Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Հայ-Մամլուքաղարամանյան II պատերազմ
(1330-1337)

1330 թ-ի նոյեմբերի 25-ին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 20.000) ծովից հարձակվեց Կիլիկիայի թագավորության վրա, բայց սպարապետ Լևոն Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 10.000) Այասի ճ-մ-ում ջախջախեց վերջինիս: Շուտով, սակայն, պարզվեց, որ սա միայն սկիզբն էր: 1331 թ-ի գարնանը թշնամին արդեն ավելի մեծ ուժերով ծովից կրկնեց հարձակումը և այս անգամ արդեն կարողացավ գրավել Այասը սպարապետ Լևոն Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության համառորեն պաշտպանվող բանակից (մոտ 1.000):

Գրավելով Այասը` Հայոց թագավորության կարևորագույն քաղաքներից մեկը, Մամլուքյան սուլթանությունը առժամանակ դադարեցրեց ակտիվ մարտական գործողությունները և սկսեց ամրապնդվել ձեռք բերած դիրքերում: Մարտական գործողություններում ի հայտ եկավ հարաբերականորեն երկարատև մի դադար, որը, սակայն, Հայոց արքան որևէ կերպ չօգտագործեց հօգուտ իր երկրի: Ավելին, 19 տարեկանում այրիացած արքան, մի կողմ թողած իր երկրի հոգսերը, լիովին նվիրվել էր հերթական ամուսնության հարցին: Եվ ահա 1332 թ-ի գարնանը Լևոն IV-ը մեծ հանդիսավորությամբ տոնեց իր երկրորդ ամուսնությունը Սիցիլիայի արքա Ֆեդերիկո II-ի (1295-1337) դուստր Էլեոնորայի հետ: Ընդ որում, օգտագործելով առիթը, Լևոնը արդեն պաշտոնապես ընդունեց կաթոլիկությունը և սկսեց հալածել հակաունթորներին: Այս ամուսնությունից հետո, իրեն խորհրդատու կարգելով մի շարք եվրոպացիների ու կաթոլիկություն ընդունած հայերի, հերթական խաչակրաց արշավանք կազմակերպելու խնդրանքով Հայոց արքան շարունակեց դիմումներ հղել Հռոմի պապին ու Եվրոպական արքունիքներին: Սակայն այս ամենը որևէ օգուտ չտվեց հայերին, իսկ Ֆրանսիայի արքայի դեսպաններին, որոնք Կահիրեում փորձել էին որոշակիորեն մեղմել մամլուքների սուլթանի դիրքորոշումը, վերջինս ուղղակի կոպտեց ու վռնդեց իր երկրից…

[Lion]

Ապաշնորհ և անգործունյա արքայի վարքագիծը ի վերջո հասցրեց նրան, որ նախաձեռնությունն իրենց ձեռքը վերցրեցին թագավորության հասարակ բնակիչները: 1335 թ-ի մարտին Այասի բնակչությունը ապստամբեց ու, ջարդելով մամլուքներին, վտարեց նրանց քաղաքից: Թշնամին նոր ուժեր շարժեց Այասի ուղղությամբ, բայց սրանց էլ պարտության մատնեց արդեն սպարապետ Լևոն Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության կանոնավոր բանակը (մոտ 10.000): Ու թեև ձեռք բերվեց փայլուն հաջողություն, սակայն ընդհանուր ապաշնորհ կառավարումը այն լրոիվին զրոյի հավասարեցրեց:

1335 մայիսի սկզբին Ղարամանյանների էմիրության բանակը (մոտ 10.000) ասպատակեց Մոլևոն ամրոցի շրջակայքը և նահանջեց: Բայց ավելի ծանր էր հարձակումը մյուս ուղղությունից: 1335 մայիսի 5-ից 8-ը սպարապետ Լևոն Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակի (մոտ 40.000) պարտիզանական հարվածներին ենթարկվող Մամլուքյան սուլթանության հակահարձակման անցած բանակը (մոտ 80.000) գրավեց Այասը, Մամեստիան, Ադանան ու Տարսոնը Կիլիկիայի թագավորության բանակից (ընդհանուր` մոտ 3.000):

Երկրի համար ստեղծվեց բացառիկորեն ծանր մի իրավիճակ, իսկ թշնամին սկսեց մոտենալ Հայոց թագավորության մայրաքաղաքին: Բարեբախտաբար 1335 մայիսի 12-ին Սիսի ճ-մ-ում Լևոն IV Մեղսագործի և սպարապետ Լևոն Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 30.000) կարողացավ պարտության մատնել Մամլուքյան սուլթանության առաջխաղացող բանակին (մոտ 50.000) և դուրս շպրտել նրա մնացորդներին երկրից: Սակայն պատերազմը ամենևին էլ վերջացած չէր:

1336 գարնանը սպարապետ Լևոն Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակի (մոտ 40.000) պարտիզանական հարվածներին ենթարկվող Մամլուքյան սուլթանության (մոտ 80.000, որից 40.000 հեծյալ) և Ղարամանյանների էմիրության (մոտ 20.000) միացյալ բանակը նոր ու ավելի դաժան ասպատակության ենթարկեց Կիլիկիայի թագավորության տարածքը: Ընդ որում այդ ընթացքում Ղարամանյաններին հաջողվեց գրավել Մոլևոն ամրոցը, իսկ մամլուքներին` հայրենասեր ուժերի կենտրոնը հանդիսացող Նղրը:

Հայերը սեղմված էին երկիրը ողողած մեծաթիվ հորդաների միջև և նույնիսկ մտածել իսկ չէին կարող բաց ճակատամարտի մասին: Միակ հույսն ու ապավենը լեռնային-պարտիզանական պայքարն էր, բայց այդ դեպքում էլ մշտական հարվածի տակ էր մնում Դաշտային Կիլիկիան: Ստեղծված բացառիկ ծանր իրավիճակում չտեսնելով այլ ելք` Լևոն IV-ը իր քարտուղար Վասիլին և մոռացությունից հանված Բալդուին Հեթումյանին ուղարկեց Կահիրե` հաշտության բանակցություններ վարելու: Բայց քինախնդիր մամլուքները այս անգամ ամենևին էլ չէին պատրաստվում հեշտ լուծում տալ հարցին: Նրանք ձերբակալեցին Հայոց արքայի դեպաններին և բանտարկեցին իրենց ամրոցներից մեկում, որից հետո կրկին անցան հարձակման...

[Lion]

1337 թ-ի գարնանը սպարապետ Լևոն Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակի (մոտ 50.000) պարտիզանական հարվածներին ենթարկվող Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 100.000, որից 50.000 հեծյալ) գրավեց Այասը, Մամեստիան, Ադանան, Տարսոնը, ինչպես նաև Կովառայ (վերջինը` Ջահան գետի ափին), Հումուս, Թիլ Համտուն և Սարվանդիքար ամրոցները Կիլիկիայի թագավորության բանակից (ընդհանուր` մոտ 8.000): Այս ընթացքում հարվածի տակ ընկան նաև Կիլիկիայում ռազմակետեր ունեցող ռազմա-վանական օրդենները. թշնամին Հիվանդախնամների օրդենից (մոտ 700) գրավեց Կյուրոս ամրոցը, իսկ Տևտոնյան օրդենից (մոտ 700)` Հառնին:

Եվ միայն այս ամենից հետո էր, որ հավաքելով ցրված ուժերը, Մամլուքյան սուլթանության, բանակը հեռացավ Կիլիկիայի թագավորության տարածքից: Այս ընթաացքում Բալդուինը բանտարկության մեջ արդեն կնքել էր իր մահկանացուն, դրա համար էլ 1337 թ-ի ամռանը արդեն միայն Հայոց արքայի քարտուղար Վասիլը ազատ արձակվեց և կնքվեց հաշտություն կամ, ավելի ճիշտն ասած, մամլուքները թելադրեցին հայերին հաշտության պայմանները: Հայ-Մամլուքաղարամանյան II պատերազմն ավարտվեց, որի արդյունքում Ջահան գետից արևելք ընկած տարածքները անցան Մամլուքյան սուլթանությանը:

Հաշտությունը բացառիկ ծանր էր հայերի համար: Բացի այն, որ Հայոց թագավորությունը հսկայական տարածքային կորուստներ կրեց, վերջինս զրկվեց նաև իր արևելյան բուֆերային տարածքներից ու Ամանոսյան լեռնաշղթայի պաշտպանությունից: Նախկինում արևելքից հարձակված թշնամուն հայերը կարողանում էին դիմադրել լեռներում ու դրանով մեծապես դժվարացնում էին վերջինիս առաջխաղացումը: Բացի այդ, նույնիսկ լեռնաշղթան անցնելուց հետո էլ թշնամին դեռ պետք է բավականին տարածք անցներ, Հայոց թագավորության կենտրոնական շրջաններ ներխուժելու համար: Իսկ այժմ Ջահան գետի ափերին տեղակայված թշնամու ուժերը կարող էին միանգամից մուտք գործել Կիլիկիայի թագավորության կենտրոնական շրջաններ, այսինք թշնամու սպառնալիքը դառնում էր ոչ միայն մշտակա, այլև` իրական ու չափազանց վտանգավոր…

“Իր կաթոլիկամետ քաղաքականությամբ Լևոն Մեղսագործը դաշույնահարեց Կիլիկիայի թագավորությունը: Լևոնը չհասկացավ, որ ինքը կործանում է այն երկիրը, որը իր նախնիները ձեռք են բերել բազում զոհերի գնով: Եվ աշխարհասասան փոթորիկների խաչմերուկում առնականացած Կիլիկիայի թագավորությունը սկսեց տկարանալ ու արյունաքամ լինել”,- սրտի խորը կսկիծով այս ամենին արձագանքում է Հայկ Խաչատրյանը…

[Lion]

Մամլուքյան սուլթանության հետ կնքված ծանր հաշտությունը այդպես էլ դաս չեղավ Հայոց թագավորության ղեկավար կազմի համար: Հատկապես ակտիվ էր տրամադրված Լևոն IV-ը, որը, չնայած խաչելության ու Ավետարանի վրա տված երդմանը, դրանից հետո էլ շարունակեց շփումները Եվրոպայի հետ և խաչակրաց արշավանք կազմակերպելու կոչերը: Այս ամենը, իհարկե, գաղտնի չմնաց մամլուքներից, որոնք սկսեցին պատրաստվել նոր պատերազմի:

Ընդ որում հարկ է նշել, որ, սկսած 1336 թ-ից, երբ Աբու-Սաիդը զոհ գնաց պալատական ինտրիգներին, Իլխանությունը, որպես միասնական պետություն, փաստացի արդեն դադարեցրել էր իր գոյությունը: Դրանից հետո երկար տարիներ շարունակ նախկին Իլխանության ազդեցիկ զորավարները դաժան պայքար սկսեցին իշխանության համար և, այդպես էլ չհասնելով որևէ հաջողության, վերջնականապես ոչնչացրին մոնղոլական իշխանությունը: Սա կարևորվում էր այն առումով, որ, սկսած այս ժամանակներից և մինչև Լենկ-Թեմուրի արշավանքների սկիզբը (1386 թ.), Մամլուքյան սուլթանությունը դարձավ Մերձավոր Արևելքի ամենուժեղ պետությունը` առանց որևէ իրական հակակշռի: Փաստորեն մի քանի տասնամյակ շարունակ ստեղծվեց միաբևեռ Մերձավոր Արևելք, ինչն ավելի ծանրացրեց հայերի վիճակը: Ընդ որում իրավիճակը առավել բարդանում էր նրանով, որ նույն 1338 թ-ին էլ, օգտվելով Իլխանությունում տիրող անիշխանությունից և փոխադարձ գզվռտոցից, Մամլուքյան սուլթանության ջանքերով Հայաստանի արևմուտքում (Սեբաստիա, Մելիտե, Անդրեփրատյան Ծոփք և այլն) ու Կապադովկիայի արևելքում ստեղծվեց թուրքմենական ծագում ունեցող Արաթենյանների էմիրությունը: Լինելով բավականին թույլ և մշտապես ենթարկված լինելով Իլխանությունում իշխանության ձգտող կամ հասած այս կամ այն ուժի հարձակմանը, այս էմիրությունը լիովին հանձնվեց Մամլուքյան սուլթանությանը և դարձավ վերջինիս հավատարիմ դաշնակիցը: Իսկ դա նշանակում էր, որ, ինչպես և տարիներ առաջ, այս անգամ ևս հայերը ստիպված էն պայքարել երկու ճակատով:

Վտանգը, սակայն, որոշակիորեն թուլացավ այն բանից հետո, երբ 1340 թ-ի դեկտեմբերի վերջին ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդը` “Բահրի” սուլթաններից թերևս ամենահաջողակն ու երկար իշխածը, ի վերջո մահացավ: Սա որոշակիորեն սրեց սուլթանության ներքաղաքական վիճակը և հնարավորություն տվեց հայերին որոշ ժամանակ շահել:

Բանն այն էր, որ, եթե իր իշխանության առաջին շրջանում այս սուլթանը հաջողությամբ խոչընդոտում էր մամլուքների քաղաքական ակտիվացմանը, ապա վերջին շրջանում դա սկսեց դառնալ ավելի ու ավելի դժվար: Ծանր պատերազմը հայերի դեմ պահանջում էր նորանոր զինական ուժեր, իսկ սուլթանության արաբ բնակչությունը, ունենալով ցածր մարտական որակներ, ի վիճակ չէր բավարարել այս պահանջարկը: Սրանից դրդված` ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդը վերջին տարիներին ստիպված էր եղել գնել մամլուքների նորանոր խմբաքանակներ: Եվ քանի որ մամլուքների “մոնղոլական” շուկան գործնականում արդեն սպառվել էր, քանի որ բոլոր առկա ուժերը մոնղոլները ներառել էին Իլխանությունում սկսված քաղաքացիական պատերազմում, ` “կովկասյան” շուկան ավելի էր մեծացրել իր առաջարկը: Հետաքրքիր է նշել, որ օբյեկտիվ գործոններով պայմանավորված այլևայլ հանգամանքների շարքում “կովկասյան շուկայի” հաջողությունների հարցում մեծ էր նաև վրաց ազնվականների դերը, որոնք գրեթե բացահայտ ձևով զբաղվում էին ոչ միայն իրենց հպատակների վաճառքով, այլև` հսկայական եկամուտներ բերող իսկական մարդաորսությամբ և մարդավաճառությամբ...

[Lion]

Այսպես թե այնպես, սակայն, ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդի մահվան պահին արդեն իսկ ստեղծվել էր աննկատ, սակայն իրական մի իրավիճակ. “Բուրջիներ”-ի կորպուսը փաստացի արդեն վերականգված էր ու մեծ ազդեցության էր հասել, իսկ սրան հակառակ, “Բահրիներ”-ը թուլացել էին: Զրկված լինելով համալրման թարմ հոսքից` համեմատականորեն ավելի քիչ հալածանքների ենթարկված “Բահրիներ”-ը վերջին տասնամյակներում վերածվել էին մանր ու միջին հողատեր ազնվականների: Փաստորեն, դադարելով ըստ էության լինել “մամլուք”, “Բահրիներ”-ը ընդամենը վերածվել էին իշխող դասակարգի միջին շերտը զբաղեցնող մի խմբի, ինչը նախկինի համեմատ էականորեն թուլացրել էր նրանց դիրքերը:

Այսպիսով, ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդի մահվան ժամանակ արդեն ստեղծվել էր մի իրավիճակ, երբ Մամլուքյան սուլթանությունում իրար դեմ էին դուրս եկել ոչ ուժեղ, բայց հաստատուն ու որոշակի իշխանություն ունեցող “Բահրիներ”-ը և ուժեղ ու օրեցօր ուժեղացող, բայց առայժմ ոչ հաստատ ու առանց իրական իշխանության “Բուրջիներ”-ը:

Ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդը իրենից հետո թողել էր գահի նկատմամբ իրենց իրավունքները հիմնավորելու ի վիճակի 6 որդիներ, որոնք իրենց երկարակյաց հոր մահից հետո, հաշվի չառնելով ավագության հանգամանքը և դառնալով ներքաղաքական ուժերի գործիքը, ձեռնամուխ եղան գահակալական պայքարի...

1340 թ-ի դեկտեմբերի վերջին նոր սուլթան հռչակվեց հանգուցյալի 19-ամյա ավագ որդին` ալ-Մանսուր Սեյֆ-էդ-Դին Աբու-Բաքր իբն-Մուհամմեդը (1340-1341): Սակայն չէր հասցրել դեռ նոր սուլթանը ամրապնդվել գահին, երբ “Բուրջիներ”-ը գահընկեց արեցին ու սպանեցին նրան: Նոր սուլթան հռչակվելով սպանվածի 7-ամյա եղբայր ալ-Աշրաֆ Ալ-էդ-Դին Քուչուկին (1341-1342)` “Բուրջիներ”-ի իրական իշխանությունը կենտրոնացրեցին իրենց ձեռքում: Սակայն տարիներով ձեռք բերած աննկատ, սակայն իրական նվաճումները “Բահրիներ”-ը չէին պատրաստվում այդքան հեշտորեն զիջել և հենց հաջորդ տարվա սկզբին նրանց հաջողվեց սպանել սուլթանին: Զարգացնելով նախաձեռնությունը` “Բահրիներ”-ը սուլթան հռչակեցին վերջինիս եղբորը` ան-Նասր Շահիբ-էդ-Դինի Ահմեդին (1342):

Պատասխան քայլի հերթը “Բուրջիներ”-ինն էր և նրանք չհապաղեցին: Չանցած էլ մի քանի շաբաթ` վերջններս կարողացան սպանել գործող սուլթանին և նոր սուլթան հռչակել իրենց հերթական դրածո եղբորը` աս-Սալիհ Իմադ-էդ-Դին Իսմաիլին (1342-1345): Այս անգամ “Բուրջիներ”-ը կարողացան գոնե որոշակի ժամանակով գահի վրա պահել իրենց թեկնածուին և ամրապնդել սեփական դիրքերը: Սակայն “Բահրիներ”-ը դեռևս ամենևին էլ չէին համարում, որ իրենց գործը տանուլ է տրված և սպասում էին միայն հարմար առիթի…

Այս ամենը կտրուկ անկայունացրեց Մամլուքյան սուլթանության ներքաղաքական դրությունը և թույլ տվեց հայերին մի քանի տարի խաղաղություն վայելել: Սակայն դժբախտաբար այս անգամ էլ ոչ միայն ի նպաստ երկրի չօգտագործվեց այդ ժամանակը, այլև հենց իրենք` հայերը, մուտք գործեցին ներքաղաքական ցնցումների ծանր մի փուլ...

[Lion]

1342 թ-ի օգոստոսի լույս 28-ի գիշերը այդպես էլ անժառանգ մնացած Լևոն IV-ը Սիսի արքայական դղյակում հանկարծամահ եղավ: Նրա մահից անմիջապես հետո Էլեոնորան հեռացավ Կիլիկիայից, որից հետո ստեղծվեց մի իրավիճակ, երբ Հայոց թագավորությունում իշխանության գլուխ կանգնեցին Լուսինյան եղբայրները` պայլ Ջիվանը և մարաջախտ Բոհեմունդը: Երկրի առջև սուր կերպով կանգնեց թափուր գահը լրացնելու հիմնախնդիրը, քանի որ ոչ միայն արքան իրենից հետո ժառանգ չէր թողել, այլև` վերջինս չուներ նաև արական գծով մոտիկ ազգականներ: Բայց մահվանից անմիջապես առաջ կազմած իր կտակում Լևոնը որպես իրեն հաջորդ էր նշանակել Լուսինյան եղբայրներից երրորդին` Կոստանդնուպոլսում գտնվող Գվիդոն (Գի) Լուսինյանին:

Թեկնածությունը, համենայն դեպս գոնե ձևական առումով, կարծես թե ամենահարմարն էր: Գվիդոնը Լևոն II-ի աղջկա որդին էր` հասուն ու ձևավորված մի այր: Ավելին, երկար տարիներով ապրելով ու գործելով Բյուզանդիայում`Գվիդոնը այստեղ հասել էր մեծ ազդեցության և աչքի էր ընկել ոչ միայն իր խոհեմությամբ, այլև զորավարական դրական հատկանիշներով: Երկար տարիներ նա վարում էր Մակեդոնիայի Փերես գավառի կուսակալի պաշտոնը և ամուսնացած էր կայսր Հովհաննես VI Կանտակուզենեսի (1341-1345) եղբոր դստեր հետ: Սակայն արքայության այս թեկնածուն ուներ նաև թերություններ` հաճախ նա չափազանց խիստ էր, հակված էր ուժային լուծումների, որոշակիորեն սահմանափակ մտածողություն ուներ և, ամենալուրջ թերությունը Կիլիկիայի պայմաններում, մոլեռանդ կաթոլիկ էր: Բացի այդ, ինչն է որոշակիորեն հետաքրքիր, Գվիդոնը ինքն էլ առանձնապես ցանկություն չուներ դառնալ Հայոց արքա և միայն եղբայրների ճնշման տակ էր, որ նա ի վերջո համաձայնեց: Սակայն նոր արքայի ժամանումը մի քանի ամիս հետաձգվեց և այդ ընթացքում թագավորությունը փաստացի շարունակեցին ղեկավարել նրա փոքր եղբայրները` Ջիվան և Բոհեմունդ Լուսինյանները: Իսկ մամլուքները, որոնք հասել էին որոշակի կայունության, հենց այս ժամանակ էր, որ որոշում ընդունեցին վերսկսել մարտական գործողությունները հայերի դեմ…

[Lion]

Հայ-Մամլուքաղարամանյան III պատերազմ
(1342-1375)

1342 թ-ի աշնանը Ջիվան Լուսինյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակի (մոտ 40.000) պարտիզանական հարվածներին ենթարկվող Մամլուքյան սուլթանության ու Ղարամանյանների էմիրության միացյալ բանակը (մոտ 80.000) ասպատակեց Կիլիկիայի թագավորության տարածքը և նահանջեց: Սա սկիզբն էր երկարատև ու ծանր հերթական մի պատերազմ…

1343 թ-ի ամռան Ջիվան Լուսինյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակի (մոտ 40.000) պարտիզանական հարվածներին ենթարկվող Մամլուքյան սուլթանության ու Ղարամանյանների էմիրության միացյալ բանակը (մոտ 80.000) կրկին ասպատակեց Կիլիկիայի թագավորության տարածքը և նահանջեց: Երկիրը պատերազմի մեջ էր, բայց արքան դեռևս բացակայում էր: Այս պայմաններում Ջիվանը արդեն սկսել էր մտմտալ հենց իրեն արքա կարգելու ուղղությամբ, բայց նրա այս մտադրությանը վիճակված չէր կյանքի կոչվել: Հենց 1343 թ-ի ամռանն էլ նա զոհ գնաց հակաունիթորների դավադրությանը: Եվ միայն սրանից հետո էր, որ իր անունը փոխած Լուսինյան եղբայրներից կրտսերը` Կոստանդին II-ը (1342-1344) հայերի ոչ այնքան բուռն, բայց այնուհանդերձ համաձայնությամբ հռչակվեց Կիլիկիայի թագավորության արքա: Նոր արքան երկիր ժամանեց 1343 թ-ի աշնան սկզբին և իր հետ բերեց ոչ միայն ընդգծված արևմտամետ բարքեր ու սովորություններ, այլ նաև` 300 հոգանոց` հիմնականում ֆրանսիացիներից կազմված մի մարտունակ պահակախումբ:

Սիսում հաստատված Կոստանդին II-ը միանգամից որդեգրեց ընդգծված արևմտամետ քաղաքականություն, սկսեց քարոզել կաթոլիկություն և հալածանքներ սկսեց հակաունիթորների նկատմամբ` սրելով թագավորության ներքաղաքական դրությունը: Փաստորեն նորընծա արքան Կիլիկիայի թագավորությունը դիտարկում էր ընդամենը որպես միայն Լուսինյանների ֆրանսիական տիրույթներից մեկը և, ձգտելով կտրել այն հայ իրականությունից, նպատակ ուներ դարձնելու այն եվրոպական արևելյան քաղաքականության ընդամենը մի գործիք: Բացի այդ նորընծա արքան երկրի ղեկավար բոլոր պաշտոններին նշանակեց հայ իրականությունից կտրված եվրոպացիների` դրանով իսկ վերջնականապես իր դեմ տրամադրելով սեփական հպատակներին: Մի խոսքով, գահակալությունից արդեն մի քանի ամիս անց Կոստանդինը հասավ նրան, որ սեփական արքայից դժգոհ մնացին թագավորության գրեթե բոլոր հպատակները, բացառությամբ, իհարկե, կաթոլիկությունն ընդունած փոքրաթիվ հայերի և ղեկավար պաշտոնների հասած եվրոպացիների:

Դժգոհների մեջ իրենց վճռականությամբ և անզիջում կեցվածքով հատկապես առանձնանում էին հակաունիթորները, որոնք այդ տարիներին շատ ուժեղ էին և վայելում էին Կիլիկիայի բնակչության բացարձակ մեծամասնության աջակցությունը: Բայց օբյեկտիվ գործոններով պայմանավորված հակաունիթորների ուժեղության կարևորագույն գրավականներից մեկն էլ այն էր, որ նրանց ղեկավարում էին վճռականորեն տրամադրված մարդիկ` 1320 թ-ին մահացած հայրենանվեր Հեթում սպարապետի որդին` Կոռիկոսի տերը, խիստ գործունյա և լայնախոհ Օշին Հեթումյանը, ինչպես նաև հանգուցյալ Բալդուինի որդի Կոստանդինը` իր ռազմական ընդունակություններով աչքի ընկնող Նղրի հերթական տերը և հայոց ապագա արքան...

[Lion]

1344 թ-ին լարվածությունը Հայոց թագավորության ներսում ավելի ուժեղացավ և բանը հասավ նույնիսկ նրան, որ Կոստանդին II-ը Սիսից տեղափոխվեց Ադանա: Փորձելով գոնե որևէ կերպ հասնել միանձնյա ու իրական իշխանության և կյանքի կոչել իր ծրագրերը` Հայոց այս կաթոլիկ արքան հաշտություն կնքելու պատրվակով հրավերներ ուղարկեց հակաունիթորներին` պատվիրելով վերջիններիս նոյեմբերի կեսերին հավաքվել Ադանայում:

1344 նոյեմբերի 17-ին հակաունիթորների հիմնական առաջնորդներն արդեն Ադանայում էին: Հենց նույն օրը երեկոյան էլ Կոստանդին II-ը արքայական դղյակում ընդունեց հակաունիթորներին և, չկարողանալով համաձայնության գալ նրանց հետ, հրամայեց իր պահակախմբին ձերբակալել վերջիններիս: Սակայն հայկական յուրօրինակ “Բարդուղոմեոսյան գիշեր” կազմակերպելը այս անգամ չստացվեց, ընդ որում ոչ միայն չստացվեց, այլև շուռ եկավ իր իսկ կազմակերպիչների դեմ: Իրադարձությունների մանրամասները մեզ չեն հասել, բայց արդյունքը հայտնի է. Օշին Հեթումյանի, Կոստանդին Հեթումյանի և վերջինիս եղբայր Հեթումի գլխավորությամբ զենքի դիմած հակաունիթորները ոչ միայն գլխովին ոչնչացրեցին ֆրանսիական պահակախումբը (այս վարձկաններից և ոչ մեկը չփրկվեց), այլև սպանեցին հենց իրեն` անհաջողության մատնված այս գործողությունը կազմակերպած Կոստանդինին: Ադանայի արքայական դղյակը հիշեցնում էր իսկական սպանդանոց, սակայն ոչ պակաս բարդ մթնոլորտ էր տիրում նաև երկրում: Ողջ թագավորությունով մեկ սկիզբ էր առել ունիթորների իսկական մի որս: Ողջ մնացած եղբայրներից վերջինը` Բոհեմունդը, հազիվ փրկվեց և այն էլ շնորհիվ միայն իր կնոջ, որը Կոստանդին Հեթումյանի քույրն էր: Ծանր բաժին հասավ նաև Ջիվան Լուսինյանի ընտանիքին: Ադանայի իրադարձություններից անմիջապես հետո հակաունիթորները ձերբակալեցին ու Կոռիկոսում բանտարկեցին Սուլթանիային ու նրա որդիներին` հնգամյա Բոհեմունդին և երկամյա Լևոնին: Սակայն հետագայում պարզվեց, որ նորընծա արքան այնքան էլ հակված չէր վնաս հասցնել իր իշխանության տակ հայտնված անպաշտպան կնոջն ու նրա երեխաներին և հետագա բարդություններից խուսափելու համար իր վերջո այնպես արեց, որ Սուլթանիան ու նրա որդիները կարողացան փախչել ու ապաստանել Կիպրոսում:

[Lion]

Այսպիսով վճռականորեն տրամադրված հակաունիթորները վերջնականապես իրենց ձեռքը վերցրեցին իշխանությունը Հայոց թագավորությունում. հենց հաջորդ իսկ օրը Օշին Հեթումյանի և մյուս հակաունիթորների աջակցությամբ ու համաձայնությամբ Կիլիկիայի թագավորության արքա դարձավ Նղրի տեր Կոստանդինը` Կոստանդին III-ը (1344-1363): Հայոց սպարապետ հռչակվեց արքայի եղբայրը` Հեթում Հեթումյանը: Կյանքը և հետագա զարգացումները ցույց տվեցին, որ ընտրությունն այս անգամ ավելի քան հաջող էր: Իր հոր արժանի զավակը հանդիսացած Կոստանդին III-ը հաջող մարտական գործողություններով կարողացավ որոշակիորեն շտկել ծանր վիճակում հայտնված Հայոց թագավորության ռազմա-քաղաքական դրությունը և ուժերի ահռելի անհավասարության պայմաններում արժանի դիմադրություն կազմակերպել թշնամուն: Հատկանշական է, որ իր թագավորության գրեթե ողջ ընթացքում Կոստանդին III-ը այդպես էլ համարյա չեղավ Սիսում, այլ հաստատվելով երկրի սահմանամերձ շրջաններում, գործուն կերպով կազմակերպեց սեփական թագավորության պաշտպանությունը:

Մի քանի խոսքով անդրադառնանք նաև Նղրի տերերի ծագմանը: Իրականում Նղրի տերերը հանդիսանում էին Հեթումյանների մի ճյուղը, այսինքն արքայական թագավորական տան հետ վերջիններս ունեին ընդհանուր նախնի` Հեթումյանների Նղրի ճյուղի փաստացի հիմնադիր հանդիսացած Կոստանդին իշխանը (1285-1307) Լամբրոնի իշխան Վասակի (1250-1285) փոքր որդին էր, որը թողել էր Լամբրոնը մեծ եղբորը և հաստատվել էր Նղրում:

Դեռևս XI-րդ դարում, երբ Հեթումյանները ժամանել էին Կիլիկիա, նրանք հաստատվել էին Լամբրոն ամրոցում և այս ժամանակից սկսած էլ հենց ամրոցը դարձրել էին տոհմի կարևորագույն հենակետերից մեկը: Սակայն 1130 թ-ին Լամբրոնում իշխող Հեթումյան հերթական իշխան Հեթումի (1112-1143) փոքր որդի Սմբատը հաստատվեց Պապեռոն ամրոցում և, իշխելով այստեղ մինչև 1152 թ-ը, սկիզբ դրեց տոհմի մի նոր ճուղի, որին էլ հենց վիճակված էր արքայական թագը: Կիլիկիայում արքայական իշխանության հասած Հեթումյանները այս տոհմի հենց Պապեռոնի ճյուղի ներկայացուցիչներն էին, այն դեպքում, երբ Լամբրոնի ճյուղի ներկայացուցիչները, շարունակելով իշխել հիշատակված ամրոցում ի դեմս Հեթումի ավագ որդի Օշինի (1143-1170), հետագայում վերընձյուղեցին Նղրի տերերին: Այսպիսով, Կոստանդին III-ի իրավունքները գահի նկատմամբ հաստատվում էին նրանով, որ, Լամբրոնի իշխան Հեթումը (1112-1143) նաև իր նախնին էր, ընդ որում, երկու որդիների մեջ, ի տարբերություն արքայական արդեն մարած գահատոհմի, հենց Կոստանդինի նախնի հանդիսացած որդին էր ավագը:

Հետաքրքիր է, որ թափուր մնացած գահի նկատմամբ իրավունքներ ուներ նաև Օշին Հեթումյանը: Ու թեև միջնադարյան ֆեոդալական իրավունքի պայմաններում նրա պահանջները ևս բավականին հիմնավոր էին, բայց, ի պատիվ այս գործչի պետք է ասել, որ նա դրանք այդպես էլ մեջտեղ չբերեց: Զերծ մնալով գահակալական հերթական պայքարը սկսելուց` Օշին Բակուրյանը, Հեթում I-ի եղբայր, Կոռիկոսի տեր հռչակված Օշինի (1220-1253) թոռան թոռան որդին ամուր մի հենարան դարձավ նորընծա արքային և հավատարմորեն ծառայեց նրան մինչև իր մահը:

Իսկ միասնություն հայերին պետք էր, այն էլ ինչպես էր պետք, քանի որ Ադանայի արյունոտ իրադարձությունների լուրն առած մամլուքները, կարծելով, թե հայերի մոտ սկսվել է գահակալական գզվռտոց, անմիջապես էլ ձեռնամուխ եղան հերթական հարձակմանը: Բայց այս անգամ արյան հոտ առած լեշակերների բնազդին հավատարիմ մամլուքներին վճակված չէր հաջողություն, քանի որ հայերի մոտ հաստատված կուռ միասնությունը ճեղքվածք չտվեց, իսկ երկրի ղեկին էլ կանգնած էին ընդունակ մարդիկ:

[Lion]

1344 թ-ի նոյեմբերի վերջին Կյուրոս ամրոցի ճ-մ-ում Կոստանդին III-ի ու սպարապետ Հեթում Քաջ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 30.000) հաղթեց և հետ շպրտեց Մամլուքյան սուլթանության բանակին (մոտ 50.000): Ընդ որում, ինչպես բազում անգամներ եղել էր մինչև այդ, այս անգամ էլ հայերից կրած պարտությունը վերջնականապես ոչնչացրեց մամլուքյան հերթական գահակալի առանց այդ էլ ցածր հեղինակությունը և կործանարար հետևանքներ ունեցավ վերջինիս համար: Առիթը հարմար համարելով` 1345 թ-ի հունվարին “Բահրիներ”-ը սպանեցին աս-Սալիհ Իմադ-էդ-Դին Իսմայիլին, նոր սուլթան հռչակեցին սպանվածի մյուս եղբորը` ալ-Քամիլ Սեյֆ-էդ-Դին Շաբանին (1345-1346) և խլեցին իշխանությունը “Բուրջիներ”-ից: Որոշակիորեն ամրապնդելով իրենց իշխանությունը` “Բահրիներ”-ը հենց հաջորդ իսկ տարում որոշեցին վրեժխնդիր լինել հայերից:

1346 թ-ի գարնանը հարձակման անցած Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 40.000) գրավեց Կապան ամրոցը Կիլիկիայի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000): Սակայն մամլուքները չհասցրեցին օգտվել հաջողության պտուղներից, քանի որ կարճ ժամանակ անց Կոստանդին III-ի և սպարապետ Հեթում Քաջ Հեթումյանի գլխավորությամբ ամրոցին մոտեցած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 30.000) Կապան ամրոցի ճ-մ-ում կրկին ծանր պարտության մատնեց Մամլուքյան սուլթանության բանակին (մոտ 50.000):

“Բահրիներ”-ը ծանր պարտություն էին կրել և արդեն գրեթե օրինաչափ էր, որ դրա համար մարտի դաշտում ոչնչացված հազարավոր մամլուքների հետ գրեթե միաժամանակ էլ կյանքով հատուցեց նաև նրանց դրածոն: Վերացնելով հերթական սուլթանին, այս անգամ արդեն “Բուրջիներ”-ը գահ բարձրացրեցին իրենց դրածո եղբորը` ալ-Մուսաֆար Սեյֆ-էդ-Դին Հաջիին (1346-1347): Իրական իշխանությունը, սակայն, հայտնվեց կովկասցի Գուրլուի ձեռքում, որը անմիջապես էլ բոլոր ղեկավար պաշտոններում նշանակեց իր մտերիմներին:

Սեփական իշխանությունը ամրապնդելուց հետո Գուրլուն որոշեց շարունակել պատերազմը հայերի դեմ: Ընդ որում այս անգամ մարտական գործողություններին իր մասնակցությունը բերեց նաև հայերի հյուսիսային թշնամին: 1347 մայիսի 25-ին, օգտվելով նրանից, որ հայերի հիմնական ուժերը կենտրոնացած էին թագավորության արևելքում` մամլուքների դեմ, Ղարամանյանների էմիրության բանակը (մոտ 27.000) հյուսիս-արևմուտքից մտավ Հայոց թագավորության տարածք և, գրավելով Այասը Կիլիկիայի թագավորության բանակից (մոտ 1.000), փոխանցեց այն Մամլուքյան սուլթանությանը:

Համարելով, որ ձեռք է բերել խոշոր հաջողություն և հայերը արդեն կոտրված են` Գուրլուն մարտի ուղարկեց արդեն սեփական ուժերին: Բայց այս անգամ ևս մամլուքներին վիճակված չէր հաջողություն: 1347 թ-ի ամռանը Կոստանդին III-ի և սպարապետ Հեթում Քաջ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 40.000) հաղթեց Մամլուքյան սուլթանության բանակին (մոտ 60.000) ու դուրս շպրտեց նրա մնացորդներին թագավորության տարածքից: Մարտական գործողությունները շարունակվեցին հաջորդ տարի:

1347 թ-ի ամռանը կրկին հարձակման անցած Ղարամանյանների էմիրության բանակը (մոտ 30.000) գրավեց Պապեռոն ամրոցը (Կիլիկիայի, Լամբրոն գավառ) Կիլիկիայի թագավորության բանակից (մոտ 1.000): Բայց նույն թվականի աշնանն էլ Կոստանդին III-ի և սպարապետ Հեթում Քաջ Հեթումյանի գլխավորությամբ ծովից հարձակված Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 10.000) Կիպրոսի թագավորության նավատորմի (մոտ 100 նավ) աջակցությամբ գրավեց Այասը Մամլուքյան սուլթանության բանակից (մոտ 1.000): Դրանից հետո հայերը հետ գրավեցին նաև Պապեռոն ամրոցը Ղարամանյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000):

[Lion]

Մարտադաշտում կրած անհաջողությունները արդեն կրկին օրինաչափ ձևով բերեցին Մամլուքյան սուլթանության հերթական ղեկավար կազմի սպանությանը: 1347 թ-ի աշնանը “Բահրիներ”-ին հաջողվեց ձերբակալել ու մահապատժի ենթարկել Գուրլուին ու նրա դրածոին` նոր սուլթան հռչակելով գահընկեց արված սուլթանի հերթական եղբորը` ան-Նասր Նասր-էդ-Դին ալ-Հասանին (1347-1351, 1354-1361): Ընդ որում այս անգամ, ցանկանալով վերջ տալ գահակալական պայքարին ու վերջնականապես ամրապնդել իրենց թեկնածուի դիրքերը` “Բահրիներ”-ը հատուկ օրենքով լուծարեցին “Բուրջիներ”-ի կորպուսը: Սակայն այս օրենքը այդպես էլ կյանքի չկոչվեց և օրենքից դուրս հայտարարված կորպուսը փաստացի շարունակեց գործել:

Այսպես թե այնպես, սակայն հերթական անգամ իրական իշխանության հասած “Բահրիներ”-ը իրենց ձեռքը վերցրեցին պատերազմի շարունակումը: 1347 դեկտեմբերին Ղարամանյանների էմիրության բանակը (մոտ 40.000) կրկին գրավեց Պապեռոն ամրոցը Կիլիկիայի թագավորության բանակից (մոտ 1.000): Նույն տարվա վերջին էլ Մամլուքյան սուլթանության և Ղարամանյանների էմիրության միացյալ բանակը (մոտ 100.000) գրավեց նաև Այասը Կիլիկիայի թագավորության բանակից (մոտ 1.000): Մարտական գործողություններում ի հայտ եկավ դադար…

Հաշվի առնելով, որ Այասն այնուհանդերձ մնացել է մամլուքների տիրապետության տակ, Հայոց արքան սկսեց որպես նավահանգիստ օգտագործել Հայոց ծոցի ափին գտնվող Ալեքսանդրեկը: Սա պատճառ հանդիսացավ, որ մամլուքների հարվածն ուղղվի վերջինիս ուղղությամբ:

1349 թ-ին Կոստանդին III-ի և սպարապետ Հեթում Քաջ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 20.000) ու Հիվանդախնամների օրդենը (մոտ 1.000) Ալեքսանդրեկի ճ-մ-ում հաղթեցին առանց մարտերի քաղաք մտած Մամլուքյան սուլթանության բանակին (մոտ 20.000), որից հետո առանց լուրջ մարտերի հետ վերցրեցին քաղաքը: Զարգացնելով հաջողությունը` կարճ ժամանակ անց հայերը հետ գրավեցին նաև Մոլևոն ամրոցը:

[Lion]

Հայերի դեմ մղվող պատերազմում կրած անհաջողությունները հերթական անգամ հանգեցրեցին ”Բահրիներ”-ի ու նրանց դրածոի հեղինակության լրջագույն անկմանը, ինչը իր հերթին կրկին բերեց իշխանափոխության: 1351 թ-ին գարնանը “Բուրջիներ”-ին հաջողվեց գահընկեց անել ան-Նասր Նասր-էդ-Դին ալ-Հասանին, որին ու իր հովանավոր “Բահրիներ”-ին հազիվ հաջողվեց փրկվել ու ապաստանել Ասորիքում: Մամլուքյան սուլթանությունը կիսվեց երկու մասի, քանի որ Ասորիքում հաստատված նախկին սուլթանն ու “Բահրիներ”-ը չընդունեցին “Բուրջիներ”-ի կողմից նոր, սակայն ձևականորեն սուլթան հռչակված հերթական եղբայր աս-Սալիհ էդ-Դին Սալիհի (1351-1354) ու իրական իշխանության հասած կովկասցի Թազիի իշխանությունը: Վճռական գործողությունների հակված Թազին իր տրամադրության տակ եղած ուժերը շարժեց Ասորիքի ուղղությամբ և պարտության մատնեց հապշտապ հավաքված հակառակորդի բանակին, սակայն հետագայում չկարողացավ զարգացնել հաջողությունը: Իրենց հերթին Եգիպտոսը գրավել ի վիճակի չէին նաև “Բահրիներ”-ը: Մամլուքների հակամարտող ճամբարների միջև ստեղծվեց ուժերի հավասարակշռության մի վիճակ, որը բացառեց հետագա պատերազմական գործողությունները հայեր դեմ: Ընդ որում հատկապես լավ էր այն, որ Ասորիքում հաստատված ուժերը, իրենք լինելով բավականին թույլ ու ենթարկված մշտական հարձակումների, իրենց հերթին թույլ չէին տալիս մամլուքների հիմնական ուժերին հարձակվել Հայոց թագավորության վրա ցամաքային ճանապարհով:

Բայց տարիների հետ պարզվեց, որ ամուր չեն նաև Թազիի ու նրա կողմնակիցների դիրքերը: Օգտվելով “Բուրջիներ”-ի դեմ առկա դժգոհություններից` 1354 թ-ի աշնանը “Բահրիներ”-ի զգալի ուժեր, ծպտված որպես խաղաղ բնակիչներ, մտան Կահիրե: Շուտով դավադիրների հաջողվեց սպանել սուլթանին ու ամենազոր Թազիին, որից հետո վերջիններս կրկին սուլթան հռչակեցին ան-Նասր Նասր-էդ-Դին ալ-Հասանին: Սակայն անակնկալի եկած ու իրենց թեկնածուին կորցրած “Բուրջիներ”-ը չէին պատրաստվում այդքան հեշտ զիջել դիրքերը և նոր ուժեր մտցրեցին քաղաք: Երկու լրիվ օր “Բահրիներ”-ն ու “Բուրջիներ”-ը կոտորեցին իրար Կահիրեի փողոցներում, բայց այդպես էլ չկարողացան հաջողության հասնել: Ի վերջո ուժասպառության ծայրահեղ աստիճանի հասած մամլուքների խմբավորումները հաշտություն կնքեցին, և, քանի որ եղբայրներից ողջ էր մնացել միայն գործող սուլթան ան-Նասր Նասր-էդ-Դին ալ-Հասանը, նա էլ վերջնականապես մնաց որպես սուլթան:

Մամլուքյան սուլթանությունը կրկին ուղղեց մեջքը և սկսեց հանդես գալ որպես միասնական պետություն, ինչը հայերի համար նախևառաջ նշանակում էր, որ պետք էր սպասել նոր հարձակման...

[Lion]

1355 թ-ի գարնանը Կոստանդին III-ի ու սպարապետ Լիպարիտ Քաջ Օրբելյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակի (մոտ 40.000) պարտիզանական հարվածներին ենթարկվող Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 100.000) ասպատակեց Ադանայի ու Տարսոնի շրջակայքը և նահանջեց: Հենց այս մարտերում էր, որ առաջին անգամ փայլեց նորանշանակ սպարապետ Լիպարտի Քաջ Օրբելյանի անունը:

Ընդհանրապես, Օրբելյանները Սյունիքից էին, բայց այնպես էր ստացվել, որ 1312 թ-ին դեպի Ասորիք կատարված արշավանքի ժամանակ Լիպարտի պապ Լիպարիտը` Օրբելյանների հայտնի իշխան ու Սյունիքի ամենազոր տեր Սմբատի (1253-1273) որդին, գերի էր ընկել ու մնացել էր Մամլուքյան սուլթանությունում: 1324 թ-ին վերջինիս հաջողվել էր ազատվել գերությունից, բայց դրանից հետո նա այլևս չէր վերադարձել Սյունիք, այլ մնացել էր Կիլիկիայում: Հայերի կողմից այդքան սիրված սպարապետը հենց այս Լիպարիտի տղա Թորոսի որդին էր: Զորավարական մեծ ունակություններով ու հսկայական ֆիզիկական ուժով աչքի ընկնող Լիպարտի Քաջ Օրբելյանը անմնացորդ կերպով նվիրեց իրեն Կիլիկիայի թագավորության պաշտպանության դժվարին գործին ու բազում մարտերում դրսևորած իր քաջագործությունների համար դարձավ իր ժողովրդի սիրելի հերոսներից մեկը:

[Lion]

1360 թ-ին վերստին հարձակման անցած Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 80.000) գրավեց Ադանան, Տարսոնը և Կոռիկոսը Օշին Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակից (ընդհանուր` մոտ 3.000): Թշնամին հաջողության հասավ ծանր կորուստների գնով, բայց հայերի կորուստներն էլ փոքր չէին: Իսկ ամենացավալի կորուստներից մեկն այն էր, որ հայրենի Կոռիկոսի պաշտպանության ժամանակ զոհվեց հայրենանվեր Օշին Հեթումյանը:

Բարեբախտաբար թշնամին չկարողացավ զարգացնել հաջողությունը: 1361 թ-ի ամռանը ան-Նասր Նասր-էդ-Դին ալ-Հասանը հանկարծամահ եղավ, որի հետևանքով Մամլուքյան սուլթանության ներքաղաքական դրությունը կրկին ծանրացավ: “Բահրիներ”-ի աջակցությամբ նոր սուլթան հռչակվեց աս-Սալիհ Իմադ-էդ-Դին Իսմայիլի որդի ալ-Մանսուր Սալահ-էդ-Դին Մուհամմեդը (1361-1363), սակայն սա այդպես էլ չկարողացավ իր համար որևէ իրական իշխանություն ապահովել: Սուլթանությունում ստեղծվեց խառն ու անկայուն վիճակ:

Օգտվելով առիթից` 1361 թ-ի օգոստոսին Կոստանդին III-ի և սպարապետ Լիպարիտ Քաջ Օրբելյանի գլխավորությամբ ծովից հարձակված Կիլիկիայի (մոտ 14.000) և Կիպրոսի (մոտ 3.000) թագավորությունների միացյալ բանակը, ինչպես նաև Հիվանդախնամների օրդենը (մոտ 120) Մամլուքյան սուլթանության բանակից ազատագրեցին Աթալիան, Կոռիկոսը և Ալեքսանդրեկը (ընդհանուր` մոտ 3.000): Մամլուքները ի վիճակի չեղան պատասխան քայլերի և մարտական գործողություններում ի հայտ եկավ դադար...

[Lion]

1363 թ-ին այդպես էլ իրական իշխանության չհասած ալ-Մանսուր Սալահ-էդ-Դին Մուհամմեդը զոհ գնաց հերթական դավադրությանը: Ստեղծված պայմաններում այս անգամ արդեն “Բուրջիներ”-ը սուլթան հռչակեցին ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդի թոռանը` ալ-Աշրաֆ Նասր-էդ-Դին Շաբան իբն-Հուսեյնին (1363-1376): Նոր սուլթանի օրոք միանգամից մեծ ազդեցություն ձեռք բերեց կովկասցի Բարքուքը` իր ժամանակի “Բուրջի” մամլուքներից ամենատաղանդավորը, ֆիզիկապես լավ պատրաստվածը, խելոքն ու խորամանկը: Դեռևս պատանի տարիքում սևծովյան ծովահենները առևանգել էին հովիվ Բարքուքին ու վաճառել էին մամլուքներ գնողներին Ղրիմի շուկայում: Այսպես Բարքուքը դարձավ մամլուք, որից հետո կարճ ժամանակում ոչ միայն կարողացավ աչքի ընկնել, այլև` առաջընթաց ապրել: Հաջողության բարձունքն ի վեր ընթացող մամլուքը նոր սուլթանի օրոք նշանակվեց թագաժառանգի խնամակալ ու փաստացի դարձավ սուլթանության երկրորդ մարդը: Հաջողակ այս ռազմիկին մենք դեռ էլի կանդրադառնանանք, իսկ այստեղ միայն նշենք, որ պետության երկրորդ դեմքը դառնալուց ընդամենը մի քանի տարի անց Բարքուքը արդեն տիրում էր ողջ փաստացի իշխանությանը` սեփական հայեցողությամբ լուծելով բոլոր կարևոր հարցերը: Իսկ դա ամենից առաջ նշանակում էր մի բան. սուլթանությունը վերստին ոտքի է կանգնում և կրկին օրակարգ է մտնում հայերի դեմ մլմլացող պատերազմի շարունակման հարցը…

Դժբախտաբար մի քանի տարվա ընդմիջումը, որը բաժին էր հասել հայերին, այդպես էլ իրական կերպով չօգտագործվեց հօգուտ երկրի: Նույն 1363 թ-ին Կոստանդին III-ը մահացավ ու նրան արժանի փոխարինող այդպես էլ չգտնվեց: 1363-1364 թվականներին Կիլիկիայի թագավորության փաստացի ղեկավարումն իրականացրեց հանգուցյալ արքայի այրի Մարիունը, անչափ գեղեցիկ ու հմայիչ այդ կինը, որը, սակայն, իր թեթևամիտ ու անպատասխանատու կառավարմամբ այդպես էլ որևէ լուրջ քայլ չձեռնարկեց թագավորության պաշտպանունակությունը ուժեղացնելու ուղղությամբ: Զգալով, որ այդպես շարունակվել այլևս չի կարող, 1364 թ-ին հայոց իշխանները հավաքվեցին Սիսում և նոր արքա օծեցին Կոստանդին III-ի եղբայր Հեթումի որդի Կոստանդինին` Կոստանդին IV-ին (1364-1373): Ու թեև անպատասխանատու Մարիունի համեմատությամբ նոր արքան մի քանի գլուխ բարձր էր, բայց այնուհանդերձ վերջինս այդպես էլ չկարողացավ արժանի լինել իր հորեղբորը: Կոստանդին IV-ը միջակ ունակությունների տեր մի մարդ էր, որոշակիորեն անվճռական, իսկ երբեմն էլ` երկչոտ: Մի խոսքով, սա մի գահակալ էր, որը գուցե և կարողանար ոչ վատ կառավարել ավելի հանգիստ վիճակում գտնվող մի պետություն, բայց որ այդ ժամանակների Կիլիկիան հաստատ այդ պետությունը չէր, դա փաստ էր:

Նոր արքային լրացուցիչ գլլխացավանք ավելացրեց նաև իշխանությունից զրկված Մարիունը, որը համառորեն փորձում էր կրկին դառնալ Հայոց թագավորության տիրուհի: Սկզբում նա փորձեց ամուսնանալ նոր արքայի հետ, իսկ հետագա տարիներին էլ հաջողացրեց իր համար գտնել ամենատարբեր փեսացուության թեկնածուներ: Սրանց մեջ հատկապես արժանահիշատակ էին Կիպրոսի արքա Պետրոս I-ը և գերմանական ազդեցիկ իշխան Օթոնը, սակայն ամուսնական այս պլաններից և ոչ մեկը այդպես էլ կյանքի չկոչվեց: Օթոնը այդպես էլ չհամաձայնեց ժամանել հեռավոր ու բուռն իրադարձությունների հորձանուտը նետված Հայաստան, իսկ “վերջին խաչակիր” Պետրոսը, որը 1368 թ-ին իրեն նույնիսկ ինքնակամ կերպով հռչակեց նաև “Հայոց թագավոր”, մահացավ 1369 թ-ին:

Մարիունի բուռն գործունեությունը նյարդային վիճակ ստեղծեց հայոց արքունիքում ու առանց այդ էլ կասկածամիտ արքային նոր կասկածների տեղիք տվեց: Սակայն հատկանշական է, որ աստիճանաբար կասկածամտության հորձանուտը սուզվող Կոստանդին IV-ը որևէ վճռական քայլ այդպես էլ չձեռնարկեց…