Ստորև ուզում եմ անդրադառնալ անարժանիորեն անհայտ մնացած, սակայն կարևոր մի պատերազմի, որի արդյունքում Անիի թագավորությունը, ետ մղելով մահմեդականների հերթական ոտնձգությունը, հնարավորություն ստացավ շարունակել իր խաղաղ զարգացումը:
Գիլանյան պատերազմ
(936)
Սաջյանների էմիրության անկումից հետո 930-ական թվականների կեսերում Անիի թագավորության հարավ-արևելքում գերիշխող դիրք գրավեց Գիլանի էմիրությունը, որը կարողացավ իր գերիշխանությանը ենթարկել նաև մի շարք ավելի մանր էմիրությունների: Համարելով, որ իր դիրքերը արդեն բավականին ամրապնդված են, Գիլանի էմիրությունը պատերազմ սկսեց Անիի թագավորության դեմ:
936 թ-ին Արտավանյան-Գողթն երթուղով Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Գիլանի, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 40.000) գրավեց Նախիջևանը Անիի թագավորության կայազորից և շարունակեց առաջխաղացումը դեպի հյուսիս: Շուտով թշնամին գրավեց նաև Դվինը:
936 – Խոր-Վիրապ ամրոցի ճ-մ (Արարատ, Ոստան Հայոց գավառ, Արտաշատի մոտ)
Տեղեկանալով թշնամու արշավանքի մասին` արքայից-արքա Աբբաս Քաջը և սպարապետ Գոռ Մարդպետունին, չսպասելով Մարզպանական ու Ոստանիկ բանակի հիմնական ուժերի հավաքվելուն, միայն Ոստանիկ բանակի մի մասով (մոտ 10.000) շարժվեցին Գիլանի, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակի (13.000) դեմ: Սակայն ստացվեց այնպես, որ սրընթաց երթի արդյունքում Ոստանիկ բանակը մասնատվեց` հետևակը հետ մնաց հեծելազորից: Արդյունքում Խոր-Վիրապ ամրոցի դիմացի ընդարձակ հարթավայրում մարտակարգ ընդունած թշնամուն Հայոց արքայի անձնական ղեկավարությամբ մոտեցավ միայն Ոստանիկ բանակի հեծելազորը:
I փուլ – Հայկական հեծելազորը անցավ հարձակման ողջ ճակատով և, ջախջախելով թշնամուն, փախուստի մատնեց նրան:
II փուլ – Հայկական հեծելազորը առանց մարտերի մտավ Դվին:
III փուլ – Հաջորդ օրը թշնամու բանակը Խոր-Վիրապ ամրոցի դիմացի հարթավայրում կրկին մարտակարգ ընդունեց: Ի պատասխան դրա Հայկական հեծելազորը կրկնեց հարձակումը թշնամու վրա: Բռնկվեց համառ մարտ:
IV փուլ – Մարտադաշտ հասավ Գագիկ արքայի գլխավորած Վասպուրականի թագավորության բանակը (մոտ 20.000) և, ընթացքից գետանցելով Արաքսը, ջախջախիչ հարված հասցրեց թշնամու բանակի ձախ թևին ու փախուստի մատնեց նրան:
V փուլ – Հայկական բանակը ճակատային ու թևային համակցված հարված հասցրեց թշնամու կենտրոնին և, ջախջախելով նաև այն, վերջնականապես փախուստի մատնեց թշնամուն:
VI փուլ – Հայկական բանակը հետապնդեց հակառակորդին մինչև Նախիջևան և ծանր կորուստներ պատճառեց նրան:
VII փուլ – Հայկական բանակը մտավ Նախիջևան:
Հայերը կորցրին մոտ 2.000, թշնամին` 8.000 զինվոր:
936 – Հադամակերտի ճ-մ (Վասպուրական, Մեծ Աղբակ գավառ)
Նախորդ իրադարձությունների հետ միաժամանակ Լաշքարիի և նրա որդի Լաշքարիստանի գլխավորած Գիլանի էմիրության բանակի մի մասը (մոտ 2.500) Պարսկահայք-Մեծ Աղբակ երթուղով հարավից ներխուժեց Վասպուրական: Ի պատասխան դրա Ատոմ Արծրունու գլխավորած Անձևացիքի իշխանության բանակը (մոտ 1.000) շարժվեց թշնամուն ընդառաջ և Հադամակերտ ամրոցի մոտի մի կիրճում դարան դրեց: Այնուհետև Ատոմը բանակցություններ սկսեց և խոշոր գումարի փոխարեն թշնամուն առաջարկեց հեռանալ: Սակայն Լաշքարին չընդունեց այս առաջարկը և, շարժվելով Հայկական բանակի ուղղությամբ, ճամբարեց նրա անմիջական մոտակայքում:
I փուլ – Հայկական թեթև հեծելազորը ներխուժեց թշնամու բանակատեղի և, որոշակի կորուստներ պատճառելով վերջինիս, կեղծ փախուստի դիմեց դեպի կիրճը:
II փուլ – Լաշքարին իր հեծելազորի մի մասով սկսեց հետապնդել Հայկական թեթև հեծյալներին, մտավ կիրճը և ընկավ Հայկական հիմնական բանակի պատրաստած թակարդը:
III փուլ – Հայկական հիմնական բանակը փակեց կիրճի մուտքը, որից հետո նախապես պատրաստված խոշոր քարեր գլորելու և նետահարության միջոցով գլխովին ոչնչացրեց թշնամուն: Սպանվեց նաև Լաշքարին:
IV փուլ – Լաշքարիստանը, իմանալով տեղի ունեցած մասին, իր բանակի մնացած մասով անցավ հարձակման և կրկին մտավ կիրճը, սակայն դարանակալ Հայկական բանակը թշնամու բանակի այս մասին էլ նույն կերպ ոչնչացրեց ու սպանեց նաև Լաշքարիստանին:
Հայերը կորցրին 50, թշնամին` 2.000 զինվոր: Գիլանյան պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Անիի թագավորությունը պահպանեց իր լիակատար անկախությունը և տարածքային ամբողջականությունը:
Մալադեց տղերքը
Էջանիշներ