմ ոչ մի զինատեսակ չէր կռում:

Սա համեստագույն հաշվարկներ ենք արել, որ զորքին գոնե կիսով չափ զինենք: Ի՞նչ կարծիքի եք, մետաղաձուլական ի՞նչ արդյունաբերությունը է պետք, որ այսքան մարդուն կիսով չափ զինի, մաշվածը փոխարինի, ամեն ճակատամարտից հետո գոնե մի 15-20%-ով թարմացնի:

Շարունակենք…

Յուրաքանչյուր զինվորին նորմալ սնունդով ապահովելու համար օրական անհրաժեշտ է նվազագույնը 2200 ԿիլոԿալորիա էներգետիկ արժեքով սնունդ: Քանի որ սնունդն այն ժամանակ շատ ավելի պարզ էր քան հիմա, 2200 Կկալորիան օրական կարելի է ստանալ հետևյալ կերպ. 400 գրամ հացամթերք, 270 միլիլիտր կաթնամթերք, 200 գրամ միս: Սա գիտական վիճակագրություն է: Մարդն այսքան պիտի ուտի, որ ոտքի վրա կանգնի: Իսկ բանակին ինչպես, գիտենք, պետք է նորմալ կերակրել:

300.000 x 400 = 120.000 ԿԳ հացամթերք
300.000 x 270 = 81.000 Լիտր կաթնամթերք
300.000 x 200 = 60.000 ԿԳ միս

Եթե միայն միսը հաշվենք, բանակն օրական ուտում էր 4000 ոչխար: Տարեկան մոտ 1,5 միլիոն ոչխար: Տիգրանի տիրապետության 40 տարում, 60 միլիոն ոչխար: Կաթնամթերքն ու հացամթերքը չենք էլ հաշվի:

21-րդ դարում, ժամանակակից Մեծ Բրիտանիան, զարգացած ոչխարաբուծությամբ, 60 միլիոն բնակչությամբ, պահում է 45 միլիոն գլուխ ոչխար:

Եզրակացությունները թողնում եմ Ձեզ: