Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Այ ստեղ հաստատ չէ: Եթե պարիսպների գծագիրն այնպես էր, որ մի պատի պաշտպանները գրոհի ժամանակ կարողանում էին օգնել նաև մյուս պատին, ապա դա լուրջ առավելութոյւն էր տալիս` գրոհողը միշտ ընկնում էր պարսպային "ակցանի" մեջ: հենց այդ պատճառով էլ միջնադարյան եվրոպայում ավելի շատ սկսեցին կառուցել աստղաձև և այլ ոչ ուռուցիկ բազմանկունաձև պարիսպներ: Թղթի վրա գծի աստղը, զինվորներին շարի ու պարզ կլինի: Ընդ որում այս տարբերակում պարիսպների երկարությունը ավելանում է, բայց ներսի մակերեսը այդքան էլ չի փոփոխվում:

Այ սա իրոք անչափ հետաքրքիր պահ է և լուրջ խորհելու տեղիք է տալիս : Բայց արի հաշվի առնենք նաև հետևյալը - ես հոդվածում ասացի. "Ինչպես ցույց է տալիս հին և միջնադարյան Ամրոցի շուրջ ծավալվող մարտական գործողությունների տասնյակ օրինակների վերլուծությունը` Ամրոցի պաշտպանության խնդիրը բավարար լուծելու համար անհրաժեշտ է ամեն մետր պարսպի համար ունենալ 1 ռազմիկ:": Այսինքն, եթե "աստղաձև" Ամրոց ունես, ապա պարսպիդ մետրերն էլ են շատանում, բնականաբար` ռազմիկներդ էլ: Այլ հարց է, ու այստեղ ես քեզ հետ համաձայն եմ, որ այդ դեպքում "ոչ աստղաձև" պարիսպ, բայց նույն մակերեսը ունեցող Ամրոցի հետ անալոգիա տանելիս մենք կսխալվենք - ապրես, ճիշտ ես, սա շատ հետաքրքիր պահ է և պետք է հաշվի առնեցվի այն 30 պարամետրերից մեկի մեջ: Ավելացնեմ, սակայն, որ նման օրինակները շատ քիչ են և վերաբերվում են ավելի շուտ ուշ միջնադարին...

Մասսամբ համամիտ եմ, ոչ բոլոր դեպքերում էր այն վճռորոշ, բայց որոշ դեպքերում ուղղակի որոշիչ էր լինում: Եթե ամուր ու դժվարահաանելի պարիսպների ներսում բավարար քանակով նետաձիգներ էին լինում ու նետողական այլ զորքեր, ապա թշնամու մեծ մասը զոհվում էր նույնիսկ մինչև պարիսպներին հասնելը: Հադրութի Քթիշ բերդը քեզ օրինակ

Դե ամրոցներում որպես կանոն կայազորները կազմված են լինում ամենից առաջ նետողական զենքերով զինված ռազմիկներից:

Երևի հակառակը` հրազենի ի հայտ գալուց հետո բավականին պակասեցին

Ինչու, եղբայր?

Դե բա Չինգիզխանին ոնց բացատրենք դա? Չէ որ հենց այդ տեխնիկայի տիրապետումն էր, որ նրան Պեկինը տվեց: Էլ չեմասում, որ Հռոմեաղիք իրենց օնագրների հաշվին այնքան պարիսպներ էին քանդել, որ հաշվելը դժվար է:

Ինձ թվում է, որ էլի թեմայից շեղվում ես: Ուզում է ատոմային զենքով զինված լինի պաշարողը, կարծում եմ, որ ամեն մետր պարսպի համար 1 ռազմիկից ավել ունենալը Ամրոցում չի մեծացնի քո պաշտպանական հնարավորությունները:

Համամիտ եմ` ընդհանուր առումով տեղավորվում է 30 կետանոց մոդելի դրույթներում: Ես փաստորեն կոնկրետացրել էի, բայց չարժեր առանձնացնել

Ընդհանուր առմամբ համամիտ եմ: Մենակ չմոռանանք, որ միջնադարյան շատ բերդեր դեռ հնադարից էին մնացել ու փոքր-ինչ տարբերվում էին:

Առանձին և շատ լուրջ ուսումնասիրության թեմա է: Հատկապես Հայաստանի պարագայում բացը հսկայական է...

Այսինքն` մուտքային տվյալների համախումբ (անվանում, նկարագրություն, տիպ) և դրանց միջև մաթեմատիկական կապվածություն` արդյունքի վրա ազդեցության նկարագրություն:
Մի խոսքով` համակարգային մոդելի հաշվարկային ալգորիթմը, թեկուզ բանավոր:
Եթե դա լինի, ապա ձրագիր գրելը արդեն ճաշակի հարց է դառնում

Ինձ թվում է, սա միայն դու կարող ես անել...

[Varzor]

Այ սա իրոք անչափ հետաքրքիր պահ է և լուրջ խորհելու տեղիք է տալիս : Բայց արի հաշվի առնենք նաև հետևյալը - ես հոդվածում ասացի. "Ինչպես ցույց է տալիս հին և միջնադարյան Ամրոցի շուրջ ծավալվող մարտական գործողությունների տասնյակ օրինակների վերլուծությունը` Ամրոցի պաշտպանության խնդիրը բավարար լուծելու համար անհրաժեշտ է ամեն մետր պարսպի համար ունենալ 1 ռազմիկ:": Այսինքն, եթե "աստղաձև" Ամրոց ունես, ապա պարսպիդ մետրերն էլ են շատանում, բնականաբար` ռազմիկներդ էլ: Այլ հարց է, ու այստեղ ես քեզ հետ համաձայն եմ, որ այդ դեպքում "ոչ աստղաձև" պարիսպ, բայց նույն մակերեսը ունեցող Ամրոցի հետ անալոգիա տանելիս մենք կսխալվենք - ապրես, ճիշտ ես, սա շատ հետաքրքիր պահ է և պետք է հաշվի առնեցվի այն 30 պարամետրերից մեկի մեջ: Ավելացնեմ, սակայն, որ նման օրինակները շատ քիչ են և վերաբերվում են ավելի շուտ ուշ միջնադարին...

Էլի միանշանակ չի: Աստղաձև-ատամնավոր (կամ զիգզագներով) պարիսպների պարագայում արդեն ստացվում է, որ պարիսպների կրկնակի երկարության պարագայում կարելի է պահել նույն քանակությամբ ռազմիկներ, իսկ եթե քո ասած 1:1 տարբերակով լինի, ապա ամրոցի պաշտպանական ունակությունն առնվազն 4 անգամ մեծանում է:
Ուշ միջնադարի առումով մասսամբ համամիտտեմ` անտիկ ամրոցները հիմնականում ուռուցիկ բազմանկյուններ էին` նյութական և ժամանակային փոքր ծախսեր էին պահանջում: Բայց կային զիգզագաձև, ինչպես նաև պարդ պարիսպներ (մի քանի շարքով, ճյուղավորոմներով), այ սրանք աստղաձևէրի նման որոշակի առավելություններ ունեն: Բաիցի այդ այդ "զիգզագների" դերը մասսամբ տանում էին աշտարակները և կախված դրանց ձևից, չափերից ու հեռավորույթունից տարբեր էֆեկտներ էին ստացվում:

Դե ամրոցներում որպես կանոն կայազորները կազմված են լինում ամենից առաջ նետողական զենքերով զինված ռազմիկներից:

Համամիտ եմ, բայց ուզում եմ հիշեցնել, որ կախված նետողական զենքերի հեռահարությունից և դիպուկությունից, ինչպես նաև խոցման ունակությունից այդպիսի զինատեսակներով զինվածների քանակները տարբերվում էին: բայց այս պարագայում 1:1 տարբերակը ոնց որ խելքին ամենամոտն ա, մաքսիմում 1զ/2մ կամ 2զ/3մ` եթե աղեղները մեծ են, իսկ պարիսպի ատամնաշարը խոշոր:

Ինչու, եղբայր?

Մինչև հրազենի հայտանգործումը ավելի բազմապիսի զինատեսակներ էին օգտագործվում թե հարձակման և թե պաշտպանության համար: Գաղտնքի չեմ ասի, որ անհատական հրազենը ավելի ուշ է կիրառվել, քան թնդանոթները, հրանոթները և հրասանդերը: Դրանց կիրառման ժամանակ ամրոցները սկսեցին հետզհետե կորցնել իրենց պաշտպանական հզորությունը, իսկ պաշտպանողական միջոցների տեսականի այլևս տդարձավ պրակտիկորեն անպիտան: Դժվար է թնդանոթի դեմ կատապուլտով կամ ասենք բալիստայով պայքարել: Ընդհանուր առմամբ վառոդը փոխեց ռազմական պատմությունը, ինչպես դա ժամանակին կատարեցին պողպատը, այրուձին և մարտակառքերը:

Ինձ թվում է, որ էլի թեմայից շեղվում ես: Ուզում է ատոմային զենքով զինված լինի պաշարողը, կարծում եմ, որ ամեն մետր պարսպի համար 1 ռազմիկից ավել ունենալը Ամրոցում չի մեծացնի քո պաշտպանական հնարավորությունները:

Եթե հարձակվողը ուներ հեռահար զանգվածաին խոցող կամ պարսպաքան մեքենաներ, ապա դա առիթ եր տալիս ունենալու ավելի մեծաքանակ կայազորներ հաջող պաշտպանվելու համար:
Օրինակ.
Պարսպի մի հատված, ասենք մի 8-10մ քանդվեց ու սկսեց ներս հորդել հեծյալների հորդան: Դրա դեմն առնելու համար պարսպի ներսում անհրաժեշտ է արագ մոբիլիզացնել դրանց դիմաց հակահեծելային մարտակարգ ընդունած ռազմիկների: Ու նույն ժամանակ անհրաժեշտ է պարիսպները պաշտպանել հախուռն գրոհներից: Երկար պարիսպների դեպքում դժվար է կատարել այդպիսի արագ վերադասավորում, ուստի բացի 1զ/1մ խտույթունից անհրաժեշտ է նաև ունենալ արհեստավարժ x քանակությամբ ներպարիսպային զորք: Դե այդպիսի զորքեր կային հիմնականում դարպասների մոտակայքում, բայց եթե պարիսպի բացվածքի և դարպասի հեռավորությունը մեծ էր, ապա մինչև հետևակայինը թեկուզ վազելով հասնի տեղ` ձիերը կլցվեն ողջ ամրոցը:

Առանձին և շատ լուրջ ուսումնասիրության թեմա է: Հատկապես Հայաստանի պարագայում բացը հսկայական է...

Ցավոք

Ինձ թվում է, սա միայն դու կարող ես անել...

???
Ոնց անեմ, եթե քո առաջարկած մոդել-մեթոդի վերլուծական և մաթեմատիկական մանրամասներին չեմ տիրապետում? Գոնէ պիտի այն ավելի մանրամասն ներկայացնես, համ անպայման էլ հարցեր կունենամ` հարցերիս պիտի պատասխանես

[Lion]

Էլի միանշանակ չի: Աստղաձև-ատամնավոր (կամ զիգզագներով) պարիսպների պարագայում արդեն ստացվում է, որ պարիսպների կրկնակի երկարության պարագայում կարելի է պահել նույն քանակությամբ ռազմիկներ, իսկ եթե քո ասած 1:1 տարբերակով լինի, ապա ամրոցի պաշտպանական ունակությունն առնվազն 4 անգամ մեծանում է:

Չէ, եղբայր, նույնիսկ "աստղաձև" պարիսպների առկայության դեպքում էլ քիչ ռազմիկներ չես կարող պահել, քանի որ այդ դեպքում ռազմիկներդ չեն հերիքի պարսպի վրա և "աստղ"-ի չպաշտպանված մասերից թշնամու ռազմիկները ներս կլցվեն...

Ուշ միջնադարի առումով մասսամբ համամիտտեմ` անտիկ ամրոցները հիմնականում ուռուցիկ բազմանկյուններ էին` նյութական և ժամանակային փոքր ծախսեր էին պահանջում: Բայց կային զիգզագաձև, ինչպես նաև պարդ պարիսպներ (մի քանի շարքով, ճյուղավորոմներով), այ սրանք աստղաձևէրի նման որոշակի առավելություններ ունեն: Բաիցի այդ այդ "զիգզագների" դերը մասսամբ տանում էին աշտարակները և կախված դրանց ձևից, չափերից ու հեռավորույթունից տարբեր էֆեկտներ էին ստացվում:

Խոսքը բաստիոնների մասին է, բայց դե դա արդեն ուրիշ թեմա է...

Համամիտ եմ, բայց ուզում եմ հիշեցնել, որ կախված նետողական զենքերի հեռահարությունից և դիպուկությունից, ինչպես նաև խոցման ունակությունից այդպիսի զինատեսակներով զինվածների քանակները տարբերվում էին: բայց այս պարագայում 1:1 տարբերակը ոնց որ խելքին ամենամոտն ա, մաքսիմում 1զ/2մ կամ 2զ/3մ` եթե աղեղները մեծ են, իսկ պարիսպի ատամնաշարը խոշոր:

Է հա, պարզա, տարբերվում են - եթե դու ունես հայկական, անգլիական կամ մոնղոլական նետաձիգներ, Ամրոցի 1.000 հոգանոց կայազորի ՕԳԳ-ն բնականաբար ավելի բարձր է, քան եթե դու ունես նույն քանակությամբ ասենք նորման ռազմիկներ: Չէ, ոնց գցում եմ, "1զ/1մ" բանաձևը խելքին մոտ է: Այլ օրինակ, 1099 թ-ին Երուսաղեմը պաշտպանելու համար Ֆաթիմյանների էմիրությունը առանձնացրեց 1.000 ռազմիկ, մի 500 ռազմիկ էլ, ոնց էլ չլինի, մինչ այդ կլիներ քաղաքում: Ֆաթիմյանները հաստատ մարդկանց ու ռեսուրսների խնդիր այդ ժամանակ չունեին, բայց այնուհանդերձ ավելի շատ զորք չուղարկեցին: Իսկ գիտես ինչու? Քաղաքի պարիսպների շրջանակի երկարությունը 1.600 մետր էր

Մինչև հրազենի հայտանգործումը ավելի բազմապիսի զինատեսակներ էին օգտագործվում թե հարձակման և թե պաշտպանության համար: Գաղտնքի չեմ ասի, որ անհատական հրազենը ավելի ուշ է կիրառվել, քան թնդանոթները, հրանոթները և հրասանդերը: Դրանց կիրառման ժամանակ ամրոցները սկսեցին հետզհետե կորցնել իրենց պաշտպանական հզորությունը, իսկ պաշտպանողական միջոցների տեսականի այլևս տդարձավ պրակտիկորեն անպիտան: Դժվար է թնդանոթի դեմ կատապուլտով կամ ասենք բալիստայով պայքարել: Ընդհանուր առմամբ վառոդը փոխեց ռազմական պատմությունը, ինչպես դա ժամանակին կատարեցին պողպատը, այրուձին և մարտակառքերը:

Փոխելը փոխեց, բայց վառոդային և հարձակողական ու և պաշտպանողական զենքերն էլ են բազմաթիվ...

Եթե հարձակվողը ուներ հեռահար զանգվածաին խոցող կամ պարսպաքան մեքենաներ, ապա դա առիթ եր տալիս ունենալու ավելի մեծաքանակ կայազորներ հաջող պաշտպանվելու համար:
Օրինակ.
Պարսպի մի հատված, ասենք մի 8-10մ քանդվեց ու սկսեց ներս հորդել հեծյալների հորդան: Դրա դեմն առնելու համար պարսպի ներսում անհրաժեշտ է արագ մոբիլիզացնել դրանց դիմաց հակահեծելային մարտակարգ ընդունած ռազմիկների: Ու նույն ժամանակ անհրաժեշտ է պարիսպները պաշտպանել հախուռն գրոհներից: Երկար պարիսպների դեպքում դժվար է կատարել այդպիսի արագ վերադասավորում, ուստի բացի 1զ/1մ խտույթունից անհրաժեշտ է նաև ունենալ արհեստավարժ x քանակությամբ ներպարիսպային զորք: Դե այդպիսի զորքեր կային հիմնականում դարպասների մոտակայքում, բայց եթե պարիսպի բացվածքի և դարպասի հեռավորությունը մեծ էր, ապա մինչև հետևակայինը թեկուզ վազելով հասնի տեղ` ձիերը կլցվեն ողջ ամրոցը:

Եթե պարիսպը ճեղքվեց, շատ քիչ է հավանականությունը, որ Ամրոցը կդիմանա: Այս դեպքում ուժերի հարաբերակցությունը այնքան տարբեր է, որ, հաշի առնելով, որ ճեղքման դեպքում պաշարյալները կորցնում են իրենց դիրքային առավելությունը, նրանց արդեն գործնականում ոչինչ չի փրկի: Ինչքան օրինակներ նայել եմ, դրանց մեծ մասում պարսպի ճեղքումը վերջացել է Ամրոցի գրավումով: Օրինակ, Եդեսիա-1144-ում պաշարյալները նույնիսկ ճեղքված պարսպի դիմաց ՆՈՐ ՊԱՐԻՍՊ կառուցեցին, բայց դա էլ չփրկեց: Հակառակ օրինակները շատ քիչ են, օրինակ` Կապան-1103: Ընդգծեմ, որ խոսքը չի վերաբերվում այն դեպքերին, երբ քաղաքի պատերից նահանջած կայազորը կարողանում է ամրանալ միջնաբերդում (Եդեսիա-1146) և դիմանում է այնքան ժամանակ, մինչև օգնություն է գալիս:

Ցավոք

Իհարկե: Օրինակ, եթե Արտագերս-368-ի օրինակը մոռանանք, քանի որ այդ դեպքում 11.000-ը իրոք խելքի մոտ չէ, ապա դժվարությամբ հիշում եմ հազիվ 2 դեպք - Անգղ ամրոցի պաշտպանությունը 451 թ-ի մայիսի 29-ից 31-ը, որտեղ հայերն ունեին 700 ռազմիկ, ինչպես նաև Ավնիկ ամրոցի գրավումը 1394 թ-ի հուլիսի 4-ից 6-ը, որտեղ Ղարա-Ղոյունլուների ու հայերի կայազորը կազմում էր 100 մարդ: Չգիտեմ, բարդ թեմա է - ամեն անգամ Բջնին ու Ամբերդը տեսնելիս միշտ փորձում եմ հաշվել, թե ինչքան ռազմիկ ունենալով է հնարավոր այն պաշտպանել??

???
Ոնց անեմ, եթե քո առաջարկած մոդել-մեթոդի վերլուծական և մաթեմատիկական մանրամասներին չեմ տիրապետում? Գոնէ պիտի այն ավելի մանրամասն ներկայացնես, համ անպայման էլ հարցեր կունենամ` հարցերիս պիտի պատասխանես

Արժե տանջվել?

[Varzor]

Չէ, եղբայր, նույնիսկ "աստղաձև" պարիսպների առկայության դեպքում էլ քիչ ռազմիկներ չես կարող պահել, քանի որ այդ դեպքում ռազմիկներդ չեն հերիքի պարսպի վրա և "աստղ"-ի չպաշտպանված մասերից թշնամու ռազմիկները ներս կլցվեն...

Չեմ ասում ավելի քիչ, ասում եմ` նույն քանակով կրկնակի երկար պարսպի վրա, քանի որ պարսպի յուրաքանչյուր հատված, միևնույն է իր վրա կրում է նույն քանակով մարտիկների հարվածային-պաշտպանողական ուժը Բացի այդ այդպիսի պարիսպների ներսում հնարավոր չէ տեղավորել նույն քանակով զինվոր, ինչ որ նույն երկարությամբ ասենք ուղղանկյուն պարիսպների ներսում

Խոսքը բաստիոնների մասին է, բայց դե դա արդեն ուրիշ թեմա է...

Մենակ բաստիոնները չէ: Սովորաբար խոշոր ամրոց-քացաքների պարիսպները ունեին մինչև 15մ բարձրություն, որը գործնականում անհաղթահարելի պատնեշ էր, հաշվի առնելով այդպիսի երկարության աստիճանների քչությունն ու ամրությունը: Դրա համար հիմնական գրոհները մղվում էին դարպասների ուղղությամբ: Դրա համար էլ հին աշխարհում բավականին տարածված էր հզոր դարպասային պաշտպանության մեխանիզմը, որպես կանոն դարպասները ներս էին գցում` П-ա ձև, որպեսզի հարձակվողները լինեին նաև կողային հարվածների տակ: Դարպասները ամրացնում էին լրացուցիչ աշխատակային և հավելյալ կառույցներով:

Է հա, պարզա, տարբերվում են - եթե դու ունես հայկական, անգլիական կամ մոնղոլական նետաձիգներ, Ամրոցի 1.000 հոգանոց կայազորի ՕԳԳ-ն բնականաբար ավելի բարձր է, քան եթե դու ունես նույն քանակությամբ ասենք նորման ռազմիկներ: Չէ, ոնց գցում եմ, "1զ/1մ" բանաձևը խելքին մոտ է: Այլ օրինակ, 1099 թ-ին Երուսաղեմը պաշտպանելու համար Ֆաթիմյանների էմիրությունը առանձնացրեց 1.000 ռազմիկ, մի 500 ռազմիկ էլ, ոնց էլ չլինի, մինչ այդ կլիներ քաղաքում: Ֆաթիմյանները հաստատ մարդկանց ու ռեսուրսների խնդիր այդ ժամանակ չունեին, բայց այնուհանդերձ ավելի շատ զորք չուղարկեցին: Իսկ գիտես ինչու? Քաղաքի պարիսպների շրջանակի երկարությունը 1.600 մետր էր

Բացի դրանից Երուսաղեմում դժվար էր տեղավորել և պահել ավելի մեծ զորք` թե ապահովումների և թե կենսական տարածքների տեսանկյունից, հաշվի առնելով, որ այդ ժամանակ նաև "մոդա" էին պաշարումները:
Ընդհանուր առմամբ փոքր և միջին ամրոցների տեսանկյունից 1զ/1մ խտությունն իրոք որ բավականին լավն է: Բայց նշեմ, որ որոշ դեպքերում այդ խտությունն ուղղակի 3 անգամ ավելին ակորղ էր լինել!!
Օրինակ` հռոմեկանա փայտե ցցապարիսպներով ամրոց-զորակայան: Կար վերին հարթակը` 1զ/1մ, հետո միջին հարթակը` 1զ/1մ, այնուհետև ստորին հարթակը` 1զ/3մ: Ընդ որում այդ պարիսպները կառուցում էին ցանցառ, որպեսզի պարիսպները գրոհողները հայտնվեն ոչ միայն վերևինները, այլև ներքևի հարթակների հարվածների տակ:

Փոխելը փոխեց, բայց վառոդային և հարձակողական ու և պաշտպանողական զենքերն էլ են բազմաթիվ...

Բայց ոչ այդքան բազմազան Ենթատեսակները` մի գուցե, բայց բուն տեսականին` հաստատ զիջում է մինչվառոդայինին: Կարող ենք թվարկել, բայց սա դրա տեղը չի

Եթե պարիսպը ճեղքվեց, շատ քիչ է հավանականությունը, որ Ամրոցը կդիմանա: Այս դեպքում ուժերի հարաբերակցությունը այնքան տարբեր է, որ, հաշի առնելով, որ ճեղքման դեպքում պաշարյալները կորցնում են իրենց դիրքային առավելությունը, նրանց արդեն գործնականում ոչինչ չի փրկի: Ինչքան օրինակներ նայել եմ, դրանց մեծ մասում պարսպի ճեղքումը վերջացել է Ամրոցի գրավումով: Օրինակ, Եդեսիա-1144-ում պաշարյալները նույնիսկ ճեղքված պարսպի դիմաց ՆՈՐ ՊԱՐԻՍՊ կառուցեցին, բայց դա էլ չփրկեց: Հակառակ օրինակները շատ քիչ են, օրինակ` Կապան-1103: Ընդգծեմ, որ խոսքը չի վերաբերվում այն դեպքերին, երբ քաղաքի պատերից նահանջած կայազորը կարողանում է ամրանալ միջնաբերդում (Եդեսիա-1146) և դիմանում է այնքան ժամանակ, մինչև օգնություն է գալիս:

Համամիտ եմ, երբ գործ ունենք միջին և փոքր ամրոցների հետ: Սակայն մեծ քաղաքներում, որոնց բնակչությունը կարող էր հասնել մի քանի տասնյակ, նույնիսկ միքանի 100 հազարի, ակնհայտորեն քաղաքային կայազորները ավելի մեծ էին ու ճեղքումների (պարսպային թե դարպասային) դեպքում մեծ դեր էին խաղում:
Ամեն դեպքում, եթե մտան` գործը զոռ է

Իհարկե: Օրինակ, եթե Արտագերս-368-ի օրինակը մոռանանք, քանի որ այդ դեպքում 11.000-ը իրոք խելքի մոտ չէ, ապա դժվարությամբ հիշում եմ հազիվ 2 դեպք - Անգղ ամրոցի պաշտպանությունը 451 թ-ի մայիսի 29-ից 31-ը, որտեղ հայերն ունեին 700 ռազմիկ, ինչպես նաև Ավնիկ ամրոցի գրավումը 1394 թ-ի հուլիսի 4-ից 6-ը, որտեղ Ղարա-Ղոյունլուների ու հայերի կայազորը կազմում էր 100 մարդ: Չգիտեմ, բարդ թեմա է - ամեն անգամ Բջնին ու Ամբերդը տեսնելիս միշտ փորձում եմ հաշվել, թե ինչքան ռազմիկ ունենալով է հնարավոր այն պաշտպանել??

Պատկերացրու, որ ունես մի բերդ-ամրոց` 100մ տրամագծով ուռուցիկ կառույց (ֆուտբոլի դաշտի մոտ կրկնակի մեծության): Ըստ բանաձևի այդ բերդը պաշտպանելու համար` ~300մ պարիսպ, 1զ/1մ=300 զինվոր միայն պարիսպներին, պլյուս թիկունքը`
350: Բայց ոնց այդքանին տեղավորես այդ տարածքում? Բա պահեստներ, զինանոց, ձիանոց, զորանոց, բակ? Ըստ զուտ մաթեմատիկայի կանոնավոր կարելի է պահել ոչ ավելի քան 200 զինվոր: Դե հաշվի չեմ առնում արտառոց դեպքերը, որոնց ժամանակ 1000 հոգի էլ կարող են գալ ու լցվել ամրոց:
Ինձ թվում է 1զ/1մ բանաձևը պետք է որոշակիացնել և կիրառել պարիսպների որոշակի տիրույթում գտնվող երկարություն ունեցող և որոշ տիպի ամրոցների համար:
Հետաքրքիր ստացվեց
Ասենք սենց`
1. մինչև 1կմ երկարություն և 8-10մ բարձրություն ունեցող պարիսպներով ամրույթունները պաշտպանելու համար կայազորը կարող է լինել մոտ 1զ/1.5-3մ:
կախված բերդի տեղադրությունից ու շրջակա միջավայրից
1.1. լեռնաքարափային հարակից տարածքներով, բարձրադիր դիրքում կամ մի կողմից ժայռափակ ամրոցում` 1զ/3մ
1.2 անտառոտ վայրերում` 1զ/1.5մ
1.3 տափաստանային վայրերում` 1զ/2մ
2. 1-ից մինչև 5 կմ պարիսպների երկարություն և 10-12մ բարձրություն ունեցող ամրոցների համար` 1զ/1-2մ
2.1 զիգզագաձև պարիսպների համար` 1զ/2մ
2.2 խիտ և իրար նայող աշտարակներովի համար` 1զ/1.5մ
2.3 հարթ և միագիծ, աշտարակներով` 1զ/1մ
...
Բայց հետաքրքիր ա, տեսնում ես, արդեն իսկ կարելի է գործակցային մեխանիզ մշակել, ելնելով նաև պատմական վիճակագրական տվյալներից

Արժե տանջվել?

Էդ արդեն դու պատմագետները կասեն
Ծրագրավորողը չի որոշում, թե իր ստեղծած գործիքը որքանով է պիտանի: Այդ գործիքի պիտանելիությունը որոշում է օգտագործողը և/կամ այն պատվիրողը:
Եթե այդպիսի գործիքի անհրաժեշտություն կա պատմագիտության-ռազմապատմագիտության ոլորտում, ապա` ինչու չէ? Ինչի, վատ գիտական աշխատանք կստացվի?

[Lion]

Չեմ ասում ավելի քիչ, ասում եմ` նույն քանակով կրկնակի երկար պարսպի վրա, քանի որ պարսպի յուրաքանչյուր հատված, միևնույն է իր վրա կրում է նույն քանակով մարտիկների հարվածային-պաշտպանողական ուժը

Կարծում եմ, որ այդ դեպքում էլ 1/1-ից քիչ ռազմիկներ պահել չի կարելի:

Բացի այդ այդպիսի պարիսպների ներսում հնարավոր չէ տեղավորել նույն քանակով զինվոր, ինչ որ նույն երկարությամբ ասենք ուղղանկյուն պարիսպների ներսում

Ինչու? Հլը պատկերացրու քառակուսի, որ ամեն մի կողմի դիմաց մի եռանկյունի "գլխարկ" է դրված:

Մենակ բաստիոնները չէ: Սովորաբար խոշոր ամրոց-քացաքների պարիսպները ունեին մինչև 15մ բարձրություն, որը գործնականում անհաղթահարելի պատնեշ էր, հաշվի առնելով այդպիսի երկարության աստիճանների քչությունն ու ամրությունը: Դրա համար հիմնական գրոհները մղվում էին դարպասների ուղղությամբ: Դրա համար էլ հին աշխարհում բավականին տարածված էր հզոր դարպասային պաշտպանության մեխանիզմը, որպես կանոն դարպասները ներս էին գցում` П-ա ձև, որպեսզի հարձակվողները լինեին նաև կողային հարվածների տակ: Դարպասները ամրացնում էին լրացուցիչ աշխատակային և հավելյալ կառույցներով:

Ըհը - Տրոյա ֆիլմի հայտնի կադրում դա լավ է երևում -

Բացի դրանից Երուսաղեմում դժվար էր տեղավորել և պահել ավելի մեծ զորք` թե ապահովումների և թե կենսական տարածքների տեսանկյունից, հաշվի առնելով, որ այդ ժամանակ նաև "մոդա" էին պաշարումները:

Իհարկե:

Օրինակ` հռոմեկանա փայտե ցցապարիսպներով ամրոց-զորակայան: Կար վերին հարթակը` 1զ/1մ, հետո միջին հարթակը` 1զ/1մ, այնուհետև ստորին հարթակը` 1զ/3մ: Ընդ որում այդ պարիսպները կառուցում էին ցանցառ, որպեսզի պարիսպները գրոհողները հայտնվեն ոչ միայն վերևինները, այլև ներքևի հարթակների հարվածների տակ:

Կարող ես դա գործնական մոդելի վրա ցույց տալ և հիմնավորել նման կերպ վարվելու արդյունավետությունը?

Համամիտ եմ, երբ գործ ունենք միջին և փոքր ամրոցների հետ: Սակայն մեծ քաղաքներում, որոնց բնակչությունը կարող էր հասնել մի քանի տասնյակ, նույնիսկ միքանի 100 հազարի, ակնհայտորեն քաղաքային կայազորները ավելի մեծ էին ու ճեղքումների (պարսպային թե դարպասային) դեպքում մեծ դեր էին խաղում:
Ամեն դեպքում, եթե մտան` գործը զոռ է

Դե հա, բայց դա չփրկեց 1453 թ-ին Կոստանդնուպոլսին, երբ թուրքեը գրավեցին պարսպի մի հատվածը - կերկարպորտ, մոռացված դուռը...

[Lion]

Պատկերացրու, որ ունես մի բերդ-ամրոց` 100մ տրամագծով ուռուցիկ կառույց (ֆուտբոլի դաշտի մոտ կրկնակի մեծության): Ըստ բանաձևի այդ բերդը պաշտպանելու համար` ~300մ պարիսպ, 1զ/1մ=300 զինվոր միայն պարիսպներին, պլյուս թիկունքը` 350:

Ավելի պարզ մոտենանք հարցին - 100X100-ի վրա քառակուսի` ամեն կողմից 100 ռազմիկ, ընդհանուր` 400 ռազմիկ

Բայց ոնց այդքանին տեղավորես այդ տարածքում? Բա պահեստներ, զինանոց, ձիանոց, զորանոց, բակ? Ըստ զուտ մաթեմատիկայի կանոնավոր կարելի է պահել ոչ ավելի քան 200 զինվոր: Դե հաշվի չեմ առնում արտառոց դեպքերը, որոնց ժամանակ 1000 հոգի էլ կարող են գալ ու լցվել ամրոց:

Ձիերն ավելորդ են, մնացածն էլ ինձ թվում է կտեղավորվեն - 10.000 մետր քառակուսիում 400 մարդ, ամեն մարդու համար 20.5 մետր կենսատարածք, նորմալ չի?

Ինձ թվում է 1զ/1մ բանաձևը պետք է որոշակիացնել և կիրառել պարիսպների որոշակի տիրույթում գտնվող երկարություն ունեցող և որոշ տիպի ամրոցների համար:
Հետաքրքիր ստացվեց

Բանաձևդ ինձ թվում է լավն է

Էդ արդեն դու պատմագետները կասեն
Ծրագրավորողը չի որոշում, թե իր ստեղծած գործիքը որքանով է պիտանի: Այդ գործիքի պիտանելիությունը որոշում է օգտագործողը և/կամ այն պատվիրողը:
Եթե այդպիսի գործիքի անհրաժեշտություն կա պատմագիտության-ռազմապատմագիտության ոլորտում, ապա` ինչու չէ? Ինչի, վատ գիտական աշխատանք կստացվի?

Չէ, խնդիրն էդ չի - հարցն այն է, թե ինչքան աշխատատարր գործ է նման ծրագիր ստեղծելը?

[Lion]

*

Սույն հոդվածում շարադրվեց ՌԹՀ-ի ուսումնասիրման առանձնհատկությունները և քննարկվեցին այդ ընթացքում առաջացող օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ դժվարությունները: Քննարկվեց նաև խնդրի ուսումնասիրման պատմական ընթացքը և շարադրվեց վերջինիս կապակցությամբ արտահայտվող մասնագետների կարծիքների դասակարգումը: Այս ամենի հիման վրա փորձ արվեց նկարագրել, հիմնավորել և անհրաժեշտ օրինակների վրա պարզաբանել ՌԹՀ-ի պարզաբանման համար առաջարկվող նոր մեթոդ` Համակարգային մեթոդը: Կարծում ենք, որ աշխատանքը, համենայն դեպս հայ իրականության մեջ լինելով ՌԹՀ-ի պարզաբանման առաջին փորձերից մեկը, օգտակար կլինի խնդրով հետաքրքրվողների համար և սկիզբ կդառնա հարցի վերաբերյալ նորանոր ուսումնասիրությունների:
Հարկ ենք համարում նշել նաև, որ հեղինակը իր հետևություններում, մանավանդ այնպիսի ոչ միանշանակ մոդելավորման հարցում, ինչպիսին ՌԹՀ-ն է, ամենևին էլ չի հավակնում վերջնական ճշմարտություն արտահայտելու պատվին և ուրախությամբ կընդունի հոդվածի կապակցությամբ արվող բոլոր բարեմիտ ու օգտակար դիտողությունները:

Գրականության ցանկ [1]

1. Աբու-լ-Ֆարաջ (Բար-Հեբրեոս) “Համընդհանուր պատմություն”, Բաքու 1960
2. Ադոնց Ն. “Տիգրան Մեծ”, Երևան, 2010
3. Արիանոս “Ալեքսանդրի արշավանքը”, Երևան 1987
4. Դիոդորոս Սիկիլացի “Պատմական գրադարան”, Երևան 1985
5. Եղիշե “Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին”, Երևան 1989
6. Թովմա Արծրունի և Անանուն “Պատմություն Արծրունյաց տան”, Երևան 1999
7. Լեո “Հայ ժողովրդի պատմություն”, երկերի ժողովածու 10 հատորով, Երևան 1960-1989
8. Կուրտիոս Ռուֆոս “Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմությունը”, Երևան 1987
9. Հուստինոս “Ֆիլիպի պատմությունը” (ռուսերեն), Մոսկվա 2005
10. Հակոբյան Մ. Ի. “Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք”, Երևան 2007-2009
11. Հակոբյան Մ. Ի. “Վարդանանց պատերազմի որոշ դրվագների վերլուծություն”, Երևան 2003
12. Հեթում Պատմիչ “Պատմություն թաթարաց”, www.rbedrosian.com/hetumint.htm
13. Հերոդոտ “Պատմություն 9 գրքից”, Երևան 1986
14. Հովհաննես Դրասխանակերտցի “Հայոց պատմություն”, Երևան 1996
15. Հովհան Մամիկոնյան “Տարոնի պատմություն”, Երևան 1989
16. Հովհաննիսյան Պ. Հ. “Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա”, Երևան 1981
17. Ղազար Փարպեցի “Հայոց պատմություն”, Երևան 1982
18. Մանանդյան Հ. Հ. “Տիգրան երկրորդը և Հռոմը”, Երևան 1940
19. Մատթեոս Ուռհայեցի “Ժամանակագրություն”, Երևան 1973
20. Մովսիսյան Ա. Ե. “Բարեպաշտ արքաների աշխարհակալություն: Հարյուրամյա կայսրություն Տիգրան Մեծից առաջ”, Երևան 1997
21. Մովսիսյան Ա. Ե. “Հայաստանը Քրիստոսից առաջ երրորդ հազարամյակում (ըստ գրավոր աղբյուրների)”, Երևան 2005
22. Մովսիսյան Ա. Ե. “Տիգրան Մեծ”, Երևան 2010
23. Շապուհ Բագրատունի “Պատմություն Անանուն պատմիչի” (ռուսերեն), Երևան 1971
24. Պլուտարքոս “Երկեր”, Երևան 1987
25. Փավստոս Բյուզանդ “Հայոց պատմություն”, Երևան 1987
26. Սմբատ Սպարապետ “Ժամանակագրություն” (ռուսերեն), Երևան 1974
27. Քսենոֆոն “Կյուրոպեդիա”, Երևան 2000
28. Օհանյան Մ. Ս.”Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքը և Հայաստանը”, Երևան 2003
29. Օհանյան Մ. Ս. “Հայաստանը հին աշխարհի երկրների գահակարգում”, ՊԲՀ N 2, Երևան 2003
30. Аббас-кули-Ага-Бакиханов “Гюлистан-и Иран”, Баку 1991.
31. Ал-Куфи “ Книга завоеваний “, www.vostlit.info.
32. Ан-Насиви “Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны”, Москва 1996
33. Ат-Табари “История пророков и царей”, www.vostlit.info.
34. Большаков О. Г. “История Халифата”, Москва 2005
35. Грум-Гржимайло Г. Е. “Западная Монголия и Урянхайский край”, Москва 1926
36. Гумилев Л. Н. “Древняя Русь и Великая степь”, Москва 2007
37. Гумилев Л. Н. “Хунну”, Москва 1960
38. Гордлевский В. Д. “Государство Селджукидов Малой Азии”, Москва-Ленинград 1941
39. Дашков С. Б. “Императоры Византии”. Москва 1996
40. Девриз К. “Великие сражения Средных веков. 1000-1500”, Москва 2007
41. Дельбрюк Г. “История военного искусства”, Москва 2001
42. Денисон Д. Т. “История конницы”, Москва 2001
43. Дьяконов И. М. “История Древнего Востока”, Москва 1983
44. Дьяконов М. М. “Очерк истории древнего Ирана”, Москва 1961
45. Заборов М. А. “Крестаносцы на Востоке”, Москва 1980
46. Ибн ал-Асир "Полный Свод Истории", Ташкент 2006.
47. Каргалов В. В. “Внешнеполитические факторы развития феодальной Руси” Москва 1967
48. Лэмб Г. "Тамерлан”, Москва 2008
49. Мишо Ж. “История крестовых походов”, Москва 2001
50. Разин Е. А. “История военного искусства”, Москва 1994
51. Рансимен С. “Падение Константинаполя в 1453 году”, Москва 1983
52. Рашид-ад-Дин “Сборник летописей”, Москва 1952
53. Сабитов Ж. М. “О численности монгольской армии в Западном походе (1235-1242 гг.)”, Вопросы Истории и Археологии Западного Казахстана. №1. С. 55-73, Уральск 2010
54. Садр ад-Дин ал-Хусайни “Полный Свод Истории”, Ташкент 2006
55. Сапунов Б.В. “Основные ориентиры внешней политики Александра Невского”, www. sir35.narod.ru
56. Тихомиров М.Н. “Древнерусские города”, Москва 1956:
57. Толочко П. “Демография древнего Киева”, Журнал "Наука и жизнь", №4, 1982
58. Успенский Ф. И. “История крестовых походов”, Москва 2005
59. Чернишевский Д. В. “Приидоша бесчислены, яко прузи”, www.xlegio.ru,
60. Храпачевский Р.П “Военная держава Чингисхана”, Москва 2004
61. Chandler's & Gerald Fox's "3000 Yers of Urban Growth", Academic Press, 1987
62. Gabriel R. “The Ancient World (Soldiers' Lives Through History)”, Westport: Greenwood Press 2007.

__________________
[1] Ստորև տրվող ցանկում շարադրված են միայն այն աշխատանքները, որոնք անմիջակորեն են օգտագործվել հոդվածը գրելու ժամանակ: Իրականում հոդվածում շարադրված հետևություններն ես եկել եմ ավելի քան տաս տարվա ընթացքում` “Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք” աշխատանքի ստեղծման ընթացքում ուսումնասիրելով ռազմապատմական բովանդակությամբ մի քանի հարյուր անուն գրականություն: Չնայած դրան, սույն ցանկում ես հարմար գտա շարադրել միայն այն գրականության ցանկը, որը անմիջականորեն օգտագործվել է հոդվածի ստեղծման ժամանակ:

[Varzor]

Ավելի պարզ մոտենանք հարցին - 100X100-ի վրա քառակուսի` ամեն կողմից 100 ռազմիկ, ընդհանուր` 400 ռազմիկ
Ձիերն ավելորդ են, մնացածն էլ ինձ թվում է կտեղավորվեն - 10.000 մետր քառակուսիում 400 մարդ, ամեն մարդու համար 20.5 մետր կենսատարածք, նորմալ չի?

Ոնց կարող են ձիերն ավելորդ լինել? Բա ինչպես են պահպանում արագ կապը, ինչպես են բեռներ փոխադրում և այլն?
20.5քմ տարածքը մենակ մարդու համար բավարար է, բայց եթե հաշվի առնենք, որ նա այդ տարածքում պիտի պահի իր զենքերը, իր 3-6 ամսվա սնունդը ու ջուրը, իր ձիու սնունդը, իր կենցաղային անհարժեշտ այլ նյութեր և իրեր` չի հերիքում: Մենակ սնունդը հաշվի ու կտեսնես

Բանաձևդ ինձ թվում է լավն է

Շնորհակալ եմ, չնայած որ թերի է, բայց հեռանկար ունի

Չէ, խնդիրն էդ չի - հարցն այն է, թե ինչքան աշխատատարր գործ է նման ծրագիր ստեղծելը?

Դե դա կախված է մոդելի մշակման աստիճանից: Որքան բարձր է մոդելի մշակվածութայն աստիճանը, այնքան քիչ է ծրագրի ստեղծման վրա ծախսվող ժամանակը:
Բուն ծրագրի գրելը հանգիստ տեմպերով մի ամսի էլ չի տևի, նույնիսկ թեթև տարբերակով` մի շաբաթ:
Հետաքրքրում է?

[Lion]

Ոնց կարող են ձիերն ավելորդ լինել? Բա ինչպես են պահպանում արագ կապը, ինչպես են բեռներ փոխադրում և այլն?

Ձիերը հեռացվում են Ամրոցից անմիջապես պաշարումից առաջ: Պաշարման ժամանակ ոչ կապի ձիեր են պետք, ոչ էլ բեռնափոխադրում է լինում:

20.5քմ տարածքը մենակ մարդու համար բավարար է, բայց եթե հաշվի առնենք, որ նա այդ տարածքում պիտի պահի իր զենքերը, իր 3-6 ամսվա սնունդը ու ջուրը, իր ձիու սնունդը, իր կենցաղային անհարժեշտ այլ նյութեր և իրեր` չի հերիքում: Մենակ սնունդը հաշվի ու կտեսնես

Իսկ եթե հաշվի առնենք, որ. "մեշոկներն" իրար վրա են շարվւմ

Շնորհակալ եմ, չնայած որ թերի է, բայց հեռանկար ունի

Միանշանակ:

Դե դա կախված է մոդելի մշակման աստիճանից: Որքան բարձր է մոդելի մշակվածութայն աստիճանը, այնքան քիչ է ծրագրի ստեղծման վրա ծախսվող ժամանակը:
Բուն ծրագրի գրելը հանգիստ տեմպերով մի ամսի էլ չի տևի, նույնիսկ թեթև տարբերակով` մի շաբաթ:
Հետաքրքրում է?

Համաձայն եմ: Արի սենց պայմանավորվենք - երբ ես զգամ այն հանգամանքը, որ դա իրոք այնքան արդիական թեմա է, որ արժե քո պես մարդու մեկ ամսվա ջանքերը, քեզ կասեմ

[Varzor]

Ձիերը հեռացվում են Ամրոցից անմիջապես պաշարումից առաջ: Պաշարման ժամանակ ոչ կապի ձիեր են պետք, ոչ էլ բեռնափոխադրում է լինում:

Միգուցե, նայած ամրոց նայած պաշարում

Իսկ եթե հաշվի առնենք, որ. "մեշոկներն" իրար վրա են շարվւմ

Թեկուզ և հաշվի առնենք: Ես չէի էլ ասում, որ մեշոկները գետնին փռած են Լավ, սենց ասեմ, նեյկայիս մարտական հենակետում մեկ հրաձգային ջոկի (7 հոգի) համար անհրաժեշտ կենսական տարածքը, այն էլ հաշվի առնելով երկու շաբաթվա սնուդը (տարբեր տեղեր մատակարարումը տարբեր պարբերությամբ է, նաև ջրինը), զենքերի-զինատեսակների փոքրածավալությունը և այլն, այն իրականում կազմում է` կացարան+զիանանոց+խոհանոց+հրամանատարի սենյակ =` 30-35քմ, Կացարանին հարակից տարածք=40-60քմ, զուգարան և հարակից տարածք=4քմ, բաղնիք` 2քմ: Գումարային` 101քմ, այսինքն մեկ անձին` 101/7~14.5-15քմ: Բայց, եթե հենակետը հրաձգային չէ? Մի հատ էլ որ ձի գումարենք? Արդեն իսկ տարածքն ավելանում է: Իսկ ներկայիս հենակետերն իրենց ներքին հարմարություներով ու կենսական ապահովմամբ պրակտիկորեն չեն տարբերվում 2000 տարի առաջվա ամրոցներից: Ուստի հաշվարկվող 400մ պարիսպների պարագայում ունենալ 400 ռազմիկ, այդքան էլ դյուրին գործ չէ: Սովորագար այդպիսի բերդերի կայազորերը (ինձ թվում է, որ դու ավելի ստույգ թվեր կասես) չպետք է գերազանցեր 150-200 մարդը:

Համաձայն եմ: Արի սենց պայմանավորվենք - երբ ես զգամ այն հանգամանքը, որ դա իրոք այնքան արդիական թեմա է, որ արժե քո պես մարդու մեկ ամսվա ջանքերը, քեզ կասեմ

Պատրաստ եմ աջակցելու

[Lion]

Մերսի աջակցության համար: Հրաձգային ջոկի հենակետի պահով հաշվարկդ հետաքրքիր էր, բայց հաշվի առ, որ այս դեպքում զենքերն ավելի մեծածավալ են, զինամթերքի արկղերը` ևս, ստորգետնյա պահեստարաններ չկան, ուտելիքն էլ լավաշ չի...

[Varzor]

Մերսի աջակցության համար: Հրաձգային ջոկի հենակետի պահով հաշվարկդ հետաքրքիր էր, բայց հաշվի առ, որ այս դեպքում զենքերն ավելի մեծածավալ են, զինամթերքի արկղերը` ևս, ստորգետնյա պահեստարաններ չկան, ուտելիքն էլ լավաշ չի...

Հաշվարկներս ճշգրիտ են սանտիմետրերի ճշտությամբ` անձամբ իմ մասնակցությամբ նախագծած ու հաշվարկած առնվազն 15 կացարաններում ներկայումս մարտական հերթապահություն են տանում մի ամբողջ սահմանապահնգնդի զինվորներ
Չէ, զենքերը մեծածավալ չեն, քանի որ մեկ ավտոմատը հաստատ մի թրի քաշ ունի, ծավալով էլ աղեղից փոքր է: Փամփուշտները հաստատ նետերից տասնապատիկ-քսանապատիկ փոքր են: Ուտելիքն էլ լավաշ չի, բայց եթե հաշվի առնենք, որ բանակի սև հացի խտությունը նույնն է, իսկ մնացած պարենը չոր վիճակում են պահում (ընդեղեն, ձավարեղեն, մակարոնեղեն): Չկան վահաններ, նիզակներ, կապարճներ, կաթնամթերք չի պահվում (մենակ խտացրած կաթ ու հալած պանիր ) պաշտպանողական մեքենաներ վառեիքը արդեն վաղուց փայտի փոխարեն դիզելային է` տասնապատիկ փոքր ծավալով և այն:
Այ ստորգետնյա պահսետարանների առումով` համամիտ եմ: Ոչ բոլոր հենակետերն են բազմահարկ, նույնիսկ մեծամասնությունը միահարկ է: Բայց այս պարագայում մի նրբություն էլ կա: Ամրոցն ինքնին հանդիսանում էր և կացարան և պահպանության հենակետեր և մարտական հենակետ: Այդ ամենին ներկայիս հենակետում փոխարինում են խրամուղիները, դիտակետերը, թաքստոցները: Փստացի կարող ենք համարել, որ ներկայիս հենակետի "պարիսպները" պաշպանական տարածքի խրամուղիներն են ու ինժեներական այլ կառույցները: Ներկայուսմ մեկ կիլոմետրի վրա տարվող մարտական հերթապահության միջին խտությունը` 2-6 հոգի դիտակետում, 4-8 հոգի կացարանում, իսկ զորամասում` նույնքան մարդ, որքան հենակետերում` հերթափոխը, ավելացված հատուկ ստորաբաժանումները:

[Lion]

Չէ, իհարկե, հաշվարկդ ժխտելը ժամանակակից հենակետի տեսակետից այնքան էլ հեշտ չէ, բայց ամեն դեպքում կարժւմ եմ, որ եթե 1զ/1մ բանաձևը ընդունում ենք, ապա նաև պետք է ընդունենք, որ իր ժամանակի ստրատեգները որևէ կերպ այնուհանդերձ հաշվի էին առել քո ասած պահերը և այնպես էին արել, որ տեղը բոլորին հերիքեր: Հակառակ դեպքում Ամրոց հսկացությունը անիմաստ է դառնում - կամ ապրելու տեղ չի լինի, կամ պարիսպները անպաշտպան կմնան:

1զ/1մ բանաձևը կարծես պատասխանում է քո հարցին ինքստինքյան...

[Varzor]

Չէ, իհարկե, հաշվարկդ ժխտելը ժամանակակից հենակետի տեսակետից այնքան էլ հեշտ չէ, բայց ամեն դեպքում կարժւմ եմ, որ եթե 1զ/1մ բանաձևը ընդունում ենք, ապա նաև պետք է ընդունենք, որ իր ժամանակի ստրատեգները որևէ կերպ այնուհանդերձ հաշվի էին առել քո ասած պահերը և այնպես էին արել, որ տեղը բոլորին հերիքեր: Հակառակ դեպքում Ամրոց հսկացությունը անիմաստ է դառնում - կամ ապրելու տեղ չի լինի, կամ պարիսպները անպաշտպան կմնան:

1զ/1մ բանաձևը կարծես պատասխանում է քո հարցին ինքստինքյան...

Լավ, շատ չերկարացնենք
Մեծ հաշվով իմ առաջարկած գործակցային մեխանիզմում մինչև 5կմ երկարությամբ կիսատափարակային տարածքում գտնվող ամրոց-քաղաքների համար 1զ/1մ (վերջը չափման միավորս հիմնահաստատվեց մեր լեքսիկոնում ) համարում եմ նորմալ: Քանի որ դրանցից փոքր (մինչև 1կմ) երկարությամբ պատերի զինվորների քանակը փոքր է , ապա 100-200 տարբերությոնը էական չէ: Իսկ 5կմ-ից մեծ պարիսպներով քաղաքները այնքան էլ շատ չէին հին աշխարհում, այնպես որ դրանց հարցում բացառություններ չարժի անել:
Այսպիսով` պատմական ռազմական իրադարձությունների գնահատման ժամանակ ամրոցային կառույցների կայազորերի հաշվարկում ընդունելով 1զ/1մ խտությունը իրականությանը մոտ և թույլատրելի շեղումը չգերազանցող արդյունքներ ենք ստանում:

Ահա և քո առաջարկի մաթեմատիկորեն և քննարկված ապացույցը Այսուհետ այդ թիվը համարում եմ գիտականորեն և տրամաբանորեն ապացուցված !

Հ.Գ.
Տեսար, թե ոնց են ապացուցում ենթադրությունները և առաջարկությունները: Այսպիսով քո առաջարկած մոդելի առնվազն մեկ կետը հստակ ապացուցված է` բանավեճերում թրծվելով

[Lion]

Միանշանակ ճիշտ ես ու լիքը մերսիներ քեզ արժեքավոր բանավեճում ճշմարտությանը հասնելուն օգնելու համար