Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Սուլթան Խալիլի սպանությունից հետո դավադիրները նոր սուլթան հռչակեցին սպանվածի իննամյա եղբորը` մոնղոլուհուց ծնված ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդին (1293-1294, 1299-1309. 1310-1340): Սակայն իրական իշխանությունը հայտնվեց դավադիրների ձեռքում, որոնցից Քիթ-Բուղան դարձավ փոխ-սուլթան և մանկահասակ սուլթանի խնամակալ, ալ-Շուջան` վեզիր, իսկ Լաջին ու Բայդարը պահպանեցին իրենց հին պաշտոնները: Սակայն հենց իրենց` դավադիրների շարքերում կային խորը հակասություններ: Քիթ-Բուղան ու Լաջին “Բահրիներ”-ից էին, իսկ ալ-Շուջան ու Բայդարը` “Բուրջիներ”-ից: Ընդ որում “Բուրջիներ”-ը ակնհայտորեն դժգոհ էին նրանից, որ նախորդ փառահեղ տասնամյակից հետո իշխանությունն ու իրական ազդեցությունը կրկին հայտնվել է “Բահրիներ”-ի ձեռքում:

Հարաբերությունները արագորեն լարվեցին և 1295 թ-ի գարնանը բանը հասավ զինված ընդհարման: Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, որ “Բուրջիներ”-ը փորձեցին ձերբակալել Քիթ-Բուղային, սակայն անհաջողության մատնվեցին: Դրանից հետո հրաշքով փրկված Քիթ-Բուղան պաշարեց Կահիրեի միջնաբերդում ամրացած ”Բուրջիներ”-ին, որոնք դիմեցին փախուստի և ապաստանեցին բուն Կահիրեում:Ու թեև այս ընթացքում ալ-Շուջիին սպանվեց, սակայն “Բուրջիներ”-ը շարունակում էին իրենցից լուրջ սպառնալիք ներկայացնել ու ագրեսիվ վարքագիծ դրսևորել, մանավանդ այն բանից հետո, Քիթ-Բուղան Ասորիքից հետ կանչեց սուլթան Խալիլի սպանության իրական մեղավոր համարվող Լաջիին ու մեծ պատիվներով ընդունեց նրան Կահիրեում: Արդեն նույն տարվա ամռանն էլ “Բուրջիներ”-ը անցան բացահայտ ապստամբության, որի արդյունքում Կահիրեում “Բուրջիներ”-ի ու “Բահրիներ”-ի միջև սկսվեց իսկական մի փողոցային ճակատամարտ: Ու թեև “Բուրջիներ”-ը կրկին պարտություն կրեցին, սակայն Քիթ-Բուղայի դիրքերն էլ ամուր չէին: Արդյունքում 1294 թ-ի դեկտեմբերին Քիթ-Բուղան գահընկեց արեց ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդին: Մամլուքյան սուլթանության սուլթան հռչակվեց ալ-Ադիլ Զին-էդ-Դին Քիթ-Բուղան (1294-1296)` 1260 թ-ին գերի ընկած ու Կալաունի մամլուքների թվում հայտնված մոնղոլ այդ փոքրամարմին ու մուգ մաշկով հասարակ ռազմիկը: Կարիք ունենալով գործունյա օգնականի` Քիթ-Բուղան Լաջիին նշանակեց փոխ-սուլթան: Բայց իր իշխանության ընթացքում Քիթ-Բուղան այդպես էլ չկարողացավ ամրանալ գահին, իսկ նրա ծագումը, ինչպես նաև Իլխանությունից ժամանած մեծաթիվ փախստականներին Եգիպտոսում տեղավորելը ու նրանց մեծ պատիվներ ու արտոնություններ տալը ավելի գցեց նրան վարկը:

Իրականում Քիթ-Բուղան ուզում էր նոր ժամանած մոնղոլների հաշվին ուժեղացնել “Բահրիներ”-ին, բայց դա միայն նոր կասկածներ հարուցեց տեղի բնակչության և հատկապես “հին” “Բահրիներ”-ի շարքերում, որոնք ի դեմս նոր ժամանածների տեսան իրենց մրցակիցների: Իսկ “Բուրջիներ”- թշնամությունն էլ դեռ ոչ-ոք չէր վերացրել: Արդյունքում Մամլուքյան սուլթանությունում տեղի ունեցավ հերթական հեղաշրջումը: 1296 թ-ին, երբ Քիթ-Բուղան գտնվում էր Դամասկոսում, փոխ-սուլթան Լաջին ու եկվոր մոնղոլների առաջնորդ Մանգու-Թեմուրը քաղաքի մոտակայքում հարձակվեցին Կահիրե վերադարձող Քիթ-Բուղայի շքախմբի վրա: Սակայն դավադիրները չկարողացան օգտագործել անակնկալը ու, թեև Քիթ-Բուղայի շքախումբը պարտվեց, բայց վերջինս կարողացավ ապաստանել Դամասկոսում, իսկ հետագայում էլ իր իշխանությունը տարածել ողջ Ասորիքի վրա և իր համար առժամանակ ապահովել կիսաանկախ դրություն: Ամեն դեպքում, սակայն, իրական ռազմական ուժը անցավ դավադիրների ձեռքը և Մամլուքյան սուլթանության նոր սուլթան հռչակվեց ալ-Մանսուր Հուսաւմ-էդ-Դին Լաջին ալ Մանսուրին (1296-1298): Ձեռք բերված հաջողության համար Լաջին մեծապես պարտական էր Մանգու-Թեմուրին, որին էլ ստիպված էր նշանակել փոխ-սուլթան: Սակայն զուտ կովկասյան ուժեղ ատելությունը պահպանած “Բուրջիներ”-ը ոչ մի կերպ չէին ցանկանում համակերպվել նաև այս նոր իրավիճակի հետ: 1298 թ-ին “Բուրջիներ”-ի առաջնորդ Բեյբարսը, ինչպես նաև նրա օգնականներ Կիրջին ու Տագջին թակարդը գցեցին ու սպանեցին սուլթանին և փոխ-սուլթանին: Բայց այս անգամ դավադիրներին չհաջողվեց միասնական գործել ու սուլթան դարձնել իրենցից մեկին, այն դեպքում, երբ “Բահրիներ”-ը իրենց առաջնորդ Սալարի գլխավորությամբ ձեռնամուխ էին եղել պատասխան գործողությունների: Արդյունքում կողմերը եկան փոխզիջումային համաձայնության և կրկին սուլթան հռչակեցին աքսորից վերադարձված ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդին: Ու թեև այս հանգամանքը երկու խմբավորման համար էլ ուներ իր առավելություններն ու թերությունները, բայց այնուհանդերձ այն մի քիչ շատ հօգուտ “Բուրջիների” էր, որոնց առաջնորդ Բեյբարսը դարձավ երկրի փաստացի տիրակալ:

[Lion]

Երկու երկրներում ընթացող ներքին այս գործընթացները կարծես թե ժամանակ չէին թողել մարտական գործողությունների համար, բայց այժմ, երբ ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդի գահին վերահաստատվելուց հետո սեփական սուլթանության ներքին դրությունը մի քիչ հանդարտվել էր, մամլուքները նորից ձեռնամուխ եղան պատերազմին Հայոց թագավորության դեմ, մանավանդ որ այստեղ էլ այդ ժամանակ հանգիստ չէր: Արքաեղբայր Կոստանդինի և սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Մարզպանական բանակը պայքար էր սկսել Սմբատ III Բռնակալի (1296-1297) գլխավորած Ոստանիկ բանակի դեմ և երկրի սահմանները մնացել էին անպաշտպան:

1298 ապրիլի վերջից մինչև մայիս Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000) պաշարեց և համառ մարտերից հետո գրավեց Սարվանդիքար, Հումուս, Նղր, Հաջար և Շաղլուն ամրոցները (վերջինը երեքը` Կիլիկիայի հյուսիս-արևելք) Կիլիկիայի թագավորության բանակից (ընդհանուր` մոտ 8.000): Նույն ժամանակ էլ թշնամին գրավեց նաև Կյուրոս ամրոցը Հիվանդախնամների օրդենից (մոտ 700) և Կիլիկիայի թագավորության բանակից (մոտ 300):

1298 թ-ի հունիսին թշնամին կրկին անցավ ակտիվ գործողությունների. ծովից հարձակված Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 20.000) փորձեց գրավել Այասը Կիլիկիայի թագավորության բանակից (մոտ 1.000), սակայն անհաջողության մատնվեց և ստիպված եղավ նահանջել: Հայերը ուժեղ էին մարտնչում և թշնամու նահանջի պատճառներից մեկն էլ դա էր, բայց քիչ դեր չխաղաց նաև այն հանգամանքը, որ Մամլուքյան սուլթանությանը սկսել էր լրջորեն սպառնալ նաև Իլխանությունը…

[Lion]

Իսկ Իլխանությանը մի վերջին անգամ հաջողվել էր ուղղել մեջքը: 1295 թ-ին, հաջողությամբ ոչնչացնելով իր բոլոր հակառակորդներին, Իլխանության ղեկին էր կանգնել առաջին մուսուլման իլխան Մահմուդ Ղազանը (1295-1304): Իր նախնիների արժանի զավակը հանդիսացած Իլխանության այս տիրակալը, թույլ առողջության ունեցող, բայց մեծ նպատակների հակված այս "վերջին մոնղոլը" կարճ ժամանակում կարողացավ կարգի բերել իր երկրի գործերը, հաստատել ներքին ամուր կարգուկանոն և ի վերջո ձեռնամուխ լինել Մամլուքյան սուլթանության դեմ պատերազմին:

Նոր սկսվող պատերազմում Իլխանը մեծ հույսեր էր կապում Կիլիկիայի թագավորության ու հատկապես Հեթում II-ի հետ, որի հետ ծանոթությունը թեև տեղի էր ունեցել տարօրինակ պայմաններում, բայց որպես արդյունք ունեցել էր երկու գահակալների միջև հաստատված ջերմ հարաբերությունները: Բանն այն էր, որ, երբ իլխան էր դեռևս Բայդուն (1295), իսկ Մահմուդ Ղազանը պայքարում էր նրա դեմ, Կիլիկիայի թագավորության բանակով իլխանի նստավայր` Մարաղա, ժամանեց Հեթում II-ը: Ու թեև վերջինս ի սկզբանե նպատակ ուներ օժանդակել Բայդուին, սակայն արդեն տեղում պարզվեց, որ Բայդուն պարտվել է ու դիմել փախուստի: Այս պայմաններում, արագ կողմնորոշվելով ստեղծված իրավիճակում, Հայոց արքան շնորհավորեց արդեն Մահմուդ Ղազանին` վերահաստատելով երկու երկրների միջև կնքված համագործակցության պայմանագիրը: Երկու գահակալների հարաբերությունները հետագայում ավելի ջերմացան, երբ 1299 մայիսի 1-ի Քեսուն գավառի ճ-մ-ում Հեթում II-ի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 5.000) հաղթեց Մահմուդ Ղազանի դեմ գահակալական պայքար մղող ու Սամոսատից առաջխաղացած Իլխանության Փոքր Ասիական մասի կառավարիչ Սուլամիշ խանի բանակին (1.200), գերեց վերջինիս և հանձնեց Իլխանությանը:

Այսպես թե այնպես, բայց նոր պատերազմը սկսվում էր և այդ պատերազմում Հայոց արքայի դերը խոստանում էր լինել բավականին նշանակալից, մանավանդ այն բանի ֆոնին, որ Քարթլիի թագավորությունը գտնվում էր կիսաապստամբական դրության մեջ, իսկ լեռներում ամրացած վրաց ազնվականները ու Քարթլիի արքայի հայ հպատակները չէին պատրաստվում ոչ միայն մասնակցել առաջիկա պատերազմին, այլև ընդհանրապես ենթարկվել նոր իլխանին:

Մոնղոլա-Մամլուքյան III պատերազմ
(1298-1306)

1298 հունիսին Իլխանության բանակը (մոտ 155.000) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 30.000, այդ թվում Ջալալ Հասա-Ջալալյանը, ամիրսպասալար-աթաբեկ Սարգիս Զաքարյանը, իշխանաց-իշխան Վաչե Վաչուտյանը, սպարապետ Հասան և Էաչի Աղբակյանները, Էլիկում ու Լիպարիտ Օրբելյանները, ինչպես նաև Գրիգոր Դոփյանը), ինչպես նաև Հեթում II-ի և սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 50.000) առանց լուրջ մարտերի գրավեցին Թիլ Համտուն, Սարվանդիքար, Կյուրոս, Հումուս, Նղր, Հաջար և Շաղլուն ամրոցները Մամլուքյան սուլթանության նահանջող բանակից (մոտ 110.000): Կյուրոս ամրոցը կրկին հանձնվեց Հիվանդախնամների օրդենին, որը պարտավորվեց ռազմական օգնություն ցույց տալ Կիլիկիայի թագավորությանը:

Զարգացնելով հաջողությունը` 1298 հուլիսին Իլխանության բանակը (150.000) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 29.000, այդ թվում Ջալալ Հասա-Ջալալյանը, ամիրսպասալար-աթաբեկ Սարգիս Զաքարյանը, իշխանաց-իշխան Վաչե Վաչուտյանը, սպարապետ Հասան և Էաչի Աղբակյանները, Էլիկում ու Լիպարիտ Օրբելյանները, ինչպես նաև Գրիգոր Դոփյանը), ինչպես նաև Հեթում II-ի և սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 49.000) ասպատակեցին Ասորիքը և նահանջեցին:
Լուրջ մարտական գործողություններ չէին եղել, մամլուքները նահանջել էին առանց դիմադրության ու նրանց շարքերում սկսվել էր խուճապ: Թվում էր, թե հաջողությունը կոալիցիոն ուժերի կողմում է, բայց վերջիններիս վիճակն էլ անակնկալ կերպով բարդացավ: Վրաստանը, ինչպես արդեն ասացինք, կիսաապստամբական դրության մեջ էր, իսկ Ասորիքի տարածքում խորանալու ամենաթեժ պահին էլ պարզվեց, որ ամուր չէ նաև Իլխանության բանակի թիկունքը: Մամլուքյան սուլթանությանը հաջողվել էր որոշակի օժանդակություն ցույց տալ արդեն իսկ հիշատակված Սուլամիշին ու ակտիվացնել վերջինիս, ինչպես նաև Մահմուդ Ղազանի դեմ հանել Արտուխյանների էմիրությանը: Վերջինս, ինքնին այնքան էլ ուժեղ չէր, բայց ուներ մի շարք հզոր ամրություններ, որոնց գրավումը լուրջ ջանքեր էր պահանջում:

Այս ամենը, գումարվելով նրան, որ, սեփական ուժերին վստահ Մահմուդ Ղազանը չէր ցանկանում շտապել և չնախատեսված հանգամանքների պատճառով վտանգի տակ դնել ողջ գործը, ստիպեց վերջինիս 1298 թ-ին սահմանափակել ռազմական գործողությունները այսքանով...

[Lion]

1298 թ-ի հունիսին, ակտիվ մարտական գործողությունների ավարտից հետո, Հեթում II-ը հերթական անգամ հրաժարվեց գահից և, այս անգամ արդեն արքա հռչակելով իր եղբայր Կոստանդինին` Կոստանդին I-ին (1298-1299), կրկին դարձավ վանական: Սակայն 1299 թ-ի ապրիլին իր կողմնակիցների ճնշման տակ Հեթում II-ը փոխեց մտադրությունը և պահանջեց Կոստանդինից գահը վերադարձնել իրեն: Կողմերը համաձայնության չեկան, իսկ Կոստանդինը ապավինեց կրկին երկիր վերադարձած Սմբատի օգնությանը: Հեթում II-ը, սակայն, 1299 թ-ի ապրիլին Սիսի ճակատամարտում պարտության մատնեց իր փոքր եղբայրներին, որոնք պատսպարվեցին Բյուզանդիայում:
Միաժամանակ, ինչպես արդեն ասվել էր, խնդիրներ կային նաև Իլխանությունում: Արտուխյանները ամրացել էին իրենց քաղաքներում ու ամրոցներում և նրանց հնազանդեցնելու վրա Մահմուդ Ղազանը ծախսեց 1298 թ-ի մնացած մասը և 1299 թ-ի առաջին կեսը, իսկ Իլխանության Փոքր Ասիական մասի կառավարիչ Սուլամիշն էլ անցել էր բացահայտ անհնազանդության:

Այս ամենը որոշակիորեն ոգևորեց "Բուրջիներ"-ին, որոնք որոշեցին հարձակվել Հայոց թագավորության վրա և կայծակնային հաջողությամբ ավելի ամրապնդել իրենց դիրքերը: Սակայն այս անգամ, բարեբախտաբար, թշնամու ներխուժման պահին Կիլիկիայի թագավորությունում ներքաղաքական ճգնաժամը հաղթահարվել էր և երկիրը կրկին գտնվում էր միասնական ղեկավարության ներքո: 1299 ապրիլի վերջին "Բուրջիներ"- կորպուսը (14.000) ծովից ափհանում իրականացրեց Այասի մոտ, սակայն գրեթե անմիջապես էլ սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 10.000) բաց ճակատամարտում ջախջախեց վերջիններիս: Խայտառակ պարտության մատնված ու ծանր կորուստներ կրած “Բուրջիներ”-ի մնացորդները դժվարությամբ հասան իրենց նավերին ու վերադարձան Կահիրե:

Շուտով սեփական ներքաղաքական խնդիրները լուծեց նաև Իլխանությունը. 1299 թ-ի ամռանը Արտուխյանները ի վերջո կրկին հնազանդվեցին, իսկ 1299 մայիսի 1-ին էլ Քեսուն գավառի ճ-մ-ում Հեթում II-ի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 5.000) հաղթեց Սամոսատից առաջխաղացած Սուլամիշի բանակին (1.200), որի արդյունքում, ինչպես արդեն ասվել է, Սուլամիշը ընդմիշտ “դուրս եկավ խաղից”: Ավելին, գրեթե միաժամանակ էլ խնդիրներ առաջացան արդեն մամլուքների մոտ: Կրած ծանր պարտությունից հետո “Բուրջիներ”-ի ու Բեյբարսի դիրքերը թուլացել էին, բայց “Բահրիներ”-ի ու Սալարի դիրքերն էլ չէին ամրացել, քանի որ “Բահրիներ”-ի մեջ դեռևս շատ էին Ասորիքում կիսաանկախ դրություն պահպանած Քիթ-Բուղայի կողմնակիցները, որը գնալով իր կողմն էր գրավում Սալարի կողմնակիցներին: 1299 թ-ի ամռանը Քիթ-Բուղայի դրդումով Ասորիքում գտնվող մանկահասակ սուլթանի, ինչպես նաև Բեյբարսի ու Սալարի դեմ դավադրություն կազմվեց, բայց այն վերջացավ անհաջողությամբ: Ու թեև շատերին էր հայտնի, թե ով է իրական դավադիրը, սակայն Քիթ-Բուղան այդպես էլ չպատժվեց: Ավելին, նույն տարվա վերջերում էլ Սալարը ու Քիթ-Բուղան համաձայնության եկան և վերջինս կրկին հայտնվեց Կահիրեում, թողնելով Բեյբարսին տրվել ընդամենը անզոր կատաղությանը…

Այսպիսով արդեն տարվա վերջին կարծես թե ոչինչ չէր կարող ստիպել Իլխանությանը հապաղել և անսահմանորեն վճռական տրամադրված Մահմուդ Ղազանը ձեռնամուխ եղավ մարտական գործողությունների վերսկսմանը…

[Lion]

1299 դեկտեմբերի սկզբին Իլխանության բանակը (մոտ 50.000) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 10.000, այդ թվում Ջալալ Հասա-Ջալալյանը, ամիրսպասալար-աթաբեկ Սարգիս Զաքարյանը, իշխանաց-իշխան Վաչե Վաչուտյանը, սպարապետ Էաչի Աղբակյանը, Էլիկում ու Լիպարիտ Օրբելյանները, ինչպես նաև Գրիգոր Դոփյանը), ինչպես նաև Հեթում II-ի և սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 10.000) ու վերջինիս աջակցող Տաճարականների և Հիվանդախնամների օրդենները (ընդհանուր` մոտ 1.000) գրավեցին Մարաշը Մամլուքյան սուլթանության բանակից (մոտ 1.000): Զարգացնելով հաջողությունը` կոալիցիոն ուժերը շուտով գրավեցին նաև Հալեպը:

Ի պատասխան այս ամենի Մամլուքյան սուլթանությունը ի մի բերեց ձեռքի տակ եղած բոլոր ռազմական ուժերը և շարժվեց հյուսիս-արևելքից առաջխաղացող հակառակորդի բանակի դեմ:

1299 դեկտեմբերի 12 – Վադի ալ-Խազանդարի ճ-մ (= Սալմիայի ճ-մ) (Հեմսի մոտ)

Իլխան Մահմուդ Ղազանի ընդհանուր ղեկավարությամբ գործող Իլխանության բանակը (մոտ 130.000) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 20.000, այդ թվում Ջալալ Հասա-Ջալալյանը, ամիրսպասալար-աթաբեկ Սարգիս Զաքարյանը, իշխանաց-իշխան Վաչե Վաչուտյանը, սպարապետ Էաչի Աղբակյանը, Էլիկում ու Լիպարիտ Օրբելյանները, ինչպես նաև Գրիգոր Դոփյանը), ինչպես նաև Հեթում II-ի և սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (10.000, որից 4.000 հեծյալ) ու վերջինիս աջակցող Տաճարականների և Հիվանդախնամների օրդենները (ընդհանուր` մոտ 850) սկսեցին առաջխաղացումը դեպի հարավ: Տեղեկանալով այդ մասին` Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 80.000) դեկտեմբերի 11-ի երեկոյան զբաղեցրեց դաշտային ամրություններով պաշտպանված ամուր դիրքեր` պատրաստվելով վարել պաշտպանողական մարտ:
Դեկտեմբերի 12-ի լուսաբացին հակառակորդին մասին ստույգ տեղեկություններ չունեցող Մահմուդ Ղազանի ծավալվող և մարտակարգ ընդունող բանակը արևելքից սկսեց թևանցել հակառակորդի պաշտպանական դիրքերը: Ընդ որում թշնամու բանակի դիրքերին առավել մոտ գտնվող աջ թևում և կենտրոնում սկսեցին արշավել հնգական թումաններ (100.000 ռազմիկ), 1 թուման (10.000 ռազմիկ) թողնվեց վերջապահում, իսկ Հայ ռազմիկները սկսեցին առաջխաղացում իրականացնել ձախ թևում : Թշնամու բանակի աջ թևից ավելի աջ գտնվող հարթավայրում դասավորության մեծ խորություն ունեցող Իլխանության բանակի աջի ծավալումը Մամլուքյան սուլթանության բանակի ղեկավարությանը գցեց թյուրիմացության մեջ: Կարծելով, թե գործ ունի հակառակորդի ողջ բանակի հետ և ցանկանալով օգտագործել սեփական կարծեցյալ թվական գերակշռությունը` թշնամու հրամանատարությունը որոշեց անակնկալ հարված հասցնել հակառակորդին:
I փուլ – Մամլուքյան սուլթանության բանակը, թևանցման համար առաջ ուղարկելով մի ուժեղ ջոկատ (5.000), սեփական ծանր հեծելազորի և հետևակի մնացած ողջ ուժով հուժկու հարված հասցրեց Մահմուդ Ղազանի բանակի աջ թևին: Բռնկվեց համառ և խիստ արյունահեղ մարտ: Արդյունքում 3 թուման գրեթե ողջ կազմով ոչնչացան, իսկ մնացած 2-ը, կրելով ծանր կորուստներ, սկսեցին փախչել սեփական կենտրոնի ուղղությամբ:
II փուլ – Հաջողությունը զարգացրած Մամլուքյան սուլթանության բանակը, խորանալով հակառակորդի մարտակարգի մեջ, հզոր հարված հասցրեց վերջինիս կենտրոնին: Արդյունքում Մահմուդ Ղազանի բանակի կենտրոնը ևս սկսեց պարտություն կրել ու աստիճանաբար նահանջել:
III փուլ – Օրվա երկրորդ կեսին մարտի մեջ մտան Հայկական բանակը, ինչպես նաև քրիստոնյա օրդենները և հարվածեցին Մամլուքյան սուլթանության բանակին: Բռնկվեց համառ մարտ, որի արդյունքում հայերին ու խաչակիրներին հաջողվեց ձեռնամարտում կասեցնել թշնամու ռազմիկներին, իսկ նահանջը դադարեցրած Իլխանության բանակի ռազմիկները աղեղների հուժկու հարվածի տակ առան վերջիններիս:
IV փուլ – Մահմուդ Ղազանի բանակը թևանցած թշնամու ջոկատը փորձեց թիկունքային հարված հասցնել հակառակորդի կենտրոնին, սակայն ժամանակին մարտի մեջ մտած վերջապահ թումանը կանգնեցրեց թշնամուն և, ծանր կորուստներ պատճառելով վերջինիս, ետ շպրտեց:
V փուլ – Երեկոյան ուժերը վերադասավորած Մահմուդ Ղազանի բանակը ողջ կազմով անցավ վճռական հարձակման և, շրջապատելով անզիջում կերպով մարտնչող Մամլուքյան սուլթանության բանակին, ծանր պարտության մատնեց վերջինիս:
VI փուլ – Մահմուդ Ղազանի բանակը հետապնդեց հակառակորդին և ծանր կորուստներ պատճառեց նրան:
Հայերը կորցրին մոտ 4.000, դաշնակիցը` մոտ 55.000, թշնամին` մոտ 70.000 զինվոր:

[Lion]

Զարգացնելով նախորդ ճակատամարտում, թեև ծանր գնով, բայց այնուհանդերձ ձեռք բերած հաջողությունը` արդեն նույն տարվա դեկտեմբերի վերջին կոալիցիոն բանակը առանց լուրջ մարտերի գրավեց Հեմսը, Համման և Դամասկոսը: Ընդ որում Մահմուդ Ղազանի բանակում հատկապես եռանդով էր մարտնչում Կիլիկիայի թագավորության բանակը, որը, զարգացնելով հաջողություն առավելագույնս, 1300 հունվարի 9-ին սապատակեց Ջեբել-ալ-Սելահան ու նրա շրջակայքը (Դամասկոսից մոտ 55 կմ հարավ): Սակայն Հայկական բանակը ի վերջո ստիպված եղավ նահանջել` խուսափելով մամլուքների առաջխաղացող խոշոր ուժերից:

Իսկ վտանգը իրոք որ իրական էր, քանի որ, ի մի բերելով առկա բոլոր ուժերը, Մամլուքյան սուլթանությունը մարտի դաշտ էր իջեցրել մի խոշոր բանակ...

1300 փետրվարի 12 - 16 – Ջեբել-ալ-Սալահայի ճ-մ

Իլխան Մահմուդ Ղազանի ընդհանուր ղեկավարությամբ գործող Իլխանության բանակը (150.000) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 20.000, այդ թվում Ջալալ Հասա-Ջալալյանը, ամիրսպասալար-աթաբեկ Սարգիս Զաքարյանը, իշխանաց-իշխան Վաչե Վաչուտյանը, սպարապետ Էաչի Աղբակյանը, Էլիկում ու Լիպարիտ Օրբելյանները, ինչպես նաև Գրիգոր Դոփյանը), ինչպես նաև Հեթում II-ի և սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 20.000) ու վերջինիս աջակցող Տաճարականների և Հիվանդախնամների օրդենները (ընդհանուր` մոտ 800) վերսկսեցին առաջխաղացումը դեպի հարավ: Տեղեկանալով այդ մասին` Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 120.000) շարժվեց թշնամուն ընդառաջ և փետրվարի 11-ին, պատրաստվելով վարել պաշտպանողական մարտ, գրավեց երկու բլրակների միջև ընկած տարածքում դաշտային ամրություններով պաշտպանված ամուր դիրքեր: Միաժամանակ, նպատակ ունենալով քողարկել քանակական տարբերությունը, Մամլուքյան սուլթանության բանակի ղեկավարությունը, 50.000 ուղտերի վրա տեղավորելով փայլուն զարդարանքներով և զրահներով պատված խրտվիլակներ, դրանք տեղաբաշխեց սեփական բանակի մարտակարգի առաջին շարքում: Նույն օրն էլ Մահմուդ Ղազանի բանակը իր հերթին մոտեցավ թշնամուն և իրականացրեց ուժերի տեղաբաշխում: Աջի երկրորդ շարքում տեղավորվեց Կիլիկիայի թագավորության բանակը, ձախի երկրորդ շարքում տեղաբաշխվեցին Իլխանության բանակի Հայ ռազմիկները, իսկ կենտրոնի երկրորդ շարքը և ողջ բանակի առաջին շարքը զբաղեցրեց Իլխանության բանակը: Փետրվարի 12-ի լուսաբացին կողմերը մարտակարգ ընդունեցին: Ընդ որում Իլխանության բանակի ռազմիկները, հույս դնելով թվական գերակշռության վրա, մարտի ներկայացան զինված միայն նետ ու աղեղներով` ծրագրելով ընդամենը միայն այս զինատեսակի կիրառմամբ փախուստի մատնել թշնամուն:
I փուլ – Մահմուդ Ղազանի բանակի կենտրոնը մոտեցավ հակառակորդին և սկսեց հուժկու նետահարություն: Հիմնական հարվածը, սակայն, իրենց վրա ընդունեցին ուղտերի վրա տեղավորված խրտվիլակները: Իրենց հերթին խրտվիլակների միջև ծպտված, ինչպես նաև Մամլուքյան սուլթանության բանակի երկրորդ շարքում տեղակայված հակառակորդի ռազմիկները սկսեցին պատասխան նետաձգություն: Արդյունքում երկու կողմերն էլ, կրելով որոշակի կորուստներ, չհասան որևէ առավելության:
II փուլ – 12:00-ի մոտակայքում Մամլուքյան սուլթանության բանակի գերազանց զինված ու պատրաստված մի ջոկատ (6.000) դուրս եկավ սեփական պաշտպանական շրջանից և հուժկու հարձակում գործեց Իլխանության բանակի առաջին շարքի վրա: Ի պատասխան դրա Մահմուդ Ղազանի հրամանով Հայ ռազմիկները Հեթում II-ի ու սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի անձնական ղեկավարությամբ անցան հակահարձակման և, ջախջախելով թշնամուն, կրկին զբաղեցրեցին ելման դիրքերը: Հայերը կորցրին մոտ 1.000 , թշնամին` 5.500 ռազմիկ:
III փուլ – 14:00-ի մոտակայքում Մամլուքյան սուլթանության բանակը հիմնական ուժերով հզոր հարձակման անցավ սեփական թևերից առաջ անցած և հակառակորդի դիրքերին բավականին մոտեցած Իլխանության բանակի վրա: Արագորեն կտրելով երկու բանակների միջև ընկած տարածությունը` Մամլուքյան սուլթանության բանակը ընդհուպ մոտեցավ Իլխանության բանակին և միանգամից անցավ ձեռնամարտի: Բռնկվեց արյունահեղ մարտ, որի գրեթե հենց սկզբում էլ, ձեռնամարտի համար չունենալով պատշաճ զինվածություն, Իլխանության բանակի ռազմիկները ծանր կորուստներ կրելով դիմեցին փախուստի: Ընդ որում, քանի որ տևական մարտից հոգնած Մահմուդ Ղազանը արդեն մի քանի ժամ հանգստանում էր սեփական վրանում, նրա բանակի մյուս մասերը, չունենալով անհրաժեշտ հրամաններ, չիրականացրեցին որևէ շարժ և որևէ կերպ օգնության չհասան ծանր կորուստներ կրող սեփական կենտրոնին: Ի վերջո ստեղծված իրավիճակի մասին Մահմուդ Ղազանին տեղեկացրեց սրարշավ վերջինիս վրան հասած Հեթում II-ը:
IV փուլ – Հաջողությունը զարգացնող Մամլուքյան սուլթանության բանակը, հետապնդելով հակառակորդի փախչող կենտրոնին, աստիճանաբար խորացավ թշնամու մարտակարգի մեջ: Ի վերջո Մահմուդ Ղազանը դուրս եկավ վրանից և, կարգի բերելով սեփական ուժերը ու մոտենալով թշնամուն, անձամբ սկսեց նետահարել կենտրոնում խորացող թշնամու ռազմիկներին` մահվան սպառնալիքով հրամայելով նույնը անել նաև իր ողջ բանակին: Միաժամանակ կենտրոնում առաջ եկած Մամլուքյան սուլթանության բանակին թևային հզոր հարվածներ հասցրեցին նաև Հայ ռազմիկները: Արդյունքում Մամլուքյան սուլթանության բանակը ծանր կորուստներ կրեց և միայն մի քանի ժամ անց մեծ դժվարությամբ վերադարձավ ելման դիրքեր:
V փուլ – 18:00-ի մոտակայքում մարտակարգը վերականգնած Իլխանության բանակի առաջին շարքը կրկին մոտեցավ հակառակորդին և աղեղների հարվածների տակ առավ վերջնիս: Ի պատասխան դրա հակառակորդի ռազմիկները վերսկսեցին պատասխան նետաձգությունը: Աղեղնամարտը, որևէ առավելության չտալով կողմերից որևէ մեկին և որոշակի կորուստներ պատճառելով նրանցից յուրաքանչյուրին, շարունակվեց մինչև մայրամուտ:
VI փուլ – 21:00-ի մոտակայքում Մահմուդ Ղազանի հրամանով Հայ ռազմիկները անցան հզոր հարձակման և, հաղթահարելով հակառակորդի համառ դիմադրությունը, վերջնական պարտության ու փախուստի մատնեցին վերջինիս:
VII փուլ – Մահմուդ Ղազանի բանակը մինչև ուշ գիշեր հետապնդեց հակառակորդին և ծանր կորուստներ պատճառեց վերջինիս:
VIII փուլ – Փետրվարի 13-ի վաղ առավոտյան ուժերը վերադասավորած Մահմուդ Ղազանի բանակը շարունակեց հետապնդել թշնամու մնացորդներին: Ընդ որում հատկապես աչքի ընկավ Հայոց արքայի ու սպարապետի անձնական ղեկավարության տակ գտնվող Հայոց այրուձին, որը, 11 օրվա ճանապարհը անցնելով 4 օրում և ոչնչացնելով հակառակորդի ռազմիկներին, փետրվարի 16-ին հասավ Տոլի (Կահիրեի մոտ):
IX փուլ – Զգուշանալով մոլորվել ավազուտներում կամ էլ ընկնել հակառակորդի գերակշիռ ուժերի պատրաստած դարանը` Հայոց այրուձին վերադարձավ Պաղեստին: Սակայն մինչև վերադարձը Հեթում II-ը, ի նշան այդ վայրում լինելու, ծանր թրի հզոր հարվածներով խորը ակոսներ թողեց մոտակա դղյակի դարպասի և վերջինիս մոտ գտնվող արմավենու վրա:
Հայերը կորցրին մոտ 8.000, դաշնակիցը` մոտ 35.000, թշնամին` մոտ 70.000 զինվոր:

[Lion]

Չնայած երկու խոշոր ճակատամարտերում ձեռք բերած հաջողությանը` Ասորիքի հարավում տեղակայված կոալիցիոն ուժերի վիճակը ևս թեթև չէր, քանի որ հաղթանակները ձեռք էին բերվել մեծ արյան գնով: Բացի այդ որոշակորեն վատացել էր նաև Մահմուդ Ղազանի առողջությունը, ինչը ստիպել էր վերջինիս թողնել գործող բանակը Խութլու շահի և էմիր Չոբանի ղեկավարության տակ ու վերադառնալ Մարաղա: Այս պայմաններում Ասորիքի հարավում գտնվող կոալիցիոն բանակը ստիպված էր դադարեցնել առաջխաղացումը, իսկ նրա ղեկավարների առջև խնդիր էր դրվել ամրանալ գրաված բնագծերում: Այս ամենը, սակայն, բերեց նրան, որ կոալիցիոն բանակը կորցրեց նախաձեռնությունը, ինչն էլ հնարավորություն տվեց Մամլուքյան սուլթանությանը ուժերի ծայրահեղ լարման հաշվին մարտադաշտ հանել ևս մեկ բանակ ու կրկին ձեռնոց նետել Մահմուդ Ղազանի բանակին:

1300 աշուն – Ջեբել-ալ-Սալահայի ճ-մ

Խութլու շահի ընդհանուր ղեկավարությամբ գործող Իլխանության բանակը (90.000) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 15.000, այդ թվում Ջալալ Հասա-Ջալալյանը, ամիրսպասալար-աթաբեկ Սարգիս Զաքարյանը, իշխանաց-իշխան Կուրտ Վաչուտյանը, սպարապետ Էաչի Աղբակյանը, Բուրթել ու Լիպարիտ Օրբելյանները, ինչպես նաև Գրիգոր Դոփյանը), ինչպես նաև Հեթում II-ի և սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (18.400, որից 14.000 հետևակային, 400 սակրավոր, 4.000 հեծյալ) ու վերջինիս աջակցող Տաճարականների և Հիվանդախնամների օրդենները (ընդհանուր` մոտ 900) վերսկսեցին առաջխաղացումը դեպի հարավ: Տեղեկանալով այդ մասին` Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 80.000) շարժվեց թշնամուն ընդառաջ: Կողմերը մոտեցան իրար և ճամբարեցին, ընդ որում Մամլուքյան սուլթանին հաջողվեց կաշառեց Խութլու շահին, որի հետևանքով վերջինս, չնայած Հեթում II-ի համառ պնդումներին, 3 օր զերծ մնաց մարտական գործողություններից: Արդյունքում Խութլու շահի բանակը կորցրեց զգոնությունը:
I փուլ – Չորրորդ օրը առավոտյան Մամլուքյան սուլթանության բանակը անցավ անակնկալ հարձակման, որի արդյունքում խուճապի մատնված Իլխանության բանակը առանց լուրջ դիմադրության սկսեց փախչել դեպի արևելք: Այս պայմաններում Հայկական բանակը, պահպանելով մարտակարգը և ետ մղելով թշնամու գրոհները, սկսեց մարտերով նահանջել դեպի հյուսիս` ի վերջո ապաստանելով Կիլիկիայի թագավորության տարածքում:
II փուլ – Մամլուքյան սուլթանի հրամանով Եփրատի, նրա աջ վտակների, ինչպես նաև Ասորիքի հարավում գտնվող ջրամբարների պատերը փլուզելու միջոցով ստեղծվեց արհեստական, սակայն հզոր մի ջրհեղեղ, որի հետևանքով Իլխանության բանակի փախչող ռազմիկների մեծ մասը խեղդվեց:
Հայերը կորցրին մոտ 17.000, դաշնակիցը` մոտ 80.000, թշնամին` մոտ 10.000 զինվոր:

[Lion]

Ջեբել-ալ-Սալահայի ճակատամարտում կրած պարտությունը ծանր մի հարված էր Իլխանությանը, որը ոչ միայն ոչնչի հավասարեցրեց նախորդ ճակատամարտերում այդքան ծանր գնով ձեռք բերված վերջինիս հաջողությունները, այլև գործնականում խաչ դրեց Մամլուքյան սուլթանությունը գրավելու Մահմուդ Ղազանի ծրագրերի վրա: Արդեն ակնհայտ էր, որ Իլխանությունը դուրս էր եկել ընդդեմ այնպիսի մի պետության, որին ըստ էության հաջողվել էր կասեցնել մինչ այդ ամենահաղթ ու անհաղթ համարվող մոնղոլական ռազմական մեքենան…

1300 թվականի աշնանը ձեռք բերած հաջողությունը մամլուքները օգտագործեցին լիովին և հետ վերցրեցին ողջ Ասորիքը: Ասորիքի կառավարիչ նորից հռչակվեց Քիթ-Բուղան, որի միջոցով “Բահրիներ”-ի առաջնորդ Սալարը կրկին ուզում էր ամրապնդել իր դիրքերը: Սակայն այս ծրագրերին վիճակված չէր իրականանալ, քանի որ իր նշանակումից կարճ ժամանակ անց Քիթ-Բուղան, այդքան վտանգներից ճարպկորեն խույս տված երբեմնի հասարակ ռազմիկը ու սուլթանը, ի վերջո զոհ գնաց Բեյբարսի հղացած վերջին և ամենահաջող դավադրությանը:

Արդյունքում, արդեն 1300 թվականի վերջին, Մամլուքյան սուլթանությունում ստեղծվեց իրար հավասարակշռող 3 թևերից կառուցված եռապետության նման մի բան` ի դեմս “Բուրջիներ”-ի և նրանց առաջնորդ Բեյբարսի, “Բահրիներ”-ի ու նրանց առաջնորդ Սալարի, ինչպես նաև այս բոլորին դժվարությամբ հավասարակշռող երիտասարդ սուլթան ան-Նասր-էդ-Դին Մուհամմեդի: Ընդ որում ծանր պատերազմի արդյունքում ստացվեց այնպես, որ “Եռապետներից” և ոչ մեկը արդեն բավարար ուժ չուներ, որ տապալեր մյուսներին ու հասներ բացարձակ իշխանության, ինչի արդյունքում փխրուն հավասարակշռության այս վիճակը շարունակվեց բավականին երկար:

Արդյունքում Մամլուքյան սուլթանությունում ստեղծվեց մի վիճակ, երբ ներքին երկարատև ու արյունահեղ տարաձայնություններին բավականին երկար ժամանակով վերջ տրվեց և, վատ թե լավ, սակայն սուլթանությունը կարողացավ հանդես գալ որպես մեկ միասնություն ու վերադառնալ ակտիվ արտաքին քաղաքականությանը: Իսկ դա նշանակում էր ամենից առաջ մի բան` հարձակում Կիլիկիայի թագավորության վրա…

[Lion]

1301 թվականը ծախսելով կազմակերպչական աշխատանքների վրա` Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000) 1302 թ-ի հունիսի սկզբներին ներխուժեց Կիլիկիայի թագավորության տարածք և հասավ Հայոց թագավորության մայրաքաղաքին: Սակայն մամլուքներին այս անգամ ևս վիճակված չէր անպատիժ հեռանալ հայոց հողից: 1302 հունիսի 30-ին Հեթում II-ի և սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 40.000) Սիսի ճ-մ-ում հաղթեց թշնամու բանակին, որի մնացորդները դժվարությամբ պատսպարվեցին սեփական երկրում:

Պատերազմական գործողությունները ավելի թափ առան հաջորդ տարում: 1303 թ-ի օգոստոսին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 15.000) պաշարեց Թիլ Համտուն ամրոցը Կիլիկիայի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000), որը, ունենալով թշնամուն դիմադրելու բոլոր հնարավորությունները, առանց մարտի հանձնվեց: Ու թեև ամրոցի կայազորը ցուցադրեց մեր պատմության մեջ այնքան հազվադեպ հանդիպող փոքրհոգության օրինակներից մեկը, սակայն արդեն իսկ պարզ էր, որ պատերազմի հետագա ճակատագիրը լուծվելու է այլ վայրում: Թիլ-Համտուն ամրոցի անկումից արդեն կարճ ժամանակ անց տարածաշրջանի երկու գերտերությունները` Իլխանությունը և Մամլուքյան սուլթանությունը, մի վերջին ճիգ գործադրելով կենտրոնացրեցին իրենց ուժերը` վերջնական հաջողության հասնելու համար:

1303 աշուն – Մարջ-աս-Սուֆֆայի ճ-մ

Իլխանության բանակը (50.000) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 8.000, այդ թվում Ջալալ Հասա-Ջալալյանը, աթաբեկ Սարգիս Զաքարյանը, իշխանաց-իշխան Կուրտ Վաչուտյանը, սպարապետ Էաչի Աղբակյանը, ամիրսպասալար Բուրթել ու Լիպարիտ Օրբելյանները, ինչպես նաև Գրիգոր Դոփյանը), ինչպես նաև Հեթում II-ի և սպարապետ Հեթում Պատմիչ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 10.000) սկսեցին առաջխաղացումը դեպի հարավ: Տեղեկանալով այդ մասին` Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 60.000) շարժվեց թշնամուն ընդառաջ: Կողմերը մոտեցան իրար և օրվա երկրորդ կեսին մարտակարգ ընդունեցին: Հայկական բանակը տեղավորվեց միացյալ բանակի ձախում` կենտրոնը և աջը թողնելով Իլխանության բանակին:
I փուլ – Հայկական բանակը անցավ հարձակման և, համառ մարտում հաղթելով թշնամուն, փախուստի մատնեց վերջինիս աջ թևը:
II փուլ – Փորձելով զարգացնել հաջողությունը` Իլխանության բանակի կենտրոնը ևս անցավ հարձակման ու փախուստի մատնեց հակառակորդին: Շուտով, սակայն, վրա հասած գիշերը ընդհատեց մարտը: Այս պայմաններում սեփական աջից բավականին հեռացած միացյալ բանակի կենտրոնը ու ձախը, չցանկանալով գիշերային խավարում վերադառնալ ելման դիրքեր և զգուշանալով թշնամու հարձակումից, ամուր պաշտպանական դիրքեր գրավեցին` սպասելով լուսաբացին:
II փուլ – Հաջորդ օրը վաղ առավոտյան, չհամաձայնեցնելով սեփական գործողությունները Հայկական բանակի հետ, Իլխանության բանակի կենտրոնը անցավ հարձակման, սակայն գրեթե միանգամից էլ խառնեց սեփական մարտակարգը: Ծանր կորուստներ կրելով հակառակորդի հարվածներից` Իլխանության բանակի կենտրոնը կեսօրին նահանջեց ելման դիրքեր:
III փուլ – Իլխանության բանակի կենտրոնի մնացորդը, ինչպես նաև Հայկական բանակը, ետ մղելով թշնամու գրոհները, սկսեցին մարտերով նահանջել դեպի հյուսիս:
IV փուլ – Մամլուքյան սուլթանության բանակը հարձակման անցավ նաև սեփական ձախում և, պարտության մատնելով, փախուստի հարկադրեց Իլխանության բանակի աջին:
V փուլ – Մամլուքյան սուլթանության բանակը սկսեց հետապնդել հակառակորդի նահանջող ռազմիկներին, որոնց միայն օրվա վերջում մեծ դժվարությամբ հաջողվեց կտրվել հակառակորդից:
Հայերը կորցրին մոտ 7.000, դաշնակիցը` մոտ 30.000, թշնամին` մոտ 8.000 զինվոր:

[Lion]

Մարջ-աս-Սուֆֆայի ճակատամարտը վերջնականապես ոչնչացրեց Մամլուքյան սուլթանությունը նվաճելու Իլխանության հնարավորությունները: Սա իրոք որ վերջն էր, վերջն էր ահեղ ու մեծ արյամբ լցված մի ողջ դարաշրջանի: Դրանից հետո Իլխանությունը արդեն գործնականում մոռացավ արևմտյան հոգսերը ու կենտրոնացավ իր ներքին խնդիրների վրա: Ընդ որում իրավիճակը ավելի բարդացավ նրանով, որ 1304թ-ի մայիսի 17-ին մահացավ մեծ գործերի ու բարձր նպատակների հակված Մահմուդ Ղազանը, իլխանության այդ “վերջին մոնղոլը”, որի ծրագրերին, սակայն, այդպես էլ վիճակված չէր չիրականանալ: Վերջինիս մահից հետո Իլխանության գահին բազմեց հանգուցյալի եղբայրը` Մուհամմեդ Խուդաբանդա Ուլջայթուն (1304-1317): Այս նոր իլխանը չուներ իր եղբոր ոչ խոհեմությունը, ոչ էլ խելքն ու մեծ նպատակների ձգտելու հակումները, սակայն դրա փոխարեն ֆանատիկ մի մահմեդական էր ու նեղմիտ բռնակալ: Ու հենց առաջին գործը, որին ձեռնամուխ եղավ վերջինս, Իլխանության հայ ու վրացի հպատակներին հալածելն էր: Իսկ քանի որ, ինչպես արդեն ասացինք, Իլխանության բանակում քրիստոնյա ռազմիկները խիստ կարևոր դերակատարություն ունեին, նոր իլխանի որդեգրած այս քաղաքականությունը շատ արագ կործանարար հետևանքներ ունեցավ պետության ողջ բանակի վրա` աղետալի կերպով իջեցնելով վերջինիս մարտունակությունը: Այս պայմաններում մամլուքների հետ նոր խոշոր ընդհարման մասին խոսք իսկ գնալ չէր կարող…

Բայց Մուհամմեդ Խուդաբանդա Ուլջայթուի այս մոտեցումը ևս մեկ բացասական հետևանք ունեցավ. խաթարվեց դաշինքը Կիլիկիայի թագավորության հետ, ինչի արդյունքում տարածաշրջանում ստեղծվեց քաղաքական լրիվ նոր մի դասավորություն:

Նույն 1304 թ-ի ամռանը, օգտվելով հոգուտ իրենց դասավորված քաղաքական զարգացումներից, Մամլուքյան սուլթանությունը ավելի մեծ եռանդով վերսկսեց ռազմական գործողությունները հզոր թշնամու դեմ գործնականում արդեն մենակ մնացած Կիլիկիայի թագավորության դեմ: Սակայն այս անգամ էլ մամլուքների ուզածով չէր լինելու, իսկ հայոց քաջերի ուժն էլ դեռ էլի բազում անգամներ պետք է ստիպեր մահմեդական այս գիշատիչներին ճաշակելու պարտության դառը պտուղները: 1304 հուլիսի 17-ին Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 5.000) Այասի ճ-մ-ում հաղթեց ծովից ներխուժած Մամլուքյան սուլթանության բանակին (7.000 հեծյալ) և գլխովին ոչնչացրեց այն:

Ծովից հարձակումների պրակտիկան համարելով անօգուտ` հաջորդ տարի Մամլուքյան սուլթանության բանակը ձեռնամուխ եղավ հարձակման արդեն ցամաքից` երկրի արևելքից: Սակայն այստեղ ևս հաջողությունը հայերին կողմում էր: 1305 թ-ին Պլատանա կիրճի ճ-մ-ում սպարապետ Օշին Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 4.000) դարանը գցեց և գլխովին ջախջախեց Մամլուքյան սուլթանության հերթական բանակին (8.000 հեծյալ):

Թշնամու անմիջական ռազմական ոտնձգությունները ետ մղվեցին, բայց…: Բայց ամեն ինչ չէր, որ այդքան պարզ էր: Ու երբ հայոց իշխանները վերադարձան մարտի դաշտից ու հավաքվեցին իրենց արքայի մոտ, ցերեկվա պես պարզ կանգնեցին մի հստակ իրողության առջև` Հեթում II-ի քաղաքական գիծը, անշեղ դաշինքը մոնղոլների հետ, արդեն ոչ միայն անօգուտ էր, այլ նույնիսկ վնասակար: Մոնղոլներից այլևս օգուտ չկար, իսկ հետագա դաշնակցությունն էլ միայն կբերեր Մամլուքյան սուլթանության հետ անվերջ ու ծանր մի պատերազմի: Եվ այս պայմաններում հայոց մեծամեծերն ու անձամբ Հայոց արքան հանգեցին մի իմաստուն որոշման, որը բավականին երկար ժամանակ զերծ պահեց երկիրը հետագա ծանր պատերազմից…

[Lion]

1305 թ-ին Հեթում II-ը հրաժարվեց գահից: Կիլիկիայի թագավորության արքա հռչակվեց Թորոսի մանկահասակ որդի, տասնվեցամյա Լևոնը` Լևոն III-ը (1305-1307): Հեթումը դարձավ թագավորահայր: Սրանով հայերը հասան նրան, որ զրկեցին Մամլուքյան սուլթանությանը Կիլիկիայի թագավորության հետ պատերազմելու նույնիսկ ձևական առիթից, քանի որ մամլուքների համար այնքան ատելի գահակալը այժմ արդեն երկրի գլխին չէր: Քայլն իրոք որ խոհեմ էր, թեև մեր պատմության մեջ այն մնացել է այդպես էչ չգնահատված: Սակայն մամլուքների զսպման գործում մեծ էր նաև Հայկական բանակի դերը: Հենց հաջորդ տարի` 1306 թ-ին, Մամլուքյան սուլթանության հերթական բանակը (մոտ 10.000) հարձակվեց Հայոց թագավորության վրա, սակայն սպարապետ Օշին Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության (մոտ 4.000) և Իլխանության (մոտ 4.000) միացյալ բանակը Պլատանա կիրճի ճ-մ-ում հաղթեց վերջինիս: Այս ճակատամարտում մի վերջին անգամ Իլխանությունը օգնեց Կիլիկիայի թագավորությանը, թեև նույնիսկ այստեղ էլ վերջինս իր սեփական շահերն էր հետապնդում. այդ ժամանակահատվածում արդեն ողջ թափով ընթանում էին հաշտության բանակցությունները և իր այս քայլով Իլխանությունը ուզում էր լրացուցիչ ճնշում գործադրել մամլուքների վրա:

Այսպես թե այնպես, սակայն հենց նույն 1306 թ-ին էլ կնքվեց հաշտություն և Մոնղոլա-Մամլուքյան III, ինչպես նաև Հայ-Մամլուքաղարամանյան I պատերազմները ավարտվեցին: Արդյունքում Կիլիկիայի արևելքը ընկավ Կիլիկիայի թագավորության տիրապետության տակ, իսկ տարածաշրջանի մյուս երկու գերտերությունների մեջ վերականգնվեց ստատուս-քովն: Սակայն այս պատերազմի ադյունքում լրջագույն կորուստներ կրած Մամլուքյան սուլթանության ռազմա-քաղաքական վերելքին վերջ տրվեց, իսկ ոչ պակաս կորուստներ կրած Իլխանությունն էլ իր հերթին բռնեց թուլացման և քայքայման ուղին...

[Մեղապարտ]

Բարևներս Լիոն ջան մեկ խնդիր ումեմ,կցանկանայի պարզաբաներիր:
Ո՞վքեր են 1260- 1460թվականների ամենա հայտնի հայ արքաները և ինչ ճակատագիր են ունեցել:Ինձ համար սա շատ կարևոր է:

[Lion]

Մեղապարտ ջան, բուն հայերից "Հայոց թագավոր" տիտղոսը կրողներ եղել են մինչև 1425 թ-ը: Այսինքն 1460 թ-ի մասին մի քիչ շատ է ասված, թեև նշենք մի հետաքրքիր փաստ. Աղթամարի կաթողիկոս Զաքարիայի (1433-1464) եղբորորդին` Սմբատ Արքան 1464 թվականի հռչակվեց "Հայոց թագավոր" և իշխեց մինչև 1467 թ-ը: Բայց այս արքայի իշխանությունը սահմանափակվում էր Աղթամար կղզով ու հարակից մի քանի գյուղերով, այնպես որ, թեև փաստն ինքին շատ ուշագրավ է, բայց կոնկրետ քաղաքական նշանակություն գրեթե չունի...

17. Կիլիկիայի թագավորություն
Ռուբինյաններ, Հեթումյաններ, Լուսինյաններ, Նղրյաններ

(տիտղոս - Թագավոր Հայոց)
(մայրաքաղաք - մինչև 1375` Սիս, մինչև 1425` Բարձրաբերդ)

1. Լևոն I Մեծ Ռուբինյան Ստեփանեի որդի (1198-1219)
2. Զաբել Ռուբինյան աղջիկ (1219-1220, 1223-1226)
3. Ռուբեն-Ռայմոնդ Ռուբինյան Լևոն I-ի եղբոր թոռ (1220)
4. Ֆիլիպ Անտիոքցի Բոհեմունդի որդի (1220-1223)
5. Հեթում I Հեթումյան Կոստանդին Վասակի Հեթումյանի որդի (1226-1269)
6. Լևոն II Հեթումյան որդի (1269-1289)
7. Հեթում II Հեթումյան որդի (1289-1294, 1295-1296, 1297-1298, 1299-1305)
8. Թորոս Հեթումյան եղբայր (1294-1295)
9. Սմբատ III Բռնակալ Հեթումյան եղբայր (1296-1297)
10. Կոստանդին I Հեթումյան եղբայր (1298-1299)
11. Lևոն III Հեթումյան Թորոսի որդի (1305-1307)
12. Օշին Հեթումյան Լևոն II-ի որդի (1307-1320)
13. Լևոն IV Մեղսագործ Հեթումյան որդի (1320-1342)
14. Կոստանդին II Լուսինյան Լևոն II-ի աղջկա որդի (1342-1344)
15. Կոստանդին III Նղրյան Բալդուինի որդի (1344-1363)
16. Մարիոն կին (1363-1364, 1373-1374)
17. Կոստանդին IV Նղրյան Կոստանդին III-ի եղբայր Հեթումի որդի (1364-1373)
18. Լևոն V Լուսինյան Կոստանդին II-ի եղբայր Հովհանի որդի (1374-1375)
19. Կոստանդին V Նղրյան Կոստանդին IV-ի եղբայր (1375-1424)
20. Կոստանդին VI Նղրյան որդի (1424-1425)
21. թագավորությունը ոչնչացավ, առաջացան ռազմական պետություններ

[Մեղապարտ]

Սա Կիլիկիայի և Տեվտոնական օրդենի միջև կնքված պայմանագիրն է: Մեծ մագիստր Anno/Johann von Sangerhausen -ի և հայ պարոն( հավանաբար որմնադիր) Servantikar-ի միջև, կնքված 15 հունիսի 1271 թ.
Ի՞նչ կարող էս ասել այս մասին:

[Lion]

Վաղն ավել իմանրամասն կասեմ, բայց այժմ կարող եմ ենթադրել, որ ոչ թե "հայ պարոն( հավանաբար որմնադիր) Servantikar", այլ "Servantikar-ի հայ պարոն"...