Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Ռավադյան III պատերազմը (990) ու նրանում կրած անհաջողությունը, ինչպես արդեն ասացինք, բարդ վիճակի մեջ էր դրել Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդին: Փաստորեն ստեղծվել էր մի իրավիճակ, երբ Ռավադյանների այս էմիրին, ինչ գնով էլ լինի, անհրաժեշտ էր վճռական հաջողության հասնել Անիի թագավորության նկատմամբ: Դրա համար էլ այս անգամ "հավատի այս ռազմիկը" նոր պատերազմի պատրաստությունը սկսեց տեսնել ամենայն մանրաասնությամբ: Վերջնականապես դրված էր "ով-ում" հարցը և նման պայմաններում Մուհամմեդը չէր ուզում բաց թողնել և ոչ մի մանրուք: Նոր պատերազմի նախապատրաստության վրա Ռավադյանների էմիրը ծախսեց ոչ պակաս, քան 7 տարի: Իսկ այդ 7 տարում տեղի ունեցան նորանոր քաղաքական զարգացումներ, որոնք, զգալիորեն բարդացնելով Հայոց թագավորության վիճակը և թեթևացնելով իր վիճակը. կարծես թե խոստանում էին ամենայն հաջողություն:

Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, որ 991 թ-ին բռնկվեց Արաբա-Բյուզանդական XI պատերազմը (991-1005), որի արդյունքում Արաբական խալիֆությունը և Բուվայհյանների ամենաիշխան վեզիրները հայտնվեցին բավականին ծանր վիճակում: Ու Ռավադյանների էմիրության համար ամենալավը այն էր, որ վիճակը մի կողմից այնքան օրհասական չէր, որ դրվեր Արաբական խալիֆության լինել-չլինելու հարցը, բայց մյուս կողմից էլ այնքան էլ թեթև չէր, որ Բուվայհյաններըի մոտ ցանկություն առաջանար նեղացնել Ռավադյանների հզոր էմիրին: Մի խոսքով, այս պատերազմի արդյունքում ստեղծվեց մի իրավիճակ, երբ Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդը Բաղդատի կողմից կարող էր համեմատականորեն հանգիստ լինել:

Բայց կար ևս մեկ կարևոր հանգամանք: Երկարատև ու արյունաքամ անող ներքին ապստամբությունների դարաշրջանը հաղթահարած Բյուզանդական կայսրությունը նորից ուղղել էր մեջքը և սկսել էր սպառնալ ոչ միայն Արաբական խալիֆությանը, այլ նաև հարևան քրիստոնյա իշխանություններին: Ու այս սպառնալիքը ամենից իրական էր հենց Անիի թագավորության` արևելքի քրիստոնյա իշխանությունների գլխավոր սյուզերենի համար: Ընդ որում, եթե Անիի թագավորության արքայից արքա Գագիկ I Մեծի (989-1020) հետ գոնե ձևականորեն կոնֆլիկտի առիթ չկար, ապա Արտանուջի արքա Դավիթ II Մեծի հետ կային հին հաշիվներ, այն էլ ինչպիսի հաշիվներ. Արտանուջի այս արքան ժամանակին օգնել էր Բյուզանդիայի կայսր Վասիլ II Բուլղարասպանի (976-1025) դեմ ապստամբած ու նրան գահընկեց անել փորձող Վարդ Փոկասին, ինչը Բյուզանդիայի այս փառասեր կայսրը ոչ մի կերպ ներել չէր կարող: Սա իհարկե միայն առիթ էր` նման բաներ էին ներել ու նման բաների հետ էին հաշտվել արքաներն ու կայսրերը: Իրականում խնդիրն այն էր, որ Արտանուջի թագավորություն զբաղեցնում էր ստրատեգիական հսկայական կարևորություն ունեցող մի տարածք, որին տիրելով կայսրությունը կարող էր միանգամից գերիշխող դիրք գրավել քրիստոնյա բոլոր իշխանությունների նկատմամբ:

Արդյունքում ստեղծվել էր մի իրավիճակ, երբ Բյուզանդական կայսրությունը վաղ թե ուշ պետք է ընդհարվեր հայերի հետ, ինչը կարծես թե բարենպաստ պայմաններ էր ստեղծում Ռավադյանների էմիրության համար: Ու այս ամենում միակ լուսավոր կետը, որ մնացել էր հայերի համար, դա այն էր, որ Անիի թագավորությունում այս ժամանակ գահակալում էր արքայից արքա Գագիկ I Մեծը, վճռական բնավորության տեր ու հզոր մի արքա, որն էլ իր մեջ բավարար ուժ գտավ դուրս բերելու իր թագավորությունը քաղաքական այս լուրջ հորձանուտներից:

Ընդ որում հատկանշական է, որ Հայոց արքան որևէ պատրանք չուներ ոչ շրջակա մահմեդական իշխանությունների, ոչ էլ իր քրիստոնյա վասալների "վասալական հավատարմության" վրա: Այսպես, եթե առաջ հայոց արքաները այս կամ այն կերպ ձգտում էին փաղաքշել Գողթնի էմիրությանը, որ վերջինս պատվար հանդիսանա հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգի դեմ, ապա այժմ Հայոց արքան փոխեց այդ քաղաքականությունը: Ճիշտ է, Գողթնի էմիրությունը որպես կանոն բարդ հարաբերություններ էր ունենում Ատրպատականի տիրակալերի հետ և երբեմն դաշնակցում էր հայերին, բայց այնուհանդերձ այն առանձնապես շահագրգռված չէր պայքարելու իր հավատակիցների դեմ: Համենայն դեպս Դվինը, այն գինը, որը Հայոց թագավորությունը սովորոբար վճարում էր Գողթնի էմիրության այս վարքագծի համար, հաստատ չարժեր դրան:

Եվ ահա արդեն.992 արքայից-արքա Գագիկ I Մեծի գլխավորած Անիի թագավորության բանակը (մոտ 30.000) գրավեց Դվինը Գողթնի էմիրության կայազորից (մոտ 1.000): Դրանից հետո, զարգացնելով հաջողությունը, արքայից-արքայյի բանակը շարունակեց առաջխաղացումը և Վայոց ձոր, Ճահուկ գավառները ու Ծղուկ գավառի հյուսիսային մասը առանց լուրջ մարտերի ենթարկեցրեց ուղղակիորեն Անիի թագավորությանը: Սա ուժի մի ցուցադրում էր և Անիի տիրակալը, վստահորեն խլելով հիշատակված տարածքները 987 թ-ին թագավորություն հռչակված Սյունիքի թագավորությունից, դրանով իսկ ցույց տվեց Անիի բոլոր վասալ թագավորություններին և իշխանություններին, թե ով է երկրի իրական տերը: Ընդ որում երկրի միասնությունը և ներքին համախմբվածությունը ապահովելը ամենևին էլ Անիի գահակալի քմհաճույքի արդյունքը չէր, այլ հանդիսանում էր կարևոր մի քայլ այն բանի ֆոնին, որ Բյուզանդիայի հետ բախումը օր-օրի մոտենում էր:

992 թ-ին բյուզանդական բանակը (մոտ 60.000) պաշարեց Մանազկերտը Արտանուջի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000), սակայն չկարողացավ գրավել այն: Այնուհանդերձ սա առիթ հանդիսացավ, որ սկսվի Հայ-Բյուզանդական III պատերազմը (992-993): Ընդ որում հարվածն ուղղված էր ոչ միայն հայերի դեմ: Նույն արշավանքի շրջանակներում բյուզանդական բանակը կարճատև դիմադրությունից հետո գրավեց նաև Խլաթը ու Արճեշը Մրվանյանների էմիրության կայազորներից (ընդհանուր` մոտ 2.000) և, ստանալով էմիրության հպատակության երաշխիքներ, նահանջեց: Ու թեև յուրայիններին օգնելու նպատակով նույն թվականին էլ "իսկական խալիֆության" հավակնություններ ունեցող Եգիպտոսի Ֆաթիմյանների էմիրության բանակը պաշարեց Անտիոքը բյուզանդական բանակից, սակայն չկարողացավ գրավել այն ու նահանջեց: Այս պայմաններում կայսրությանը միակ դիմադրող ուժը կրկին մնում էր Անիի թագավորությունը:

Վճռական ընդհարումը տեղի ունեցավ հաջորդ տարի. 993 թ-ին Բասենի ճ-մ-ում Անիի թագավորության բանակը (մոտ 70.000) հաղթեց թագավորության տարածք ներխուժած բյուզանդական բանակին (մոտ 80.000): Դժբախտաբար այս վճռական ճակատամարտի մանրամասները մեզ չեն հասել և հայտնի է միայն նրա արդյունքը: Անիի թագավորության պաշտոնական արխիվը մեզ չի հասել, իսկ հոգևորական պատմիչներն էլ ուղղակի չէին ուզում խորանալ և հայտնել մեզ "Արևելքի քրիստոնյաների հովանավոր"-ի այս թշնամական քայլի ու հատկապես նրա ջախջախիչ հետևանքների մասին: Այս ճակատամարտի մասին իրեն թույլ է տալիս խոսել միայն Մատթեոս Ոռհայեցին, իր ժամանակի հայ պատմիչների մեջ բյուզանդացիներին համեմատականորեն ամենաքիչը սիրողը, այն էլ փոխանցում է իրադարձությունները զուտ հոգևորականներին բնորոշ ոճով: "...Իսկ յետ երկու ամի (993 թ-ին - L) ելանէր մեծ տունն Հոռոմոց (Բյուզանդական կայսրությունը - L) եւ գայր բազում զօրօք ի վերայ աշխարհին Հայոց. եւ սրով եւ գերութեամբ անողորմ յարձակեցան ի վերայ հաւատացելոց Քրիստոսի. եւ գազանաբար սպանմամբ ընթանայր իբրեւ զօձ թունաւոր, որ եւ ելից իսկ զտեղի անհաւատ ազգացն։ Եւ եղեւ ի մտանելն նորա յաշխարհի Հայոց, ժողովեցան ընդ յառաջ նորա զօրքն Հայոց ազատացն (Հայոց բանակը - L), եւ ի դիպելն ընդ միմեանս բախեցին գազանաբար, եւ քաջ ընդ քաջս ելանէին եւ անպարտելի հանդիսանային յերկու կողմանց։ Եւ անդ էր տեսանել զսաստիկ կոտորած յերկուց կողմանցն. եւ յայնժամ ի սաստկանալն մեծի պատերազմի, եղեն պարտեալ զօրքն Հոռոմոց առաջի զօրացն Հայոց եւ դարձան ի փախուստ դիմօք յաշխարհն իւրեանց ամօթ երեսօք մազապուրծ փախմամբ",- ասում է Մատթեոս Ուռհայեցին: Այսպես թե այնպես, բայց Հայ-Բյուզանդական III պատերազմը ավարտվեց, որի արդյունքում որևէ սահմանային փոփոխություն տեղի չունեցավ:

Այսպիսով Հայոց թագավորությունը մեծապես լուծեց արևմուտքից սպառնացող վտանգի հարցը, մանավանդ որ շուտով Ֆաթիմյանների էմիրության դեմ մղվող ռազմական գործողություններում կայսրությունը ևս մեծ անհաջողություն կրեց` պարտվելով 994 թ-ի Բուրզա դաշտի ճ-մ-ում (Հալեպից մոտ 10 կմ հարավ): Արդյունքում կայսրությունը լրջորեն խրվեց "Սիրիական գործեր"-ի մեջ և ստիպված եղավ հրաժարվել Անիի թագավորության դեմ մողվող ռազմական գործողությունների վերսկսումից` առժամանակ լրջորեն սահմանափակելով իր "կայսրապաշտական նկրտումներ"-ը: Դե իսկ շուտով էլ լրջորեն բարդացան նաև "Բուլղարական գործեր"-ը...

Բայց սա ամենևին էլ դեռ չէր նշանակում, որ Անիի թագավորության արևմտյան սահմանները հանգիստ են: Հենց այդ ժամանակներում էր, որ Ռավադյանների էմիրությունը վերջնականապես կարողացավ կազմավորելԱնիի թագավորության սահմաններում կամ նրա շրջակայքում գտնվող էմիրությունների հզոր մի դաշինք, դաշինք, որը թշնամական գործողություններ սկսեց հայերի դեմ և ոչ պաշտոնապես ազդարարեց հերթական պատերազմի սկիզբը:

994 թ-ին Մրվանյանների էմիրության բանակը (մոտ 20.000) գրավեց Մանազկերտը Արտանուջի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000), սակայն նույն տարում էլ Դավիթ II Մեծի գլխավորած Արտանուջի թագավորության բանակը (մոտ 40.000) հետ վերցրեց քաղաքը:

996 թ-ին ակտիվացավ Տփղիսի Շուաբյանների էմիրությունը, սակայն Գուգարքի արևելքում տեղի ունեցած ճ-մ-ում Դավիթ I Անհողիի (991-1048) գլխավորած Լոռու թագավորության բանակը (մոտ 5.000) հաղթեց թագավորության տարածք ներխուժած այս էմիրության բանակին (մոտ 5.000): Շուաբյանների էմիրությունը առժամանակ ընդունեց Լոռու թագավորության գերագահությունը, որը, սակայն, երկար չտեվեց:

997 թ-ի գարնանը Շուաբյանների էմիրության բանակը (մոտ 10.000) գրավեց Շամշուլդե ամրոցը և Դմանիսը (Գուգարք, Տաշիր գավառ) Լոռու թագավորության բանակից (ընդհանուր` մոտ 1.000): Սրա հետ միաժամանակ էլ Մրվանյանների էմիրության բանակը (մոտ 15.000) կրկին գրավեց Մանազկերտը Արտանուջի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000):

Հարաբերությունները սրվում էին, սրվում էին օր-օրի և ամեն ինչ տանում էր պատերազմի, մեծ պատերազմի մահմեդական ողջ արևելքի հետ, պատերազմի, որին վիճակված էր վերջնականապես լուծել հարցերը արաբական աշխարհի ու Անիի թագավորության միջև, պատերազմի, որին վիճակված էր վճռական մի վերջաբան դնել ավելի քան երեք ու կես հարյուրամյակ շարունակվող այս արյունոտ մրցակցությանը...

[Lion]

Ռավադյան IV պատերազմ
(997-998)

997 ամռանը Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորած Ռավադյանների, Հերի ու Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 110.000) Հեր-Ճվաշ-Արտազ երթուղով ներխուժեց Անիի թագավորության տարածք և բանակեց Կոգովիտում: Սակայն, այն բանից հետո, երբ հյուսիսից թշնամու դեմ շարժվեցին Ոստանիկ, ինչպես նաև Կարսի և Արտանուջի թագավորությունների բանակները (մոտ 50.000) ու ճամբարեցին Վաղարշակերտում, Վասպուրականի թագավորության բանակը (մոտ 20.000) սկսեց սպառնալ հարավից, իսկ Սյունիքի թագավորության բանակը (մոտ 20.000)` արևելքից, Ռավադյանների էմիրը գերադասեց հաշտություն կնքել և նահանջել:

Ընդ որում Ռավադյանների էմիրին ստիպեց հաշտություն կնքել և նահանջել ևս մեկ կարևոր ու մինչ այդ չնախատեսված հանգամանք: 997 թ-ին Ղազնևիների սուլթանությունը, ղազիների ու գուլյամների ջանքերով հենց նոր սկզբնավորված այդ պետությունը, որը հիմնադրվել էր ներկայիս Պակիստանի տարածքում և սկսել էր տարածվել դեպի արևմուտք, ի վերջո ոչնչացնելով իր նախկին սյուզերեն Սամանյանների էմիրությունը, հսկայական տարածքների ու հզորության տեր էր դարձել Ռավադյանների էմիրությունից արևելք ընկած տարածքների վրա: Իսկ սա նշանակում էր, որ Ռավադյանների էմիրության արևելյան սահմաններում իրավիճակը միանգամից ու կտրուկ բարդանում էր, քանի որ, եթե առաջ Սամանյանների էմիրությունը որոշակիորեն հակակշռում էր իրենից ավելի արևելք գտնվող Ղազնևիների սուլթանությանը կամ էլ հյուսիս-արևելքում տարածվող Ղարախանյանների էմիրությանը և բուֆերի դեր էր կատարում վերջինիս ու Ռավադյանների միջև, ապա այժմ այդ բուֆերը վերացել էր: Ընդ որում իսկական “կայսերական հավակնություններ” ու ֆանատիկ կրոնական մոլեռանդություն ունեցող Ղազնևիները, դատելով ըստ ամենայնի, ամենևին էլ չէին պատրաստվում դադարեցնել իրենց առաջխաղացումը դեպի արևմուտք:

Հենց այս հանգամանքն էր, որ 997 թ-ի ամռանը ստիպեց Ռավադյանների էմիրին դադարեցնել այդքան երկար նախապատրաստված հարվածը Անիի թագավորությանը և նահանջել: Սակայն առերևույթ դրական այս զարգացումը շատ արագ փոխեց իր բնույթը - շուտով պարզվեց, որ Անիի թագավորության համար վտանգը ոչ միայն չի վերացել, այլև ավելի է մեծացել: Հանդիպելով Ղազնևիների սուլթանին իր պետության արևելյան սահմաններում` Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդը ընդունեց վերջինիս գերիշխանությունը և դրանով իսկ ապահովեց իր պետության արևելյան սահմանների ապահովությունը: Ավելին, Ղազնևիների նորընծա սուլթան Իսմայիլը (997-999) ինքը դեռևս լիակատար ապահով չէր համարում իր պետության արևելյան սահմանները և ենթակա էր հնարավոր հարձակման հյուսիս-արևելքում գտնվող Ղարախանյանների էմիրության ու արևելքում գտնվող Ջայպալի հնդկական ռաջայության կողմից: Այսպիսով ստեղծվել էր մի իրավիճակ, երբ սուլթանը փաստորեն ինքն էլ էր շահագրգռված որպես վասալ ունենալ Ռավադյանների էմիրին ու դրանով իսկ ապահովություն ստեղծել իր պետության գոնե արևմտյան սահմաններին, առավել ևս, որ, վասալական կախման մեջ գցելով Ռավադյաններին, Ղազնևիների սուլթանությունը դրանով իսկ միանգամից որպես վասալներ ձեռք էր բերում Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի բոլոր վասալներին ու փաստորեն մուտք էր գործում Անդրկովկաս, Հայաստան ու Միջագետք:

Այսպես թե այնպես, սակայն երկկողմանիորեն օգտակար դաշինքը կնքված էր, որի արդյունքում Ռավադյանների էմիրը հնարավորություն էր ստանում վերադառնալ ընդհատված ծրագրին ավելի մեծ թափով և արդեն, ըստ Ստեփանոս Տարոնացու, նաև “Խորասանի ամիրայի օգնությամբ” փորձել վերջնականապես ծնկի բերել Անիի թագավորությանը:

Բարեբախտաբար Ռավադյանների հիմնական ուժերի անակնկալ նահանջը, որը ինչպես արդեն ասացինք, պայմանավորված էր էմիրության արևելյան սահմաններում բարդացած իրավիճակով, հնարավորություն տվեց Անիի թագավորությանը գոնե պատերազմի սկզբում ձեռք բերել մի քանի հաջողություններ: Այսպես, արդեն նույն 997 թ-ի ամռանը Դավիթ I Անհողիի գլխավորած Լոռու և Խաչենի թագավորությունների միացյալ բանակը (մոտ 15.000) Լոռի ամրոցի ճ-մ-ում (Գուգարք, Տաշիր գավառի հարավ) հաղթեց Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդին օժանդակելու նպատակով Գանձակից Լոռու թագավորության տարածք ներխուժած Շադադյանների էմիրության բանակին (մոտ 20.000): Զարգացնելով հաջողությունը` Դավիթ I Անհողիի գլխավորած Լոռու և Խաչենի թագավորությունների միացյալ բանակը (մոտ 10.000) գրավեց Գագ և Շամշուլդե ամրոցները, ինչպես նաև Դմանիսը Քարթլիի թագավորության կողմն անցած Դեմետրե իշխանի վրացական բանակից (ընդհանուր` մոտ 800):

Բանն այն է, որ Բագրատ I-ը, հավատարիմ իր վարած քաղաքականությանը ու իր բնավորությանը, այս անգամ ևս փորձել էր ձուկ որսալ պղտոր ջրում և օգտվել Անիի թագավորության բարդ արտաքին-քաղաքական իրավիճակից: Հենց նրա դրդումով էր Դեմետրե իշխանը ապստամբել Լոռու թագավորության դեմ և անցել Քարթլիի թագավորության կողմը: Սակայն, ինչպես տեսանք, այս անգամ ևս Քարթլիի թագավորության հիմնադիրը, ապերախտ այս Բագրատունին, որի մեջ կարծես թե ընդհանրապես մեռել էր հայերի ու Հայաստանի համար այնքան շատ լավ բան արած իր տոհմի արյունը, անհաջողության մատնվեց. Լոռու թագավորության արքան ոչ միայն վտարեց Դեմետրեին ու ետ վերցրեց իր ամրոցները, այլև գրավեց նաև Տփղիսի Շուաբյանների էմիրության կողմից ժամանակին գրավված, սակայն Քարթլիի թագավորությանը զիջված Շամշուլդեն ու Դմանիսը:

Հաջողությունը հայերի կողմում էր նաև մյուս ճակատում` 997 թ-ի աշնանը Արտանուջի թագավորության բանակը (մոտ 40.000) գրավեց Մանազկերտը Մրվանյանների էմիրության կայազորից (մոտ 1.000):

Այսպիսով չափազանց դժվար ու պատասխանատու այս “շախմատային հակամարտության” առաջին փուլը հայերի օգտին եղավ, սակայն առջևում էին դեռևս նոր ընդհարումներ և ակնհայտ էր, որ սկզբնական այս հաջողությունները դեռևս քիչ էին վերջնական հաղթանակի համար:

Ռազմական գործողությունները պետք է վերսկսվեին հաջորդ տարվա գարնանը...

[Lion]

Սա Արևելքի քարտեզն է, որը մեզ կօգնի ավելի հստակ պատկերացնել իրավիճակը: Դեհ, Անիի թագավորության ու հարակից երկրների տեղը գիտեք, կենտրոնում գտնվող "Gaznavid Empire"-ը Ղազնևիների սուլթանությունն է, իսկ դրանից հյուսիս-արևմուտք` Ռավադյանների էմիրությունը ("Azerbaijan"): Տեսնում եք, թե Ղազնևիների սուլթանությունը իր տարածքային ընդգրկմամբ, հետևաբար նաև իր ռազմական հզորությամբ, ինչքան էր գերազանցում և Ռավադյաններին, և Անիի թագավորությանը? Այս սուլթանությունից հյուսիս-արևելք "Kara-Khanid khanate"-ն է` Ղարախանյանների էմիրությունը: Հնդկաստանի հյուսիսային մանր "ցանցերը" նախկին Ջայպալի հնդկական ռաջայությունն է, իսկ Եգիպտոսի տարածքում գտնվող "Caliphate"-ն էլ Ֆաթիմյանների էմիրությունն է:

Ուշադրություն դարձրեք նաև "22" և "23" թվանշաններով նշված տարածքներին, որոնք իրականում հանդես են եկել որպես մեկ ամբողջություն - դա Արտանուջի թագավորության տարածքն է:
Կարծես թե ամեն ինչ ասվեց, եթե հարցեր առաջանան` մի քաշվեք

[Lion]

998 ապրիլ-հուլիս – Խլաթի ճ-մ

Դավիթ II Մեծի, մագիստր Բագրատ Մամիկոնյանի և իշխանաց-իշխան Բակուրյանի գլխավորած Արտանուջի (մոտ 10.000) ու Քարթլիի (մոտ 10.000) թագավորությունների միացյալ բանակը շարժվեց դեպի հարավ-արևելք, մոտեցավ Խլաթի մոտ մարտակարգ ընդունած Մրվանյանների էմիրության բանակին (մոտ 20.000) և մի բարձրադիր վայրում գրավեց ամուր պաշտպանական դիրքեր: Ընդ որում այս անգամ ևս Դեմետրե իշխանի հետ կապված փորձի կապակցությամբ անհաջողության մատնված ու մշտապես խուսանավող Բագրատ I-ը, դաշնակցելով Արտանուջի արքային ստիպողաբար և իրականում շահագրգռված չլինելով վերջինիս և ոչ մի հաջողությամբ, առիթ էր փնտրում “գործից դուրս գալու” կամ “գործը փչացնելու” համար:
I փուլ – Թշնամին անցավ հարձակման` փորձելով գրավել քրիստոնյաների բանակի դիրքերը: Սակայն քրիստոնյաների հեծյալ և հետևակ նետաձիգների, ինչպես նաև տեգավորների ու պարսատիկավորների խիստ արդյունավետ գործունեության արդյունքում թշնամու բոլոր գրոհները ետ մղվեցին` ծանր կորուստներ պատճառելով նրան: Ընդ որում Արտանուջի և Քարթլիի ծանր հետևակի, ինչպես նաև հետևակ վիճակում մարտնչող ծանր հեծելազորի ռազմիկները կարողացան մերձամարտում արդյունավետ ապահովել թեթև հետևակի պաշտպանությունը վերջինիս չափազանց մոտեցած ու ձեռնամարտի ձգտող թշնամու մանր ջոկատներից կամ առանձին ռազմիկներից:
II փուլ – Թշնամու բանակի վերջին և ամենահզոր հարձակում ետ մղվեց նրա համար հատկապես ծանր կորուստներով:
III փուլ – Հետևակ վիճակում մարտնչող հեծյալները արագորեն հեծնեցին սեփական նժույգները և, օգտվելով հակառակորդի շարքերում առաջացած շփոթից ու խուճապից, ինչպես նաև օգտագործելով բարձունքից արշավող ծանր հեծելազորի հարվածային հզոր թափը, հուժկու հարվածով ջախջախեցին հակառակորդի ռազմիկներին` ծանր կորուստներ պատճառելով վերջիններիս:
IV փուլ – Մայիսից մինչև հուլիս Արտանուջի և Քարթլիի թագավորությունների միացյալ բանակը պաշարեց քաղաքը, սակայն թշնամին ետ մղեց նրա բոլոր գրոհները:
IV փուլ – Հուլիսին դաշնակից բանակների միջև հարաբերությունները սրվեցին, քանի որ վրացիները ախոռի վերածեցին հայկական եկեղեցին: Արդյունքում Արտանուջի թագավորության բանակը թողեց քաղաքի պաշարումը և սկսեց նահանջել:
V փուլ – Մրվանյանների էմիրության բանակը հուժկու արտագրոհով պարտության մատնեց պաշարումը միայնակ շարունակել փորձող Քարթլիի թագավորության բանակին և, հարձակվելով նաև Արտանուջի թագավորության բանակի վրա, հարկադրեց նրան ևս նահանջել:
Հայերը կորցրին մոտ 2.000 զինվոր, այդ թվում գերվեցին մագիստր Բագրատ Մամիկոնյան և իշխանաց-իշխան Բակուրյանը, դաշնակիցը` մոտ 4.000, թշնամին` մոտ 8.000 զինվոր:

[Lion]

Խլաթի ճ-մ-ը ըստ էությամբ ավարտվեց մարտական ոչ-ոքիով: Սակայն այսպես թե այնպես այդ ճակատամարտը չէր կարող վերջնականապես հարցերը լուծել, քանի որ տառացիորեն մեկ ամիս հետո սկվեց Ռավադյանների հերթական հարձակումը Անիի թագավորության վրա:

998 օգոստոսի սկիզբ – Ծումբ ամրոցի ճ-մ (Տուրուբերան, Ապահունիք գավառ, ամրոցից մոտ 15 կմ հյուսիս, Արածանի գետից մոտ 15 կմ արևելք)

Ռավադյանների էմիր Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդը, ցանկանալով վերջնականապես ծնկի բերել Անիի թագավորությանը և ոչնչացնել քրիստոնյաներին, նախատեսեց սկսել լայնածավալ ռազմական գործողություններ: Իր կողմից արդեն իսկ գլխավորվող էմիրությունների դաշինքի մեջ վերջինս ներգրավեց նաև Ղազնևիների սուլթանությանը և նրանից ստացավ խոշոր ուժեր: Ստեղծվեց մի հսկայական բանակ (մոտ 220.000), որը պատրաստվեց չորս շարասյուններով ներխուժել Անիի թագավորության տարածք: Ըստ նախապես հաստատված պլանի Շադադյանների և Շուաբյանների էմիրության բանակից կազմված արևելյան առանձնացված շարասյունը (մոտ 20.000) պետք է ներխուժումն իրականացներ Ուտիք-Գուգարք երթուղով` խնդիր ունենալով արագ ռազմերթով մտնել Անիի թագավորության խոր թիկունք, իսկ իր կազմում նաև Գողթնի էմիրության բանակը ընդգրկող հյուսիսային (մոտ 50.000), ինչպես նաև հարավային (մոտ 30.000) շարասյունները պետք է ուղղություն վերցնեին համապատասխանաբար Հեր-Ճվաշ-Արտազ-Կոգովիտ-Բագրևանդ երթուղով դեպի Արարատի և Հեր-Մեծ Աղբակ-Անձևացիք-Մոկք երթուղով դեպի Վասպուրականի հարավ` խնդիր ունենալով ապահովել Հեր-Թոռնավան-Բերկրի-Արճեշ երթուղով սրընթաց երթով դեպի Մանազկերտ ուղղություն վերցնել պատրաստվող Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորած ու իր կազմում նաև Ռավադյանների, Մրվանյանների և Հերի էմիրությունների բանակները ընդգրկող հիմնական շարասյան (մոտ 120.000) թևերը:
Արքայից-արքա Գագիկ I Մեծը, տեղեկանալով թշնամու բանակի, շարասյուների թվաքանակի և ներխուժման ուղղությունների մասին, կատարեց զորահավաք ու իրականացրեց բանակի տեղաբաշխում: Լոռու և Խաչենի թագավորությունների միացյալ բանակը (մոտ 20.000) թողնվեց հյուսիսում, խնդիր ունենալով դիմակայել թշնամու արևելյան առանձնացված շարասյանը, Ոստանիկ բանակի, ինչպես նաև Վասակ Քաջ (998-1040) արքայի գլխավորած Սյունիքի թագավորության բանակի (մոտ 40.000) առջև խնդիր դրվեց դիմագրավել թշնամու հյուսիսային շարասյանը, իսկ Վասպուրականի թագավորության, ինչպես նաև Մոկքի ու Անձևացիքի իշխանությունների բանակներին (մոտ 30.000) հրամայվեց դիմագրավել թշնամու հարավային շարասյանը: Ոստանիկ բանակի հիմնական մասը, նրա կազմում գործող Մաղխազական գունդը (վերջինը` 6.000 ծանր հեծյալ), ինչպես նաև Աբբաս արքայի գլխավորած Կարսի, Գաբրիել սպարապետի, Գամրեկելի եղբայրների և իշխանաց-իշխան Փերսի գլխավորած Արտանուջի թագավորության բանակը (մոտ 80.000) Անիի թագավորության սպարապետ Վահրամ Պահլավունու, նրա որդի Սմբատ Մագիստրոսի, ինչպես նաև Աշոտ մարզպանի ընդհանուր ղեկավարությամբ շարժվեցին Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորած թշնամու հիմնական շարասյան ընդառաջ:
Անիի սպարապետի գլխավորած բանակը ճամբարեց Ծումբ ամրոցի մոտ գտնվող մի բարձրադիր վայրում` դաշտային ամրությունների միջոցով ավելի ամրապնդելով իր դիրքերը: Մոտեցած և վերջինիս դիրքերից ներքև ճամբարած Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորած թշնամու հիմնական շարասյան առաջխաղացումը կասեցվեց: Հաշվի առնելով թշնամու թվական գերազանցությունը և այն, որ նրա հեծելազորը լեռնային պայմաններում կդժվարանա մարտնչել ամուր դիրքեր գրաված իր բանակի դեմ` սպարապետը պատրաստվեց վարել պաշտպանողական մարտ: Սակայն հակառակորդ բանակները մի քանի օր մնացին ճամբարած վիճակում և չսկսեցին մարտը, քանի որ թշնամին չէր համարձակվում մարտի մեջ մտնել լեռնային, քարքարոտ ու խիստ կտրտված տեղանքում, իսկ սպարապետ Վահրամն էլ իր հերթին չէր ուզում սեփական բանակը իջնեցնել բաց դաշտ, որտեղ հակառակորդի քանակական առավելությունը կարող էր դառնալ որոշիչ: Շուտով թշնամու բանակը սկսեց պարենի պակաս զգալ, որի հետևանքով էլ ստիպված անցավ ակտիվ ռազմական գործողությունների: Մի քանի օր անց վաղ առավոտյան Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի բանակը մարտակարգ ընդունեց: Առաջին շարքում տեղավորվեց խոշոր վահաններով զինված ծանր հետևակը, երկրորդում` հեծելազորը, իսկ երրորդում` թեթև հետևակը: Դրանից հետո թշնամին սկսեց դանդաղ երթով մոտենալ Անիի թագավորության բանակին: Վերջինս, չշտապելով մարտի մեջ մտնել և թույլ տալով թշնամուն ողջ կազմով խորանալ լեռնային տեղանքում, ինքը ևս մարտակարգ ընդունեց: Կենտրոնի առաջին շարքում լայնարձակ սարահարթի ողջ լայնությամբ տեղավորվեց հետևակի մի մասը, որի առաջին գծում թողնվեց ծանր, իսկ երկրորդում` թեթև հետևակը: Ընդ որում վերջիններիս թիկունքում գտնվող բարձունքների վրա պատրաստվեցին հատուկ ամրացված պահեստային դիրքեր: Բանակային հիմնական ուժերը, զուգահեռ հակառակորդի շարժման ուղղությանը, դարան մտան աջ և ձախ թևերում` սարահարթը եզրող բարձրավանդակների հետևում: Միաժամանակ Արտանուջի թագավորության բանակը լեռնային շրջանցիկ ճանապարհով անցկացվեց թշնամու թիկունք` խնդիր ունենալով վճռական պահին թիկունքային հարված հասցնել հակառակորդին: Ըստ նախապես հաստատված մարտական պլանի Անիի թագավորության բանակը պետք է պարկի մեջ վերցներ հակառակորդի բանակին և ոչնչացներ:
I փուլ – Տեղեկանալով, որ թշնամու ամբողջ բանակը արդեն մտել է լեռները, իսկ Արտանուջի թագավորության բանակը զբաղեցրել է ելման դիրքեր` սպարապետ Վահրամը առաջ ուղարկեց թեթև հեծյալներին, որոնք, նետահարությամբ, առանձին մենամարտերով և մանր մարտերով նահանջելով, թշնամուն քաշեցին իրենց հետևից` հասցնելով սարահարթում տեղավորված Անիի թագավորության բանակի կենտրոնի գրաված դիրքերին:
II փուլ – Հայերի կեղծ նահանջից ոգևորված թշնամու հեծելազորը, տեսնելով Անիի թագավորության բանակի կենտրոնի սակավաթիվ ռազմիկներին, անցավ ուղղակի գրոհի: Բռնկվեց համառ մարտ, որի ընթացքում Անիի թագավորության բանակի կենտրոնը հզոր նետահարության և ծանր հետևակի պարտադրած ձեռնամարտի շնորհիվ կասեցրեց հակառակորդի գրոհի թափը ու սկսեց նահանջել դեպի պահեստային դիրքեր:
III փուլ – Պահեստային դիրքերում տեղակայված նետաձիգների հուժկու հարվածի տակ ընկած թշնամու հեծելազորը հայտնվեց ծանր վիճակում և սկսեց խոշոր կորուստներ կրել, քանի որ հեծյալները մեծամասամբ չէին կարողանում հաղթահարել կտրուկ բարձունքը ու հասնել նետաձիգներին, իսկ որևէ կերպ այնուհանդերձ առաջ եկած թշնամու առանձին ռազմիկներին ձեռնամարտում ոչնչացնում էին նետաձիգների շարքերում մարտնչող ծանր հետևակայինները: Մարտը այս կերպ շարունակվեց բավականին երկար, քանի որ թշնամու բանակի հետևի շարքերը, տեղյակ չլինելով առաջացած դժվարությունների մասին, շարունակվում էին առաջխաղացումը` կուտակվելով Անիի թագավորության բանակի կենտրոնի կողմից լքված սարահարթում:
IV փուլ – Զգալով, որ սարահարթում կուտակված թշնամին, թեև ծանր կորուստներ կրելով, բայց այնուհանդերձ աստիճանաբար սկսում է հաղթահարել իր բանակի կենտրոնին` Հայոց սպարապետը մարտի մեջ մտցրեց դարանում գտնվող իր բանակի թևերը: Ընդ որում սկզբում թշնամու հոծ շարքերի վրա գլորվեցին նախապես պատրաստված խոշոր քարեր, որոնք ծանր կորուստներ պատճառեցին ու խուճապի մատնեցին վերջինիս:
V փուլ – Թևերից թշնամու վրա շարժվող Անիի թագավորության բանակի հեծելազորի ու հետևակի հիմնական ուժերը շրջապատեցին բարոյալքված թշնամուն` սկսելով անխնա կոտորել վերջինիս: Միաժամանակ ճակատից շարունակեցին հուժկու հարվածներ հասցնել նետաձիգները:
VI փուլ – Թշնամու վերջապահում գտնվող նետաձիգները փորձեցին նահանջել, բայց նրանց վրա հարձակվեց Արտանուջի թագավորության բանակը և, միանգամից անցնելով ձեռնամարտի, գլխովին ջախջախեց: Դրանից հետո վերջինս փակեց հակառակորդի նահանջի ճանապարհը: Բորբոքված մարտում հատկապես աչքի ընկան Գամրեկելի եղբայրները, որոնք հուժկու հարվածներով ձիերից տապալում էին հակառակորդի ռազմիկներին և որոնց հավասար ռազմիկ հակառակորդի շարքերում այդպես էլ չգտնվեց:
VII փուլ – Լիակատար շրջապատման մեջ հայտնված թշնամու բանակը գլխովին ոչնչացվեց:
VIII փուլ – Անիի թագավորության բանակը հետապնդեց հակառակորդի մնացորդներին մինչև Ատրպատական:
Հայերը կորցրին մոտ 15.000, դաշնակիցը` մոտ 3.000, թշնամին` մոտ 100.000 զինվոր:

[Lion]

Տեղեկանալով իրենց հիմնական բանակի պարտության մասին` թշնամու հյուսիսային ու հարավային զորասյունները ևս արագորեն նահանջեցին ու լքեցին Անիի թագավորության տարածքը: Սակայն նույնը չհաջողվեց անել արևելյան զորասյանը և նախորդ ճակատամարտից մի քանի օր անց Դավիթ I Անհողիի գլխավորած Լոռու ու Խաչենի թագավորությունների միացյալ բանակը (մոտ 20.000) Գարդմանի ճ-մ-ում հաղթեց Շադադյանների և Շուաբյանների էմիրության միացյալ բանակին:

Իր հերթին արդեն 998 թ-ի օգոստոսի կեսերին Դավիթ II Մեծի գլխավորած Արտանուջի (մոտ 10.000) ու Վասպուրականի (մոտ 5.000) թագավորությունների միացյալ բանակը ազատագրեց Խլաթը և Արճեշը Մրվանյանների էմիրության կայազորից (ընդհանուր` մոտ 1.000): Արդյունքում Մրվանյանների էմիրությունը վերջնականապես զրկվեց Բաղեշից հյուսիս գտնվող իր տիրույթներից և նրա ագրեսիվ հավակնությունները մեծապես սահմանափակվեցին:

Դե իսկ վերջին ակորդը այս պատերազմում դրեց Սյունիքի թագավորության բանակը (մոտ 15.000), որը 998 թ-ի սեպտեմբերին Վասակ Քաջ արքայի գլխավորությամբ գրավեց Երնջակ ամրոցը Գողթնի էմիրության բանակից (մոտ 1.000) և ոչնչացրեց Գողթնի էմիրությունը:

Ռավադյան IV պատերազմը ավարտվեց` հսկայական հետևանքներ թողնելով ոչ միայն անմիջականորեն տարածաշրջանի համար, այլ նաև նրա սահմաններից հեռու:

Պատերազմում կրած պարտությունը ծանր հետևանքներ ունեցավ հատկապես Ռավադյանների էմիրության, ինչպես նաև անձամբ Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի համար: Ռավադյանների էմիրությունը անվերադարձ կերպով կորցրեց տարածաշրջանի մահմեդական իշխանությունների առաջնորդի դերը: Ինքը, Ռավադյանների փառասեր էմիրը, այս դեպքերից հետո շատ չապրեց և մահացավ մոտավորապես 1000 թվականին: Հետաքրքիր է, որ նրա մահվան կոնկրետ թվականի ու հանգամանքների մասին սկզբնաղբյուներում տեղեկություններ չեն հանդիպում, ինչն էլ անուղղակիորեն վկայում է այն մասին, թե իր ժամանակի քաղաքական երկնակամարում ինչ աստիճանի էր կորել հետաքրքրությունը այս էմիրի նկատմամբ: Դե իսկ հաջորդ Ռավադյանների օրոք այս էմիրությունը արդեն լիովին վերածվել էր Ղազնևիների սուլթանության կցորդի, որևէ տարածաշրջանային դերակատարություն չուներ և այդպես էլ այլևս երբեք չունեցավ, չնայած իր գոյությունը պահպանեց մինչև 1070 թ-ը:

Կորուստներ կրեցին նաև Բուվայհյանները: Պարսկական արմատներ ունեցող ու շիիզմը դավանող այս տոհմից նշանակվող վեզիրները, որոնք սուննիզմ դավանող արաբների կողմից ընկալվում էին որպես իշխանության բռնազավթիչներ ու “իսկական հավատը դավանող խալիֆ”-ի վրա բռնացողներ, մեծապես նաև հենց Ռավադյան էմիրի ռազմա-քաղաքական ֆիասկոյի պատճառով կորցրեցին իրենց հեղինակության վերջին մնացորդները, մանավանդ որ Բյուզանդիայի հետ մլմլացող պատերազմը նրանց ոչ հաջողություն բերեց, ոչ էլ հեղինակություն, իսկ Ղազնևիների սուլթաններն էլ առաջին վարակիչ օրինակը տվեցին առ այն, թե ինչպես կարելի է լինել լիովին անկախ մահմեդական տիրակալ և գործել Բաղդատի խալիֆի առանց նույնիսկ ձևական համաձայնության: Ավելի ու ավելի քայքայվող և ամենաիշխանության հորձանուտը մուտք գործող Արաբական խալիֆությունում, ի տարբերություն գոնե իրենց առաջին ներկայացուցիչների տաղանդի որևէ նշույլից բացարձակապես զուրկ Բուվայհյանների վեզիրները իշխեցին ևս չորս տասնամյակ, սակայն այդպես էլ որևէ հաջողություն չարձանագրեցին ու ավելի խորացրեցին խալիֆության անկումը:

Իր հերթին Ղազնևիների սուլթան Իսմայիլը, որը լուրջ ներդրումներ էր արել “Արևմտյան գործում”, տանուլ էր տվել այն և նյութական կորուստների հետ միասին կորցրել էր նաև ղազիի իր հեղինակությունը, սեփական սուլթանության արևելքում ինքնիշխան դիրք գրաված եղբոր հետ սկսված գահակալական պայքարում հենց հաջորդ իսկ տարում կորցրեց ոչ միայն գահը, այլև կյանքը: Ընդ որում “Արևմտյան գործեր”-ը այն աստիճանի էին սառեցրել մինչ այդ այս ուղղությամբ ագրեսիվ ջիհադի ձգտող Ղազնևիներին, որ նույնիսկ նոր ու խիստ ռազմատենչ սուլթան Յամ էդ-Դուլա Մահմուդ I-ը (999-1030), չնայած այն բանին, որ իր երկարատև իշխանության ընթացքում սեփական սուլթանությունը հասցրել էր զարգացման գագաթնակետին և սկսել էր ոտք գցել նույնիսկ խալիֆների հետ, գերադասեց փշրել Ջայպալի ռաջայությունը, այլ ոչ թե կրկին փորձել հայոց քաջերի ուժը:

Հայաստանում պատերազմի անմիջական արդյունքը եղավ այն, որ Մանազկերտը և Ապահունիքը վերջնականապես անցան Արտանուջի թագավորությանը, իսկ Անիի թագավորության տարածքում գտնվող, ինչպես նաև նրա հարևան մյուս էմիրությունները ստիպված եղան հրաժարվել մինչ այդ վարվող ագրեսիվ քաղաքականությունից: Ընդ որում Գողթնի էմիրությունը ոչնչացավ, իսկ մյուս էմիրությունները լրջորեն թուլացան: Եվ ընդհանրապես, ոչ միայն Հայաստանում, այլև Ատրպատականում և Միջագետքի հյուսիսում արաբական տարրը զգալիորեն թուլացավ` աստիճանաբար իր տեղը Ատրպատականում զիջելով պարսկականին, իսկ Միջագետքի հյուսիսում` քրդականին: Արդյունքում Անիի թագավորությանը ավելի քան մեկ դար հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը մի քանի տասնամյակով վերացավ, իսկ բուն թագավորությունը մուտք գործեց խաղաղության մի դարաշրջան, որը տևեց գրեթե 40 տարի:

Ու երևի հենց այստեղ իսկը ժամանակն է, որ նաև մենք ընդհատենք մահմեդական աշխարհի հետ այս մեծագույն ընդհարմանը վերաբերվող մեր պատումը, պատումը մոռացված հերոսությունների ու անհայտ հաղթանակների մասին, քանի որ մնացածը... դա արդեն ուրիշ պատմություն է...

[Lion]

998 օգոստոսի սկիզբ – Ծումբ ամրոցի ճ-մ

"...Ու երբ միացյալ զորագունդը հավաքվեց, նրա հզորությունն ու ուժը, հպարտ դրոշները և հուժկու դյուցազունները կրկին հիշեցրին հինավուրց դարերը..."

Ջ.Ռ.Ռ. Թոլքիեն

Ասվել է ուրիշ առիթով, բայց մեր դեպքում էլ է շատ տեղին...

[Lion]

1250 թ-ին Էյուբյանների վերջին սուլթաններից մեկը հանդիսացած ալ-մելիք ալ-Մուազիմ Թուրան-շահի (1249-1250) մամլուք Այբեկը սպանեց իր տիրոջը և Եգիպտոսում հասավ փաստացի իշխանության: 1254 թ-ին, աքսորելով Էյուբյանների վերջին սուլթանին և ոչնչացնելով Էյուբյանների սուլթանությունը, նույն այս Այբեկը հիմք դրեց Մամլուքյան սուլթանությանը` դառնալով վերջինիս առաջին սուլթանը և իշխելով մինչև 1257 թ-ը: Հազարամյակների ընթացքում շատ ու շատ բան տեսած Եգիպտոսի պատմության մեջ բացվեց մի նոր էջ` Մամլուքյան սուլթանության էջը…

Էլիտար ռազմիկներ ու անգութ ասպատակիչներ, մահմեդական “ասպետներ” և դաժան ոչնչացողներ, անտոհմ ու անսկիզբ, բայց իսկական սուլթաններ – սա էին մամլուքները ու հենց այս հատկանիշներն էին բնորոշում ուշ միջնադարի մահմեդական աշխարհի ամենաուժեղ պետաան միավորումներից մեկը: Մամլուքյան սուլթանությունը երկար պատմական մի ժամանակաշրջանում հանդես եկավ նաև որպես գլխավոր հակառակորդ մեր հարազատ Կիլիկիայի թագավորությանը, սուլթանություն, որին, չնայած վերջնական հաջողությանը, այնուհանդերձ շատ անգամ բաժին ընկավ փորձելու նաև պարտության դառը պտուղը, պտուղ, որը նրան մատուցվեց հայոց քաջերի ջանքերով…

Մամլուքներ ու Կիլիկիա… ինչպես եղավ այս ամենը…?