Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

1415 թ-ին Ռամազանօղլիների էմիրության բանակը 7 ամիս պաշարելուց հետո գրավեց Տարսոնը և Սիսը Ղարամանյանների էմիրության բանակից (ընդհանուր` մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 200): Ղարամանյանները, որոնք բազմաթիվ խնդիրներ ունեին աստիճանաբար ոտքի կանգնող Օսմանյան սուլթանության հետ, ոչինչ չկարողացան անել: Իսկ ձեռք բերած հաջողությունից ոգևորված Ռամազանօղլիները Կիլիկիայի երկու կարևոր քաղաքները գրավելուց հետո ուղղակիորեն հրաժարվեցին ենթարկվել Մամլուքյան սուլթանությանը, որը առանց այդ էլ խիստ բացասաբար էր ընկալել իր ազդեցության ոլորտում տեղի ունեցած այս իրադարձությունները:

1417 թ-ին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 30.000) գրավեց Տարսոնը և Սիսը Ռամազանօղլիների էմիրության բանակից (ընդհանուր` մոտ 1.000) ու Կիլիկիայի թագավորության բանակից (ընդհանուր` մոտ 200): Դրանից հետո Կիլիկիայի թագավորությունը խոհեմաբար "դուրս եկավ խաղից", այն դեպքում, երբ թուրքմենները որոշեցին շարունակել այն: Մամլուքների դիրքերի ուժեացումը ստիպեց վերջիններիս մոռանալ ներքին տարաձայնությունները և միավորել ուժերը, քանի որ արդեն լուրջ հարցականի տակ էր դրվում հենց իրենց իսկ բուն գոյությունն Կիլիկիայում:

Օգտվելով նրանից, որ Մամլուքյան սուլթանության բանակային հիմնական ուժերը թողել են Կիլիկիան, Ղարամանյանների և Ռամազանօղլիների էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 15.000) 1418 թ-ին պաշարեց Տարսոնը Մամլուքյան սուլթանության բանակից (մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 200), սակայն չկարողացավ գրավել այն: Չհուսահատվելով կրած անհաջողությունից` դաշնակիցները 1419 թ-ին կրկին պաշարեցին Տարսոնը և այս անգամ գրավեցին այն:

Կիլիկիայում զարգացող իրադարձությունները, որոնց Շեյխը սկզբում լուրջ չէր վերաբերվում, Տարսոնի հերթական կորստից հետո լրջորեն կատաղեցրեցին վերջինիս: Արդյունքում արդեն 1420 թ-ին Շեյխը դեպի Կիլիկիա ուղղեց խոշոր մի բանակ (մոտ 70.000)` հրամայելով վերջնականապես լուծել թուրքմենական խնդիրը: Մամլուքյան սուլթանության բանակը հետ գրավեց Տարսոնը Ղարամանյաններ էմիրության բանակից (մոտ 1.000) և քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 100), որից հետո, շարունակելով արշավանքը դեպի հյուսիս ու հյուսիս-արևմուտք, մտավ Ղարամանյանների էմիրության տարածք: Արդյունքում Ղարամանյանների էմիրությունը երեք տարով ընկավ Մամլուքյան սուլթանության գերիշխանության տակ, իսկ Ռամազանօղլիները ուղղակի բնաջնջվեցին…

[Lion]

1421 թ-ին Շեյխը մահացավ, ինչն էլ հերթական անգամ անկայունացրեց հազիվ-հազ կայունացող ներքաղաքական դրությունը սուլթանությունում: Շեյխի մահից հետո նրա կողմնակիցները նոր սուլթան հռչակեցին վերջինիս մեկուկես տարեկան որդի ալ-Մուզաֆար Աբու-ս-Սաադատ Ահմադին (1421): Սակայն երևի թե ավելորդ էլ է ասել, որ իրական իշխանությունը հայտնվեց ամենևին էլ ոչ նորընծա սուլթանի ձեռքում, ինչը չէր կարող հերթական գզվռտոցի առիթ չդառնալ: Կարճ ժամանակ անց մամլուքների մի խումբ դավադրություն կազմեց և, գահընկեց անելով երեխա-սուլթանին, նոր սուլթան հռչակեց Սեյֆ-էդ-Դին Աբու-լ-Ֆատհ Թաթարին (1421): Գահընկեց արված երեխա-սուլթանը հեռացվեց Կահիրեից և մի քանի տարի անց սպանվեց: Սակայն Թաթարն էլ երկար չվայելեց սուլթանական գահը: Նույն 1421 թ-ին մամլուքների հերթական խումբը սրան ևս գահընկեց արեց, ձերբակալեց ու որոշ ժամանակ հետո սպանեց: Այս անգամ սուլթան հռչակվեց աս-Սալիհ Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդը (1421-1422), որին ևս ի վերջո վիճակվեց իր անմիջական նախորդների ճակատագիրը: 1422 թ-ին սուլթան հռչակվեց սուլթանական պալատի կառավարիչ, ագահ, բռնկուն և դաժան ալ-Աշրաֆ Սեյֆ-էդ-Դին Աբու-Նասր Բարսբեյը (1422-1438), որին ի վերջո հաջողվեց ամրանալ արյունով ողողված սուլթանական գահին:

Սուլթանությունում տիրող քաոսական վիճակը հերթական անգամ իր ազդեցությունը թողեց Կիլիկիայի և հարակից շրջանների վրա: Ղարամանյանների էմիրությունը ազատվեց Մամլուքյան սուլթանության գերիշխանությունից, սակայն այս անգամ ևս չկարողացավ ակտիվանալ արևելքում, քանի որ բարդացան նրա հարաբերությունները Օսմանյան սուլթանության հետ: 1424 թ-ի աշնանը Ղարամանյանների էմիրության բանակը (մոտ 15.000) պաշարեց Աթալիան Օսմանյան սուլթանության բանակից (մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 50), սակայն չկարողացավ գրավել այն: Արդյունքում գործնականում անվերադարձ կերպով փչացան հարաբերությունները օսմանների հետ, ինչն էլ լրջորեն սահմանափակեց էմիրության ակտիվությունը արևելքում ու հատկապես Կիլիկիայում:

Իսկ Բարսբեյը իր ծրագրերն ուներ: Գահ բարձրանալուց հետո վերջինս որպես առաջնային քաղաքական խնդիր հռչակեց պատերազմը Կիպրոսի թագավորության հետ` վերջնական նպատակ ունենալով արմատախիլ անել քրիստոնյաների քաղաքական իշխանության վերջին մնացորդները արևելքում...

[Lion]

1424 թ-ին Կոստանդին V-ը մահացավ և Կիլիկիայի թագավորության արքա հռչակվեց նրա որդին` Կոստանդին VI-ը (1424-1425): Իսկ Մերձավոր Արևելքում նույն ժամանակներում հասունանում էին վճռական իրադարձություններ…

1424 թ-ին Մամլուքյան սուլթանության խոշոր բանակը ափ իջավ Կիպրոսում և, ծանր հարված հասցնելով քրիստոնյաներին, հեռացավ: Բայց սա միայն սկիզբն էր և 1425 թ-ին Բերսբեյը կազմակերպեց նոր հարձակում: Հիմնական հարվածը, սակայն, մամլուքյան սուլթանը նախատեսել էր հասցնել հաջորդ տարում: Իրավիճակը դառնում էր ճգնաժամային և այս պայմաններում քրիստոնյաները ուղղակի ստիպված էին միավորել ուժերը…

1425 թ-ի վերջերին Կոստանդին VI-ը բանակային զգալի ուժերով իջավ լեռներից, հասավ Սիս և ուղղություն վերցրեց դեպի ծովափ. Հայոց արքան օգնության էր շտապում Կիպրոսի թագավորությունը: Կոստանդին VI-ը ու իր բանակի մի մասը թողեցին Կիլիկիան և… նրանց մասին այլևս արդեն ոչինչ հայտնի չէ: Սկզբնաղբյուրների լռությունը, սակայն, երևի թե հնարավոր է որոշակիորեն լրացնել կողմնակի տեղեկություններով: Իսկ դրանք բոլոր հիմքերն են տալիս ենթադրելու, որ Կոստանդին VI-ը և իր ռազմիկները մասնակցել են 1426 թ-ին Կիպրոսում ծավալված ողբերգական իրադարձությունների ու կիսել են կղզու քրիստոնյաների տխուր ճակատագիրը…

1426 թ-ին Բերսբեյը, ձեռնամուխ լինելով վերջինը ու վճռականը լինելուն կոչված հարձակմանը, խոշոր բանակային ուժերով կրկին ափ իջավ Կիպրոսում: 1426 հուլիսի 7-ին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000) Լիմասոլի ճ-մ-ում ծանր պարտության մատնեց Հովհան II-ի գլխավորած Կիպրոսի թագավորության բանակին (մոտ 20.000), որից հետո հիմնովին ավերեց կղզին: Իրեն պարտություն բերած ճակատամարտում Կիպրոսի արքան գերի ընկավ և ստիպված եղավ ընդունել մամլուքների թելադրած անձնատվության բոլոր և նույնիսկ ամենածանր պայմանները: Կիպրոսի թագավորությունը այս հարվածից այդպես էլ այլևս ուշքի չեկավ…

...Կիլիկիայի թագավորության արքայի կյանքի վերջին տարիները մեզ համար դժբախտաբար մնում են բացարձակապես անհայտ և աղբյուրների հայտնած տեղեկատվության համենայն դեպս ներկայումս հայտնի մակարդակը որևէ հնարավորություն չի տալիս պարզել, թե այնուհանդերձ ինչպես դասավորվեց Կիլիկիան թողած Հայոց արքայի հետագա ճակատագիրը` զոհվեց նա Լիմասոլի ողբերգական ճակատամարտում, թե գերի ընկավ, այս հարցը մինչև այժմ էլ մնում է բաց: Մի բան, սակայն, համենայն դեպս պարզ է` 1425 կամ առավելագույնը 1426 թ-ից հետո Կիլիկիայում որևէ անձ արդպես էլ արդեն երբեք չկրեց շրջակա իշխանություններին երբեմնի խորը պատկառանք ներշնչող “Հայոց արքա” պատվավոր տիտղոսը…

[Lion]

Քաղաքական ասպարեզից Կոստանդին VI-ի հեռանալուց հետո Կիլիկիայի թագավորությունը վերացավ, սակայն պետակաան և ռազմա-քաղաքական խորը ավանդույթներ ունեցող հայերը շարունակեցին պահպանել պետականության որոշակի տարրեր պարունակող կազմակերպական որոշակի համակարգ. Կիլիկիայի թագավորության անկումից հետո Լեռնային Կիլիկիայում ստեղծվեց ռազմական պետությունների ամենևին էլ ոչ փոքր մի ցանց:

Հատված “Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 33”-ից

““Ռազմական պետություն” հասկացությունը մեր պատմագիտության մեջ նոր է: Այն չի հանդիպում նաև համաշխարհային պրակտիկայում, թեև շատ միջնադարյան պետություններ (օրինակ` խաչակիրների պետությունները) իրենց բնույթով հենց “ռազմական պետություն”-ներ էին:

Այս հասկացության օգտագործումը հիմնավորվում է նրանով, որ սկսած 1071 թ-ի վերջից, պայմանավորված բյուզանդական բանակի ջախջախիչ պարտությամբ ու Հայաստանի արևմուտքում սկզբնական տարիներին Բյուզանդիայի իշխանության ձևական բնույթով, իսկ հետագայում էլ հաստատված ոչ կայուն սելջուկյան գերիշխանությամբ, առաջացավ և մոտ 80 տարի մատնանշված տարածքներում շարունակվեց “իշխանության վակում”-ի մի վիճակ: Այս պայմաններում որևէ մի բերդի, ամրոցի, գավառի կամ նույնիսկ նահանգի տիրած հայազգի զորավար-իշխանը իր շուրջն էր հավաքում բյուզանդական բանակի կազմալուծումից հետո ցրված պրոֆեսիոնալ հայ ռազմիկներին և, հենվելով իր տիրապետության տակ հայտնված տարածքի հայ բնակչության վրա, որն ինքն էլ էր շահագրգռված լինել ռազմունակ իշխանի հովանու տակ ու ապրել համեմատաբար ապահով, սկսում էր կառավարել ինքնիշխան:
Մեզ հասած սակավ և կցկտուր տեղեկությունների հիման վրա կարելի է շարադերլ “Ռազմական պետության” հետևյալ բնորոշ հատկանիշները.

1. ըստ կառավարման ձևի “Ռազմական պետություն”-ը անսահմանափակ իշխանությամբ օժտված ռազմական իշխանի կողմից կառավարվող իշխանություն էր, որտեղ ռազմական տարրի դերը շատ բարձր էր և որը, ի տարբերություն ֆեոդալական իշխանության, առավել ռազմականացված էր, սակայն միաժամանակ նաև ավելի անկայուն,
2. ըստ կառուցվածքի “Ռազմական պետություն”-ը ֆեոդալական տիրույթ է, սակայն նրա համեմատ առավել ռազմականացված էր և նմանվում էր մի լայնատարած զինվորական ճամբարի,
3. ըստ իրավունքի տեսակի “Ռազմական պետություն”-ում տիրում էր ֆեոդալական իրավաձևը,
4. ըստ տնտեսության վարման ձևի “Ռազմական պետություն”-ում տիրում էր տնտեսության վարման ֆեոդալական տնտեսաձևը:

Ռազմական պետություններից նրանք, որոնք կարողացան ստեղծել կայուն կառավարման համակարգ և տեղակայված էին բարենպաստ աշխարհագրական դիրքերում, հետագայում արագորեն վերափոխվեցին ու դարձան լիարժեք ֆեոդալական պետություններ կամ իշխանություններ: Որպես ամենահաջողված օրինակ կարելի է մատնանշել Ռուբինյանների պետությունը, որը մի քանի տասնամյակում վերափոխվեց լիարժեք պետության: Հաջողված օրինակների շարքին կարելի է դասել նաև Գող Վասիլի և հատկապես Հեթումյանների պետությունները: Իր անկրկնելի յուրօրինակություններով աչքի ընկավ նաև Տրապիզոնի իշխանությունը: Իսկ այն ռազմական պետությունները, որոնք չկարողացան ստեղծել կայուն կառավարման համակարգ և ունեին ոչ շահավետ աշխարհագրական դիրք, իրենց հիմնադրի մահից հետո սովորաբար վերանում էին, իսկ նրանց տարածքը անցնում էր հարևաններին:
Այս ժամանակաշրջանում Հայաստանի տարածքում ստեղծված ռազմական պետություններին բաժին ընկան տարբեր ճակատագրեր. մի մասը զոհ գնաց հարևան մուսուլման իշխանությունների ոտնձգություններին, մյուս մասը ընկավ Եդեսիայի կոմսության և Անտիոքի դքսության հարվածներից, իսկ մի մասն էլ ընդգրկվեց Ռուբինյանների հզորացած իշխանության կազմում:”

[Lion]

Այսպիսով, ինչպես և 1071 թ-ից հետո ընկած ավելի քան մեկդարյա ժամանակաշրջանում գոյություն ունեին ռազմական պետություններ, այնպես էլ այժմ` Կիլիկիայի թագավորության անկումից հետո, Կիլիկիայում առաջացան ռազմական պետություններ: 1425 թ-ին Լեռնային Կիլիկիայում ստեղծվեցին.

1. Կապանի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Կապան ամրոցը և նրա շրջակայքը:
2. Բարձրաբերդի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Բարձրաբերդը և նրա շրջակայքը:
3. Վահկայի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Վահկա ամրոցը և նրա շրջակայքը:
4. Ծամնդավի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Ծամնդավ ամրոցը և նրա շրջակայքը:
5. Պաղրասի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Պաղրաս ամրոցը և նրա շրջակայքը:
6. Այնթապի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Այնթապը և նրա շրջակայքը:
7. Նայինպեցի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Նայինպեց բերդը և նրա շրջակայքը:
8. Մոլևոնի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Մոլևոն ամրոցը և նրա շրջակայքը:
9. Կոպիտառի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Կոպիտառ ամրոցը և նրա շրջակայքը:
10. Զեյթունի ռազմական պետությունը: Ընդգրկում էր Զեյթուն քաղաքը և նրա շրջակայքը:

Հավաքելով իրենց շուրջը թագավորության անկումից հետո մնացած զինված ուժերի բեկորները` իրենց լեռնային ամրոցներին ապավինած հայ իշխանները նույնիսկ ստեղծված ծանր պայմաններում էլ կառչած մնացին պետականության հայի տեսակի համար այնքան սիրելի գաղափարին...

[Lion]

1420-ականների երկրորդ կեսում և 1430-ականներին Մամլուքյան սուլթանության տնտեսական դրությունը դանդաղ, բայց հաստատուն կերպով սկսեց վատթարանալ` երաշտը, մորեխների ալիքները և դրանց հետևած սովն ու ժանտախտը արեցին իրենց սև գործը: Ընդ որում հենց այս ժամանակ էլ սկիզբ առավ գործընթացը, երբ սուլթանությունը ավելի ու ավելի սկսեց գրավել ընդգծված պահպանողական դիրքեր ամեն մի նորի նկատմամբ և արդյունքում, աստիճանաբար հետ մնաց համաշխարհային զարգացումներից: Սկզբնական տասնամյակներում, մանավանդ ուժեղ հակառակորդների բացակայության պայմաններում, սա կարծես թե այնքան էլ իրեն զգացնել չէր տալիս, բայց հետագա տասնամյակներում իրավիճակը աստիճանաբար բարդացավ և արդյունքում սուլթանությունը աստիճանաբար վերածվեց կավե ոտքերով հսկայի:

1420-ականների երկրորդ կեսում և 1430-ականների սկզբին Կիլիկիայում հաստատվեց որոշակի կայունություն և խաղաղություն, քանի որ սուլթանությունը միջոցներ և հնարավորություն այնքան էլ չուներ զբաղվելու վերջինովս, իսկ թուրքմեններն էլ մամլուքների հասցրած արյունոտ հարվածներից դեևս ուշքի չէին եկել: Իրավիճակը փոխվեց միայն 1430-ականների կեսերին, երբ, առայժմ անհայտ պատճառներով, Մամլուքյան սուլթանությունը հարված հասցրեց Հայոց ռազմական պետություններից մեկին:

1435 թ-ի աշնանը Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 10.000) գրավեց Կապան ամրոցը Հայկական բանակից (մոտ 1.000): Կապանի ռազմական պետությունը ոչնչացավ, իսկ նրա տարածքն անցավ Մամլուքյան սուլթանությանը…

[Lion]

1438 թ-ին Բարսբեյը մահացավ և իր կտակի համաձայն գահը թողեց որդուն` ալ-Ազիզ Ջամալ-էդ-Դին Աբուլ-Մահասին Յուսուֆին (1438). Գրեթե անմիջապես էլ, սակայն, սուլթանի մամլուք Չակմակը գահընկեց արեց վերջինիս: Գահընկեց արված սուլթանը ապաստանեց Ասորիքում և փորձեց դիմադրություն կազմակերպել, սակայն Չակմակը իր հիմնական բանակային ուժերով շարժվեց դեպի Ասորիք և ճնշեց դիմադրության բոլոր օջախները: Մամլուքյան սուլթանության ղեկին կանգնեց Չակմակը` աս-Զահիր Սեյֆ-էդ-Դին Աբու-Սաիդ Չակմակը (1438-1453). Գահին հաստատվելուց հետո Չակմակը պատերազմ սկսեց Հիվանդախնամների օրդենի դեմ և 3 անգամ հարձակվեց Հռոդոսի վրա, սակայն մատնվեց անհաջողության: Իսկ սուլթանության տնտեսական դրությունը գնալով վատանում էր և հետագայում` մինչև իր մահը, Չակմակը ստիպված էր չափավորել իր ագրեսիան: Այս պայմաններում բնականաբար հարաբերական խաղաղություն և կայունություն հաստատվեց նաև Կիլիկիայում, որտեղ սուլթանության գերիշխանությունը, ինչպես և գրեթե միշտ, շարունակում էր պահպանել ձևական բնույթ: 1440-ական թվականների վերջին շարունակում էր դանդաղ մահանալ նաև Կիպրոսի թագավորությունը, որից էլ Կիլիկիայում օգտվեցին կրկին որոշակիորեն ակտիվացան Ղարամանյանները: 1448 թ-ի ամռանը Ղարամանյանների էմիրության բանակը (մոտ 60.000) դավաճանության շնորհիվ գրավեց Կոռիկոսը Կիպրոսի թագավորության բանակից (մոտ 1.000) և քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 500)…

[Lion]

1453 թ-ին ութսունամյա Չակմակը մահացավ և սուլթան հռչակվեց նրա որդին` ալ-Մանսուր Աբու-ս-Սադաթ Ֆահր-էդ-Դին Ուսմանը (1453): Նոր սուլթանը մի դաժան, հիմար և ագահ մարդ էր և շուտով պարզվեց, որ մամլուքները ոչ մի կերպ չեն պատրաստվում հանդուրժել վերջինիս: Հատկապես անզիջում էր տրամադրված Յանալը` Հռոդոսի դեմ մղված պատերազմում մամլուքյան նավատորմի հրամանատարը: Դեռևս Չակմակն էր Հռոդոսում կրած անհաջողությունները բարդել այս ծովակալի վրա, իսկ նոր սուլթանն էլ ավելի էր խորացրել հալածանքները: Այս պայմաններում Յանալին հաջողվեց դավադրությաւն կազմել և գահ բարձրանալուց մի քանի ամիս անց գահընկեց անել ու սպանել Ուսմանին: Նոր սուլթան հռչակվեց ալ-Աշրաֆ Սեյֆ-էդ-Դին Ոբու-Սաիդ Յանալը (1453-1461): Սակայն շուտով պարզվեց, որ Յանալն իրոք որ որևէ գործնական հատկանիշ չունի և միայն վտանգն էր, որ կարճատև ժամանակով եռանդ էր տվել նրան: Յանալի կառավարման տարիներին սուլթանությունում սկիզբ առավ իսկական մի անիշխանություն, որը գնալով ընդունեց ահռելի չափեր...

[Lion]

1461 թ-ին Յանալը մահացավ և սուլթան հռչակվեց նրա որդին` ալ-Մուաիդ Շիհաբ-էդ-Դին Աբու-լ-Ֆատհ Ահմադը (1461): Սակայն նոր սուլթանը մամլուքների մեջ հեղինակություն չէր վայելում և մի քանի ամիս անց նրան սպանեցին: Այս անգամ սուլթան հռչակվեց սկզբնաղբյուրներում որպես “հույն” ճանաչված սուլթանական սենեկապետ Խուշկադամը` աս-Զահիր Աբու-Սաիդ Սեյֆ-էդ-Դին Խուշկադամը (1461-1467):

Կարծիքներ են արտահայտվել, որ, ի դեմս այս սուլթանի, մենք գործ ունենք ազգությամբ ոչ թե հույնի, այլ` հայի հետ: Իրոք, այն ժամանակներում Մերձավոր Արևելքում ընդունված էր, որ բոլոր “ոչ ֆրանկ ու ոչ ասորի” քրիստոնյաներին ընդհանուր անունով ճանաչում էին որպես “հույն”: Հետաքրքիր էր նաև, որ հենց իրենց` մամլուքների մեջ, շատ էին ծպտյալ քրիստոնյաները և ժամանակակիցները մեկ անգամ չէ, որ զարմանքով փաստում էին, որ, երբ մարտում սպանված մամլուքին թաղմանը պատրաստելու համար մերկացնում էին, նրա մոտ գտնում էին քրիստոնեական խաչ: Հանգամանքն ինքնին զարմանալի է, սակայն լիովին բացատրելի, քանի որ, ինչպես արդեն ասվել է, մամլուքների մեջ շատ էին այդ թվում նաև հայերը…

Գահակալական վերջին գզվռտոցները վերջնականապես թուլացրել էին այդպես էլ իրական բնույթ չստացած մամլուքյան գերիշխանությունը Կիլիկիայում: Եվ ահա, օգտվելով առիթից, Զաքամ իշխանի գլխավորությամբ ապստամբած քաղաքի աշխարհազորը 1461 թ-ի ամռանը հետ գրավեց Սիսը Մամլուքյան սուլթանության կայազորից (մոտ 500): Կարճ ժամանակ անց կնքվեց հաշտություն, սուլթանությունն ըստ էության հաշտվեց ստեղծված իրավիճակի հետ և Զաքամը շարունակեց իշխել Սիսում որպես մամլուքյան սուլթանի վասալ:

[Lion]

1460-ական թվականների կեսերին Կիլիկիայում հաստատված մամլուքյան թույլ գերիիշխանությունը ի վերջո բերեց նրան, որ ակտիվացան նաև երկարատև ընդմիջումից հետո ուժերը որոշակիորեն վերականգնած թուրքմենները: Ընդ որում այս անգամ թուրքմենների, ի դեմս Զուլքադարյանների էմիրության, հիմնական հարվածները ուղղվեցին հայերի դեմ:

1465 թ-ին Զուլքադարյանների էմիրության բանակը (մոտ 30.000) Հայկական բանակից (ընդհանուր` մոտ 6.000) իրար հետևից գրավեց Պաղրաս, Մոլևոն և Կոպիտառ ամրոցները, Այնթապը, Նայինպեց բերդը, ինչպես նաև Բարձրաբերդը: Պաղրասի, Մոլևոնի, Կոպիտառի, Այնթապի, Նայինպեցի ու Բարձրաբերդի ռազմական պետությունները ոչնչացան: Սա ծանր մի հարված էր կիլիկիոհայերին, բայց շուտով պարզվեց, որ այն ամենևին էլ վերջինը չէր:

1466 թ-ի ամռանը Հայկական պետականության նույնիսկ մնացորդները ջնջելու նպատակ դրած Զուլքադարյանների էմիրության հարվածներից ընկան ևս երկու ռազմական պետություններ` թշնամին գրավեց Ծամնդավ և Վահկա ամրոցները…

Փաստորեն ստեղծվեց մի իրավիճակ, երբ Կիլիկիայի թագավորության անկումից հետո կանգուն մնացած և մի քանի տասնամյակ իրենց գոյությունը պահպանած 10 Հայկական ռազմական պետություններից 9-ը դադարեցրեցին իրենց գոյությունը: Հայկական ռազմական պետություններից մնացել էր միայն մեկը` Զեյթունը` քաջերի վերջին այդ հանգրվանը, անառիկ այն Արծվաբույնը, որտեղ հավաքվեցին ու որին էլ նոր ուժեր հաղորդեցին իրենց ռազմական պետությունների անկումից հետո մարտերով այստեղ հասած ու անկախ պետականության գաղափարից այդպես էլ հրաժարվել չցանկացող, ողջ մնացած Հայ ռազմիկները:

Անառիկ ու մարտականորեն տրամադրված Զեյթունը, ինչպես նաև ավելի զգույշ քաղաքականություն վարող Զակամ իշխանի գլխավորած Սիսը` սրանք էին Կիլիկիայում պահպանված Հայոց պետականության վերջին բեկորները և հետևաբար ամենևին էլ պատահական չէր, որ հենց նրանց դեմ ուղղվեցին Զուլքադարյանների հերթական հարվածները…

[Lion]

1466 ամառ – Զեյթունի ճ-մ

Զուլքադարյանների էմիրության բանակը (մոտ 15.000) պաշարեց քաղաքը Զեյթունի իշխանության բանակից (մոտ 2.000):
I փուլ – Զուլքադարյանների էմիրության բանակը անցավ հարձակման և գրավեց քաղաքի մատույցներում գտնվող Անեն: Հայկական բանակը, պահպանելով մարտակարգը, նահանջեց և ամրացավ Սաղեր բլրի վրա:
II փուլ – Զուլքադարյանների էմիրության բանակը անցավ հարձակման նաև հայկական երկրորդ դիրքի վրա: Ուր որ է պետք բռնկվեր ճակատամարտը և այլ ազգերի պարագայում թշնամու վրա ամենից առաջ կթափվեին նետեր, կհարվածեին կրականետերը կամ էլ, ծայրահեղ դեպքում, կորոտաին աստիճանաբար սպառազինության մեջ մտնող թնդանոթները: Սակայն, ամբողջ թափով Հայկական դիրքերի վրա արշավող թուրքմեն հեծյալներին այս անգամ ամենից առաջ հարվածեց զեյթունցիների խրոխտ մարտական երգը: Զուլքադարյանների էմիրության բանակը շփոթվեց, իսկ հոգեպես արդեն իսկ ճնշված նրա ռազմիկներն էլ կարճ ժամանակ անց ընկան Հայ ռազմիկների արդեն իրական հարվածների տակ ու շպրտվեցին ելման դիրքեր:
III փուլ – Զուլքադարյանների էմիրության բանակը վերադասավորեց ուժերը և ի վերջո ծանր կորուստների գնով Հայկական բանակից գրավեց Սաղեր բլուրը: Հայկական բանակը նահանջեց և ամրացավ Զեյթունում:
Հայերը կորցրին մոտ 700, թշնամին` մոտ 4.000 զինվոր: Մարտերում ծանր կորուստներ կրած Զուլքադարյանների էմիրության բանակը ի վիճակի չեղավ շարունակել հարձակում և ի վերջո հեռացավ Զեյթունի իշխանության սահմաններից:

[Lion]

Նախորդ տարում կրած անհաջողություն խիստ կատաղեցրել էր թուրքմեններին, որոնց մինչ այդ թվում էր, թե իրենք կկարողանան վերջնականապես ջնջել Հայոց պետականությունը Կիլիկիայում: Դրա համար էլ հաջորդ տարի Զուլքադարյանները որոշեցին կրկնել հարձակումը Զեյթունի վրա: Ընդ որում այս անգամ, հաշվի առնելով բացահայտ հարձակման ունեցած նախկին տխուր փորձը, տափաստանային այս եկվորները որոշեցին գործել խորամանկությամբ:

Ժամանակի ընթացքում, ինչպես գրեթե միշտ լինում է միմյանց կողքին ապրելու ժամանակ, այնպես էր ստացվել, որ զեյթունաբնակ հայերից շատերը ընկերական կապեր ունեին թուրքմենների մեջ և այցելում էին միմյանց: Ընդ որում հայերի հետ առավել անկեղծ ընկերություն էին անում կարծես թե Զուլքադարյանների քոչվոր էմիրության կազմում գտնվող թուրքմենները Պայազատների ցեղից: 1467 թ-ի ամռանը զեյթունցի առաջնորդներից մեկը որոշեց տոնել իր որդու հարսանիքը և մեծ խնջույք կազմակերպեց: Հաշվի առնելով ընկերական հանգամանքը կամ գուցե այլ պահեր, հարսանիքին հրավեր ստացան (կամ էլ գուցե առանց հրավեր ներկայացան) նաև Պայազատները, որոնք էլ եկան խնջույքին ավելին, քան բազմամարդ կազմով:

Հիմա կոնկրետ առիթը դժվար է նշել և գուցե ականատեսնեը կամ ժամանակակիցներն էլ դժվարանային ասել, թե ամեն ինչ ինչից սկսվեց, բայց զեյթունցիները հետագայում պատմում էին, որ քեֆին ներկայացած թուրքմենները գրեթե միանգամից էլ սկսեցին իրենց չափազանց լկտի պահել, իսկ վերջում էլ բանը հասցրեցին նրան, որ վիրավորեցին կամ փորձեցին առևանգել հարսնացուին: Այս հանգամանքը, իհարկե, խիստ պատվախնդիր զեյթունցիները տանել արդեն ոչ մի կերպ չէին կարող և արդյունքում հյուրընկալության տարրական կանոնները խախտած թուրքմենները գլխովին ջարդ կերան, ընդ որում այն աստիճան, որ դրանից հետո որևէ “Պայազադ” հասկացություն Կիլիկիայում ընդհանրապես դադարեց գոյություն ունենալ…

Հ.Գ.

Հայտնի երգը.

“Այնպես պիտ ծեծենք,
Որ հիշեն հոր հարսանիք...”

Սկիզբ է առել երևի հենց այս ժամանակներից…

[Tig]

Լիոն ջան, վերջը սրա հերթը հասնելո՞ւ է, թե չէ՞...
Եկեք մի հատ մեր էսօրն ու վաղը արժևորենք, նոր... Անցած դարերը չեն փախնի՝ դեռ կհասցնենք...

19 տարվա մեջ չենք կարողացել մեր բանակի մասին գրականություն ստեղծել. Կոմանդոս
14:13 • 27.01.11

«19 տարվա մեջ մենք չկարողացանք մեր բանակի մասին գրականություն ստեղծել, որը կկարողանանք ներկայացնել»,- այսօր լրագրողների հետ հանդիպման ժամանակ ասաց Արցախյան պատերազմի հրամանատար Արկադի Տեր-Թադևոսյանը՝ լեգենդար Կոմանդոսը: Հրամանատարը սրտնեղեց, որ մեծագույն դժվարությամբ ձեռք բերված հաղթանակի մասին բոլորն են խոսում, բայց քչերն են տեղյակ իրականությանը:

«Մենք հիմա այդ ամենը մոռացանք: Ամաչում ենք ասել, որ մեզ ստիպեցին պատերազմել, մենք ստիպված գնացինք պատերազմի, որ թշնամուն չտանք մեր տարածքները: Այսօր մենք խոսում ենք ղարաբաղյան պատերազմի մասին, խոսում ենք Շուշիի ազատագրման մասին, բայց ո՞վ գիտի, թե դա ինչպես է եղել: Կամ Խոջալուի մասին եք խոսում, ես հրամանատար եմ եղել, բայց ո՞վ է եկել այդ մասին ինձ հետ խոսելու»,- ասաց լեգենդար հրամանատարը:

Անդրադառնալով ազգային բանակի կազմավորման պատմությանը՝ Արկադի Տեր-Թադևոսյանն ընդգծեց, որ արցախյան պատերազմի ժամանակ հայրենիքի պաշտպանությունն իրականացվել է հախուռն ձևով և ազգային բանակի բացակայության պայմաններում այդ գործն իրականացրել են կամավորականները:

«Թշնամին մեզնից ավելի շատ էր, ավելի շատ զենք ու զինամթերք ուներ, իսկ մենք պատերազմի տարիներին ստեղծեցինք ջոկատներ, որոնք պաշտպանում էին երկիրը թշնամուց: Այդ ժամանակ մենք կամավորականներ էինք, զենք էինք վերցրել և մի նպատակ ունեինք՝ չտալ մեր տարածքները թշնամուն, որ նա չմտներ ու չավիրեր: Պետական մակարդակով բան չկար, մեկն ասում էր՝ դաշնակ է, մյուսը՝ ՀՀՇ...»,- պատմեց հրամանատարը:

Tert.am

[Lion]

Tig ջան, ասածիդ մասին շատ եմ խոսել, շատ կարծիքներ եմ լսել, ինքս էլ եմ շատ մտածել - այո, իրոք, զուտ ռազմա-տակտիկական առումով Արցախյան պատերազմը, համենայն դեպս ինչքան հայտնի է ինձ, դժբախտաբար վերլուծված չէ: Օրինակ, երբ հեռուստատեսությամբ դիտում ես որևէ նյութ, որը նկարագրում է որևէ մի ռազմական օրեպացիա կամ որևէ մի ազատամարտիկի անցած ուղի, ավելի շատ XVIII դարին բնորոշ և սովետական 70-ականների համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետում "հղկված" ճոռոմ ու XXI-րդ դարում արդեն ծիծաղելի ճառեր են հանդիպում, քան կոնկրետ ռազմական մանրամասներ:

Բաց է, այստեղ մենք մի խոշոր բաց ունենք: Միակ հույսս այն է, որ գոնե Գլխավոր Շտաբում, գոնե նեղ մասնագետների շրջանակում այս պատերազմի մարտական փորձը համապատասխան վերլուծության է ենթարկվել և այդ վերլուծությունն իր արտացոլումն է գտել մարտական գաղտնի հրահանգներում...

[Lion]

Զեյթունի շուրջ ծավալվող իրադարձությունները միայն մասն էին այն մեծ խառնաշփոթի, որ թափ էր առնում Կիլիկիայում այդ ժամանակներում: Նույն ժամանակներում ակտիվացան նաև Ղարամանյանները, որոնք ևս բաժին էին ուզում Կիլիկիայից:

1467 թ-ի ամռանը Ղարամանյանների էմիրության բանակը (մոտ 40.000) Մամլուքյան սուլթանության կայազորից (ընդհանուր` մոտ 1.000) և տեղի Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 500) գրավեց Անարզաբան և Կովառայ ամրոցը, սակայն զարգացնել հաջողությունը մեծ հաշվով այդպես էլ չկարողացավ: Իրենց ծրագրերն ունեին նաև գրեթե կեսդարյա ընդմիջումից հետո կրկին ոտքի կանգնած Ռամազանօղլիները, որոնք նույն ժամանակում էլ Հայկական աշխարհազորերից (ընդհանուր` մոտ 1.000) գրավեցին Ադանան, Տարսոնը և Այասի շրջակայքը:

Կիլիկիայում իրոք որ բռնկվել էր մի համատարած պատերազմ “բոլորը բոլորի դեմ” սկզբունքով և հենց այս խառը ժամանակներում էր, որ Զեյթունի պատերի տակ քթները տրորած Զուլքադարյանները որոշեցին հարձակվել Սիսի վրա…