Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Ըստ մեզ հասած տվյալների 134 թվականին Կապադովկիայում, Փոքր Հայքում և Անդրեփրատյան Ծոփքում տեղաբաշխված էին հռոմեական 4 լեգեոններ՝ 27.304 լեգեոներ:
Սա կարևորվում է այն տեսանկյունից, որ սկզբնաղբյուրներում հստակորեն չի արտահայտված, 134 թ-ին Հռոմի տիրապետության տակ գտնվող Հայաստանի արևմտյան տարածքներ և Փոքր Ասիա ներխուժած սարմատների դեմ արշաված հռոմեական բանակի թվաքանակը, որի թիվը կարելի է պարզել միայն առկա տվյալների վերլուծության արդյունքում:
Այս անգամ ևս առկա 4 լեգեոնները նպատակահարմար է դիտարկել 2 խմբում.
ա) լեգեոններ, որոնք ուղղակիորեն հիշատակվում են հռոմեական բանակի կազմում.
1. XII Fulminata-ն,
2. XV Apollinaris-ը:
բ) լեգեոններ, որոնք ուղղակիորեն չեն հիշատակվում, սակայն որոնք գտնվում էին անմիջականորեն հարձակման ենթարկված տարածքներում և անկասկած պետք է գտնվեին հռոմեական բանակի կազմում.
1. IV Scythica-ն (134 թ-ին տեղաբաշխված էր Զևգմայի գետանցում),
2. XVI Flavia-ն (134 թ-ին տեղաբաշխված էր Սամոսատում):
Իր հերթին Հռոմի տվյալ պրովինցիաներից կարող էր հավաքվել նաև մոտ 26.000 դաշնակից ռազմիկ:
Այսպիսով կարելի է պնդել, որ սարմատների դեմ արշաված հռոմեական բանակը կազմում էր 50.000 ռազմիկ, որից մոտ 27.000 լեգեոներ և մոտ 23.000 դաշնակից:

Հետաքրքիր է, որ համաձայն Արիանոսի այս ժամանակ Կապադովկիայի կուսակալի բանակում կար Փոքր Հայքի Հայ ռազմիկներից կազմված զորամաս, որը ևս իր մասնակցությանն է բերել այս գործողություններին:

[Lion]

Ի նկատի էր առնված, ինքդ քո գլուխը, գլուխ պատռելով ասույթը սխալ ես հասկացել

Պատկերացրու որ այս անգամ էլ ոչ - ես իմ գլուխը մի քիչ շատ եմ գնահատում, որ այն... պատռեմ

այդպես լիներ շատ բառեր այլ ձև կարելի է գրել, ուղղակի չիմացություն:

"Շատ բառեր"-ը ուրիշ թեմա է: Այստեղ խոսքը "Բ(յ)ուզանդ" անվան մասին է, որի երկու ձևն էլ տարածված են:

Իմ կողմից շատ հարգված բանասեր դասախոսներ:

Պատկերացրու ես էլ պակաս չեմ հարգում մեր պատմիչի երկը հրատարակած մասնագետներին, որոնք նրա անունը գրում են "յ"-ով...

Հանրագիտարանումչեմ տեսել չեղած նյութը տեղադրվի ու այդպիսի վերլուծություններ արվի:

Իսկ ով ասաց, որ իմ գիրքը սկզբունքորեն կրկնում է հանրագիտարանային ոճը? Ես կոնկրետ դեպքում ընդամենը նշեցի մեկ նմանություն , որով իմ գրքի ոճը նման է հանրագիտարանային ոճին:

Չես կարծում անհամեմատելի մեծություններ ես չափում

Ոչ:

90 տոկոսը շատ մեծ փիվա շեշտելու համար:

Եվ նորից եմ կրկնում - իմ գրքի 1-ին հատորի նախաբանում ես մանրամասն անդրադարձել եմ այն հարցին, որի "շեշտում"-ը դու պահանջում ես, իսկ մնացած 69 հատորներում ես այս կամ այն մանրամասնությամբ խոսում եմ կիրառածս սկզբունքների և այդ թվում նաև քո կողմից քննարկվող թեմայի մասին...

Առավել ևս, վերևում նշում էիր 95 տոկոս հավանականության մասին

50/50-ը վերաբերվում էր իմ ու քո վեճին, որտեղ, երբ կա 2 վիճող կողմ, կարծիքները ի սկզբանե 50/50 են: Զարմանալի է, որ այս պարզ բանը չես հասկացել...

իսկ ամբողջ գիրքը կազմված է գրքերից

Եվ?

Լուրջ գրքի համար հավանական համարելը քիչ է:

Իմ գիրքը ստեղծելիս ես ընտրեցի սկզբունքային այլ լուծում և ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ հիմա կարծում եմ, որ եղած տարբերակների մեջ դա ամենաճիշտն էր:

...բերված ճակատամարտերի ճնշող մեծամասնության վերաբերյալ մարտնչող բանակների թվական տվյալները, ինչպես նաև կորուստները հայտնի չեն: Այս դեպքում կա սկզբունքային երկու լուծում.
ա) ընդհանրապես չանրադառնալ թվական տվյալներին և կորուստներին,
բ) փորձել այնուհանդերձ գոնե մոտավորապես նշել դրանք` հիմնվելով եղած տեղեկատվության վերլուծության, իրադարձությունների ընթացքի, պետությունների ու նրանց բանակների ռազմական պոտենցիալների, ճակատամարտի ընթացքի ու տևողության և այլ կողմնակի հանգամանքների վրա:
Ես ընտրել եմ երկրորդ լուծումը, քանզի թվական տվյալները չնշելը ցանկացած դեպքում ելք չէ, այն դեպքում, երբ իմ կողմից տրված լուծումը, լինելով չափազանց համարձակ և որոշակիորեն խոցելի, ցանկացած դեպքում ընթերցողին հնարավորություն կտա գոնե մոտավոր պատկերացում կազմել մարտնչող բանակների թվակազմի և նրանց կրած կորուստների մասին, իսկ արդյունքում` իրադարձության տեղի ու դերի վերաբերյալ: Գոյություն ունի ևս մեկ կարևոր հանգամանք, որը ստիպեց ինձ վարվել հենց այս կերպ: Թվական տվյալների բացակայության դեպքում որևէ պատերազմ նկարագրելիս հաճախ ստեղծվում է մի իրավիճակ, երբ բանակներից մեկը մի քանի հաղթանակներ է տանում, սակայն մյուս բանակը տանում է ընդամենը մեկ հաղթանակ և... պատերազմը ավարտվում է իր օգտին: Այս դեպքում, եթե չնշվեն թվական տվյալները, ընթերցողի մոտ հարց կառաջանա, թե ինչո՞ւ, եթե առաջն բանակը հաղթեց ավելի շատ ճակատամարտերում, քան երկրորդը, պատերազմը ավարտվեց երկրորդի օգտին: Իսկ թվական տվյալները նշելու դեպքում, երբ ես ընթերցողին ըստ էության փոխանցում եմ ճակատամարտի մասշտաբը ու նրա ստրատեգիական նշանակությունը, կարդացողի համար պարզ է դառնում, որ հենց նույն այդ օրինակում առաջին բանակը հաղթել է ընդամենը մի քանի մանր ճակատամարտերում, սակայն գլխավոր բանակների կողմից տրված խոշոր ճակատամարտում հաղթանակ է տարել մյուսը` վճռելով պատերազմի ելքը:
Ընդ որում սրա հետ կապված ուզում եմ հատկապես ուշադրություն հրավիրել մի կարևոր հանգամանքի վրա: Սկզբնաղբյուրներում ուղղակի տվյալի բացակայությամբ պայմանավորված ենթադրաբար տրված բանակների թվերը երբեք էլ չեն ենթադրում որևէ կամայական մոտեցում: Յուրաքանչյուր, այո, ընթերցող, առանց չափազանցության ես դա կարող եմ ասել, յուրաքանչյուր նման դեպքում իրականացվել է մարտնչող բանակների և երկրների ռազմական պոտենցիալների, կրած կորուստների, պատերազմի ու ճակատամարտի ընթացքի, ռազմա-քաղաքական և այլ հանգամանքների խորը ու բազմակողմանի վերլուծություն` բազմաբնույթ հանգամանքների համակարգային հաշվառումով: Հատկապես պահանջկոտ ընթերցողին հրավիրում եմ իրականացնել նմանատիպ տվյալների փոքրիկ վերլուծություն գրքում բերված ցանկացած ճակատամարտի վերաբերյալ և ես վստահ եմ, որ նա ևս, օբյեկտիվ ու անկողմնակալ մոտեցման դեպքում, կհանգի մոտավորապես իմ բերած թվերին…

Համեմատում էիր հանրագիտարանի հետ, այնտեղ դու երբեք այդպիսի նյութ չես գտնի:

Նայիր վերև:

այո , ասեմ Լիոն վերջնա

Ըհը - եվ որ հատորն ես կարդացել?

Իսկ միգուցե գիտական շրջանակները ուրիշ տեսակետ ունեն:

Խնդրեմ - շարադրիր այն, տեսնենք որն է և այդ ոնց է իմ առաջարկածից ավելի լավ տարբերակը...

Իրոք, կարող ես հիմնավորել որ արդարացնում է:

Այո - տես օրինակ Ն. Ադոնցի, Ս. Մելիք-Բաշխյանի, Բ. Ուլուբաբյանի և այլոց աշխատությունները...

Լիոն գրքերը կարդում են, ոչ թե անգիր անում: Ինձ առավել հետաքրէիր է գրքի բուն նյութը, ծանոթությունում կարելի է ինչ ասես գրել

Եվ կրկին ուշադրության պակաս գրքին "ծանոթանալիս": 1-ին հատորիս նախաբանում գրված է.

Աշխատության մեջ տրված են իմ ծանոթագրությունները: Այստեղ ես փորձել եմ հիմնավորել իմ այն տեսակետները, որոնք այս կամ այն չափով տարբերվում են համընդհանուր ճանաչում գտած մոտեցումներից, ինչպես նաև տալ անհրաժեշտ պարզաբանումներ: Ու թեև այս հանգամանքը ինչ-որ չափով հեռացնում է իմ աշխատությունը զուտ տարեգրքային ոճից և նրան ընձեռնում է նաև վերլուծական բնույթ, սակայն իմ խորին համոզմամբ նախ դա ավելացնում է նրա արժեքը, և հետո` առանց դրա ընթերցողի համար հնարավոր է պարզ չլինի, թե ինչ հիմնավորվածությամբ եմ ես որևէ փաստի վերաբերվել այս, այլ ոչ թե այլ կերպ:

Ինքդ էլ ես տեսնում, որ ծանոթագրությունները իրականում կազմում են աշխատությանս լիիրավ մասը:

Էլի գալիս ենք նույնին, որտեղ ոնց հարմարա:

Դե եթե որևէ հարցում որևէ մեկը այլ տեսակետ ունի, թող շարադրի և փորձի ժխտել իմ կողմից պաշտպանվող տեսակետը: Հաջողության դեպքում խոստանում եմ առաջինը շնորհավորել այդ մարդուն...

[Lion]

Տիգրան Մեծի <բախտը որոշակիորեն չի բերել>... Նրա մասին ներկայիս պատմաբանները հիմնականում դատողություններ են անում միայն հունա-հռոմեական կողմնակալ ու թշնամական վերաբերմունք ունեցող պատմաբանների հաղորդած տվյալների հիման վրա, հավասարազոր նրան, որ 2000 տարի հետո մենք Ռ. Քոչարյանի մասին դատենք Ադերբեջանական պաշտոնական ԶԼՄ-ների տեղեկություններով: Հին աշխարհի հենց այս կողղմնակալ ԶԼՄ-ներն են, որ Տիգրան Մեծի մասին տարածել են նման թյուր կարծքի. իբր նա մեծամիտ էր, ինքնահավան և այլն, իսկ ներկայիս արևմտյան տրամադրված պատմաբաններն էլ ոչ մի ցանկությւն չունեն դա հերքելու /հայերին ոչ-ոք չի լսում/... Ավելի չեզոք աղբյուրները այդ ամենը չեն հաստատում:

Տիգրան Մեծը Տիգրանակերտը պաշարած Լուկոլլոսի հռոմեական մոտ 140.000-անոց /ես բերում եմ այս թիվը, քանի որ եղած տվյալները Լուկոլլոսի բանակի 20-40.000 լինելու մասին ակնհայտորեն չեն համապատասխանում ճշմարտությանը, այն դեպքում, երբ իմ բերած թիվը որպես հիմնավորում ունի հռոմեական Արևելյան պրովինցիաների ողջ զինուժի ընդհանուր քանակը, որը անկասկած Լուկոլոսի հետ էր, քանզի այդ ժամանակ Հռոմմը այդ տարածաշրջանում այլ պատերազմ չէր վարում/ բանակի դեմ դուրս եկավ մ.թ.ա. 69 թ-ի հոկտեմբերի 6-ին: Նրա տրամադրության տակ եղած Մեծ Հայքի բանակում /մոտ 70.000/ բուն հայ ռազմիկները հազիվ կազմում էին կեսը, քանի որ Հայկական բանակի հիմնական մասը Հայոց արքան թողել էր գրաված տարածքներում, մի կողմից դրանք չկորցնելու, մյուս կողմից էլ թշնամուն հնարավորինս <քիչ հայի արյունով> թուլացնելու մտադրությամբ: Նրա հետ էր Հայոց ծանր հեծելազորը /17.000/, արքայական Թիկնապահ գունդը /6.000/ և Հայոց հետևակից /հիմնականում գումակային և սակրավոր ուժերից մոտ 17.000 մարտիկ: Ինչպես արդեն նշվեց` Մեծ Հայքի բանակի մի մեծ մասը, որն էլ անմիջականորեն մասնակցեց մարտին, դաշնակիցներն էին` իբերները, ատրպատականցիները, ադիաբենցիները և այլն:

Հենց այս հանգամանքով է պայմանավորված Մեծ Հայքի բանակի պարտությունը: Ճ-մ-ը բավականին նկարագրված է և ես նրան չեմ անդրադառնա: Ասեմ միայն, որ նրա արդյունքների մասին տվյալներն ակնհայտ չափազանցված են: Դատեք ինքներդ: Ըստ Պլուտարքի Հայկական Մեծ Հայքի բանակի հետևազորից սպանվել է 100.000, իսկ հեծելազորից <քչերն են ազատվել>/տես է.../, այն դեպքում, երբ հռոմեացիները կորցրել են ընդամենը 5 /բա.../ ռազմիկ:

Իսկ փաստն այն է, որ Մեծ Հայքի բանակը այդ ճ-մ-ոմ կորցրել է մոտ 5.000 ռազմիկ /ավելի անկողմնակալ պատմաբանների տվյալներով/, իսկ Տիգրան Մեծին հաջողվել է իր բանակը հեռացնել այն շրջապատած թշնամուց համեմատաբար փոքր կորուստներով և պահպանել նրա մարտունակությունը, որն էլ հիմք հանդիսացավ հետագայում թշնամու վերջնական պարտության համար:

[Lion]

Հայոց կայսրության անհաջողությաւն պատճառները մի քանիսն էին և դրանցից մեկով փաստը բացատրել չի կարելի: Այսպես

1. Հռոմեական բանակը քանակապես գերազանցում էր Մեծ Հայքի բանակին /սրա տակ այստեղ ես նկատի ունեմ բուն Հայկական բանակին և Դաշնակիցներին /: Այսպես. եթե Մեծ Հայքի բանակում բուն Հայկական մասը կազմում էր 180.000, իսկ Դաշնակիցները գրաված երկրների բանակներից /որոնք բնականաբար ծայրահեղ անհուսալի էին և առանձնապես ցանկություն էլ չունեին կռվել իրենց նվաճողների համար/ 120.000: Իսկ մ.թ.ա. մոտ 100-65 թվականներին բուն հռոմեական բանակը կազմված էր 40 լեգեոնից, որոնցից յուրաքանչյուրի կազմում կար 5.000 ռազմիկ: Այսինքն կարելի է հաստատված համարել, որ Հռոմի ողջ բանակը այս ժամանակաշրջանում կազմում էր մոտ 400.000 ռազմիկ (200.000 լեգեոներ և մոտավորապես այդքան էլ դաշնակից): Իսկ հռոմեական միայն արևելյան բանակը արդեն կազմում էր մոտ 180.000 ռազմիկ...: Այսպիսով - պատճառ 1 - Թշնամու քանակական գերակշռություն:

2. Հռոմեական բանակը իրոք ավելի լավ էր կազմակերպված, քան այն ժամանակվա Մեծ Հայքի բանակը, որը թեև իր որոշ հատկանիշներով գերազանցում էր Հռոմեականին, սակայն ընդհանուր վերցված հռոմեականը իր կազմակերպական հատկանիշներով ավելի լավն էր: Չմոռանանք, որ հռոմեացիները արդեն <սպանել> էին այնպիսի պետությունների, ինչպիսիք են Սելևկյանները, Մակեդոնյան, իսկ ապագայում` Պոնտոսը: Այսպիսով - պատճառ 2 - Թշնամու կազմակերպական գերակշռությունը

3. Տիգրան Մեծի պետության բնույթը, որը կայսրություն էր, իսկ դրանք ինչպես հայտնի է. շատ անկայուն են և նվաճված ազգերը միշտ էլ ձգտում են անկախանալ: Ոչ մի կայսրություն հավերժ չէ և ի վերջո փլուզվում է: Պատճառ 3 - Տիգրան Մեծի պետության բնույթը:

4. Հռոմեական հետախուզության տարած քայքայիչ աշխատանքը, որի հետևանքով շատ իշխաններ դավաճանեցին Տիգրանին, իսկ մի քանիսն էլ անցան ուղղակի թշնամու կողմը: Պատճառ 4 - Թշնամու քայքայիչ աշխատանքը, որին Հայկական կողմը չկարողացավ լավ հակադարձլ:

Ի դեպ - Հայոց բանակի զինվորները վախկոտ և փախչելու պատրաստ զինվորներ չէին, ինչպես ներկայացնում են եվրոպակենտրոն պատմաբանները: Նման արտահայտություններով նրանք վիրավորում եք այն 2.000 քաջերին, որոնք Տիգրանակերտի իշխան Մեհրուժանի գլխավորությամբ խենթորեն խիզախ մարտի ելան Լուկոլլոսի ներխուժած 130.000-անոց բանակի դեմ և, ծանր կորուստներ պատճառեկով թշնամու, ողջ կազմով զոհվեցին: Դրանով նրանք վիրավորում են Տիգրանակերտի ճեղքմանը մասնակցած Հայ հեծելազորի հզոր ռազմիկներին, որոնք քիչ անց Արածանիի ճ-մ-ում փշրեցին <փառապանծ> լեգեոներներին...

Այո. Տիգրանակերտի ճ-մ-ում Մեծ Հայքի բանակը պարտություն կրեց, քանի որ նրա շարքերում մեծ էին Դաշնակիցները, որոնք, եթե վախկոտ ու փախչելու պատրաստ էլ չէին, ապա կռվելու առանձնապես մեծ ցանկություն էլ չունեին:

[Lion]

Հայտնի խոսք կա` "Դար ապրիր, դար սովորիր"... իրոք, որ ճիշտ խոսք է...

Ինձ համար իրենից միշտ էլ որոշակի հանելուկ էր ներկայացրել Մովսես Խորենացու հաղորդումն այն մասին, որ Արմենիի արքա Զարմայրը (մ.թ.ա. 1194-1180) մարտնչել է Տրոյայի պատերի տակ... ղեկավարելով այդ թվում նաև եթովպացիներից կազմված բանակը: Չէ, այն որ Տրոյայի պաշտպանությանը մասնակցել են արիմները Կիլիկիայից, փաստ է, այն մասին, որ Զարմայրի հետ եղել են նաև Հայ ռազմիկներ - ուղղակիորեն խոսում է Խորենացին...

Բայց... այնուհանդերձ, ինչ եթովպիացիներ Ախր եթե խոսքը գոնե եգիպտացիների մասին լիներ, էլի կարելի էր որոշակի վերապահումներով ասել “հա”, բայց չէ որ Եթովպիան Եգիպտոսից էլ հեռու է և այն երբեք էլ չի խառնվել Եգիպտոսից հյուսիս գտնվող այլ երկրների գործերին? Կարելի է նույնիսկ ասել, որ, կոպիտ ասած, Եթովպիան գործ ուներ միայն Եգիպտոսի հետ, իսկ Եգիպտոսից զատ էլ ոչ-ոք մեծ հաշվով չգիտեր Եթովպիայի մասին:

Եվ հանկարծ - առը քեզ, մեր արքան հանկարծ Տրոյայում գլխավորում է այդ թվում նաև... եթովպիացիների բանակը Խնդրեմ, տեսեք այդ հատվածը - (հերթական անգամ հայցում եմ մոդեռների ներողամտությունը - Խորենացու հայերեն թվային տարբերակը ուղղակի չկա )

Գիրք 1
19
О том, что произошло после смерти Шамирам

...Зармайр
Этот был послан Приаму на помощь Тевтамосом вместе с эфиопским войском и погиб от рук эллинских храбрецов.

Գիրք 1
32
Об Илионской войне при Тевтамосе и участии нашего Зармайра с немногими (воинами) вместе с эфиопским войском и о смерти его в этой войне

...Также и наш Зармайр, служивший ассирийцам, с немногими воинами отправился вместе с эфиопским войском на помощь Приаму и там, получив рану от эллинских храбрецов, умер; желал бы я, чтобы это было от Ахилла, а не от кого-либо другого из храбрецов.

Ըհը, սա է այդ հատվածը, որի համար գրեթե 15 տարի ես փնտրել եմ բացատրություն: Ու մինչև վերջերս ես չէի կարողանում այս ամենը բացատրել այլ կերպ, քան թյուրիմացությամբ, քանի որ խելքին մոտ չէր ենթադրել, որ մեր Զարմայրը գլխավորել է մի բանակ, որը նույնիսկ տեսականորեն էլ չէր կարող այդ ժամանակաշրջանում հայտնվել այդ տարածաշրջանում

Եվ ահա թե վերջերս ինչ ինֆորմացիա հայտնաբարեցի ես, մի ինֆորմացիա, որը ոչ միայն լիովին ու բավարար կերպով պատասխանում է վերևում բարձրացված հարցերին, այլև նորանոր ու խիստ հետաքրքիր մտորումների տեղիք է տալիս…

Այսպես, համաձայն Ա. Ի. Իվչուկի, Տրոյական պատերազմի ժամանակ հիշատակվող "եթովպացիներ"-ը իրականում որևէ կապ չունեն Եգիպտոսից հարավ բնակվող եթովպացիների հետ, իսկ Իլիականում էլ չեն հիշատակվում որպես սևամորթներ: Ավելին, ոչ միայն "եթովպ" բառն է հին հուներենում ունեցել է "պայծառամաշկ" իմաստը, այլև "եթովպացի" հասկացությունը մինչև մ.թ. 6-րդ դարը ընդհանրապես չի ունեցել "սևամորթ" իմաստը և նրա տակ երբեք էլ նկատի չեն ունեցել բուն Եթովպիայի բնակիչներին: Օրինակ, Հիսիոդիոսի մոտ "եթովպացիներ"-ը առանձնացված են "սևամորթներից": Միայն մ.թ. 6-րդ դարից հետո է այդ բառը աստիճանաբար ձեռք բերել “ներկայիս եթովպացի” կամ “սևամորթ” իմաստը:

Իսկ երբ նյութը ուսումնասիրում ենք ավելի խորությամբ, ի հայտ են գալիս նորանոր և խիստ հետաքրքիր մանրամասներ:

Այսպես, պարզվում է, որ Տրոյական պատերազմի ժամանակ հիշատակվող և այդ պատերազմում էլ զոհված "եթովպացիներ"-ի առաջնորդը (այսինքն` մեր արքա Զարմայրը) իրականում հունական պատմական լեգենդներում ստացել է "Մեմնոն" անունը:

Արդեն իսկ հիշատակած հունական լեգենդներում Մեմնոնը բնութագրվում է որպես շատ գեղեցիկ տղամարդ, որը Տրոյա է ժամանել "եթովպացիներ"-ի ("պայծառամաշկեր"-ի) բանակով: Մեմնոնը սպանում է հունական դյուցազուն Անտիլոքին, բայց ինքն էլ զոհվում է Աքիլլեսի հետ մենամարտում, որը դրանով իր հերթին վրեժ է լուծում իր ընկեր Անտիլոքի համար: Իր հերթին, համաձայն Կվինտուս Սմիռնացու հեղինակած պոմի, Մեմնոնը սպանել է 3 աքայացու, բայց այս հեղինակը ևս նշում է, որ այս արքան զոհվել է Աքիլլեսի դեմ մարտում:

Հատկանշական ևս մեկ դետալ - Մեմնոնի մահից հետո Զևսը, տեսնելով Հաոս աստվածուհու թափած անմխիթար արցունքերը իր զոհված որդու համար (հին հույները հավատում էին, որ վաղորդյան ցողը հենց այս աստվածուհու արցունքներն էին), վերակենդանացրեց Մեմնոնին և դարձրեց նրան անմահ: Հետաքրքիր է, որ Հաոս աստվածուհին Տիտանյանների ցեղից էր, որոնցից էր նաև մեր Հայկը: Ավելին, թեև Մեմնոնի “պաշտոնական” հայրը համարվում էր Թեիոսը, բայց իրականում Հաոսը երկար սիրային կապ ուներ… Արիոնի հետ, որը կրկին նույնանում էր մեր Հայկ Աղեղնաձիգին:

Մանր, բայց շատ հետաքրքիր մի դետալ ևս – Փոքր Ասիայում հաստատված փռյուգացիները բավականին երկար ժամանակ ցույց էին տալիս այն ճանապարհը, որով Մեմնոնի բանակը շարժվել է Տրոյային օգնության: Այս հաղորդումը ևս անուղղակիորեն վկայում է, որ Մեմնոնի բանակը անցել է Փոքր Ասիայով, որպես միջանկյալ կամ տռանզիտային երկրով…

Եվ այսպես, ինչ ունենք մենք ըստ հունական աղբյուրների.

1. “եթովպացի” իրականում նշանակում է “պայծառամաշկ”,
2. “պայծառամաշկեր”-ի արքան Հաոս աստվածուհու որդին էր,
3. “պայծառամաշկեր”-ի արքայի հայրը կարող էր լինել Արիոնը` Հայկ Աղեղնավորը,
4. “պայծառամաշկեր”-ի արքան շատ գեղեցիկ էր,
5. “պայծառամաշկեր”-ի արքան զոհվում է Աքիլլեսի դեմ մենամարտում,
6. “պայծառամաշկեր”-ի արքան վերակենդանանում է,
7. “պայծառամաշկեր”-ի արքան իր բանակը Տրոյա է տարել Փոքր Ասիայով, այսինք Տրոյա է ժամանել արևելքից, բայց ոչ Փռյուգիայից,

և ինչ ունենք մենք ըստ Խորենացու.

1. Զարմայրը մասնակցել է Տրոյայի պաշտպանությանը,
2. Զարմայրը գլխավորել է “պայծառամաշկեր”-ի բանակը,
3. Հայերն ունեցել են գեղեցիկ արքա, որն աստվածացվել է,
4. Զարմայրը, ըստ ենթադրություն-ցանկության, զոհվել է Աքիլլեսի դեմ մենամարտում,
5. Հայերն ունեն մահացող և վերակենդանացող աստված,
6. Հայկը հայերի գլխավոր աստվածն էր:

Հաշվի առնելով այս ամենը, ես գալիս եմ հետևության, որ փաստորեն ոչ միայն Խորենացին է հայտնում Զարմայրի մասին, այլ նաև Տրոյական պատերազմին Արմենիի արքայի մասնակցության մասին հարուստ տեղեկություններ են տալիս նաև հունական աղբյուրները:

Այսպիսով, համադրելով Խորենացու երկի և հունական աղբյուրների հաղորդումները, կարելի է վերականգնել Տրոյական պատերազմին հայերի իրական մասնակցության պատկերը, մի պատկեր, որը մինչ այժմ որևէ լուրջ վերլուծության չի ենթարկվել…

[ministr]

3. Տիգրան Մեծի պետության բնույթը, որը կայսրություն էր, իսկ դրանք ինչպես հայտնի է. շատ անկայուն են և նվաճված ազգերը միշտ էլ ձգտում են անկախանալ: Ոչ մի կայսրություն հավերժ չէ և ի վերջո փլուզվում է: Պատճառ 3 - Տիգրան Մեծի պետության բնույթը:

Lion ջան բայց Հռոմն էլ էր կայսրություն, ու հռոմեական բանակում ընդգրկված էին նաև գրավված երկրների զինվորները: Հետևաբար ինչի ես կարծում , որ էդ բնույթը միայն մեզ էր խանգարում?

[Lion]

Ըստ իս բացատրությունը կայանում է նրանում, որ հռոմեա-հելլենական էլեմենտը միմյանց ավելի հարազատ էր, քան Հայկական կայսրության բաղկացուցիչ մասերը կազմող էլեմենտները...

[ministr]

Ինչի միայն հելլենական?
Գալլերը, գերմանները, դեմ չէին լինի հաստատ հռոմեացիների հերն անիծելու:

[Մեղապարտ]

Ովքեր էին այդ bhrug ները կամ ըստ Սպլենգերի առաջարկած ձևի ,այսպես կոչված phrygische ցեղերը կամ էթնո խումբը: Անտիկ աղբյուրներից մեզ հայտնի է, որ «փռյուգիացիները» որպես առանձին միավոր այդ անվանումով հանդես են եկել շատ կարճ ժամանակով: Հին Կտակարանը ասում է, որ Գամերը Հաբեթի ավագ որդին է, հրեա պատմիչ Josephus Flaviusը հայտնում է, որ «Գամերի սերունդները ըստ հույների համարվում են Գոմերացիները, այսինքն՝ «Կիմիրացիները» ինչպես իրենք են անվանում: Գոմերը հայրն է Ռիֆաթի, Աշկենազի (Ասկանազի) կամ ըստ Josephus Flaviusի Աստանազ, հույները նրանց անվանում էին Ռեգիյացիներ, որոնք համարվում էին գերմանացիների և սկանդինավցիների նախնիները, նրանք համա պատասխանաբար ապրել են Վանի տարածքներում, Գերմանիայում և Սկանդի նավներում, Ռիֆաթի սերունդները կոչվում էին պաֆլոգոնացիներ, որոնք ապրել էին Ռիֆեյան լեռներում (ժամանակակից Կարպատներ): Ասքանազից և Ֆոգարմից առաջացել են հայերին ազգակից Աշքանազյանները և ֆորգոմացիները վերջին ներիս հույները անվանել են bhrugներ: Սա փռյուգիա ցիների դիցաբանական առաջին կապն է հայկական էթնոսի հետ:

(հատված)

Ավելի ուշ շրջանի հույն հեղինակ բանաստեղծ Պինդարոսը (մ.թ.ա. 518-446) Տիփոնի հայրենիքը՝ Արիմների երկիրը ավելի որոշակի մատնանշում է Կիլի կիայում: Որոշակի պարզաբանման կարիք ունի Իլիաէ /Իլիաս/ էլիաս Հոմերոսյան պոեմի անունը, նա ուղղակիորեն առնչվում է, Հալլ /Հելլ / Էլլ բառի հետ, որի արամեական կամ ասորական տարբերակն է «Էլի»-ն: Դասավորենք շարքը՝ Հալլ/ Հելլ/ Էլլ/ Էլի և Իլիաէ/ Իլիաս/էլիաս: Տանք հերթականորեն այս անվանումների բացատրությունը. Իլիաէ նշանակում է «Արարիչ հոր էություն», Իլիաս/ էլիաս նշանակում է «հոր առաջնեկը»: Համեմատենք անվան իմաստները Asatibada (թագավորանիստ բերդաքաղաք Կիլիկիայում) տերմինի հետ, որը նշանակում է «առաջին Ա աստծո լույս պատ» մենք տեսնում ենք, որ Հոմերոսյան հայտնի էպոսի Իլիաէ/ Իլիաս/էլիաս Asatibada անվանումների ծագումնաբանությունը կապված է հայկական էթնոսի լեզվամտածողության հետ, անցում կատարենք Հին Կտակա րան:

(հատված)
Պատմահամեմատական լատինագիտության մեջ հայտնի է Frūmentum բառը, որը ընդհանուր առմամաբ մատնանշում է հացազգի բույսերին: Վալդեն և Հոֆմանը տալով այս բառի ծագումնաբանությունը ասում են ,որ frūgēs նշանակում է «հողի պտուղներ»: Ա Էրթմանը գտնում էր ,որ fruges նշանակում է «բեղմնավորող ուժ»: Եզակի թվում այն գոյական է և գրվում է frūgi նրանից առաջացել է frūgi homo ‘ «լավ եկամուտով մարդ ,արժանի» որ արխատիպը համարվում է bhrūg-s (> frūx) ը: Իտալական լեզվաընտանիքից դուրս այս բառը հանդիպում է գերմանական bruks, brūhhan,հին անգլիական bryce «պետքական» և այլն: Վալդեnն և Հոֆմանը գտնում էին ,որ frūmen ը հնագույն լեզվի բառ է : Բառի հաջորդ իմաստներն են «կոկորդ» և «կերակրվել»: Բառի ծագումնաբանություը թույլ է տալիս կարծելու ,որ favrugx «կոկորդ» բառը քերականորեն կապված է bher բառի հետ, որը նշանակում է անդունդ: Էռնուն և Մեյեն կարծում էին ,որ frui բառը կապված է frūgēs, frūm entum, frūctūs բառերի իմաստների հետ, որը կապված էր հողագործության հետ: Այսպես թե այնպես frūmen և frūmentum բառերը կապված են հացահատիկի,հացի, հասկի հնագույն իմաստների հետ: Հայկական լեռնաշխարհի bhrug ներ կոչվող ցեղային միությունը հույն-հռոմեական աղբյուրներում հիշատակվում է որպես «Գորդիենե», նրանց արքայատոհմի հիմնադիրը ըստ հնագույն աղբյուրների դարձավ G(h)ordios ը նա Փոքր Ասիայի հյուսիս արեւմտյան մասում, Սանգարիոս գետի հովտում հիմնեց իր անունով Գորդիոն քաղաքը պետությունը: «Գորդիենե», g(h)ordios ը հայկական աղբյուրներում հիշատակվում է «Կորդուք կամ Կորդուենեն, Կորդվաց աշխարհ», ձևերով , նրանք հայտնի էին նաև g(h)ordiazi , Էրետիացիներ, (հ)ururdra անունով: Իլիականի մեջ տրոյացիները կոչվում են «hippodamoi ձիեր հնազանդեցնողներ»,:Փոքր Ասիայի Cappadocia տարածա շրջանի հնագույն անունն է Katpatuka բառացիորեն նշանաում է «հրաշալի ձիերի երկիր» սա պատահական չէ ,այն հեռավոր ժամանակներում գիտեին, որ ձիավար ժությունը Փոքր Ասիական տարածաշրջանի այցեքարտն է:Տարածաշրջանի պատ մության մեջ ձիավարժությունը համարվել է հայերի առանձնաշնորհը: Վերադառնանք bhrug բառի հնագույն իմաստին, Եփրատի Շումերական անունն է Buranum ,Աքքադական Pu-rat-tu ըստ ձևավորված կարծիքի բառացի նշանակում է «թեթև տարածվող» նման մեկնաբանությունը սալ է , bhrug նշանակում է «հուր բերող» կամ «երկրորդը, որ բերում է հուր»: Բերված նյութերը հստակորեն մատնա նշում են, որ մինչև Տրոյական պատերազմը bhrug ները՝ այսինքն փռյուգիացիները, որոնք նաև տարբեր աղբյուրներում հայտին են որպես «իլիա, իլիուն կամ արիունա և էլոհիմ» ապրում էին Փոքր Ասիայում

(հատված)

Գերմանացի պատմագրերը german ների ծագումը կապում են հայկական լեռնաշ խարհի հետ: Լիդիական տիրապետուփյան ժամանակաշրջանում Cappadocia կոչ ված տարածքի գլխավոր քաղաքը Գանգրան էր, ներկայիս Kjankari, Հռոմեական աղբյուրներում այն հայտնի է Germanicopolis անունով: Անգլիացիները նույնպես իրենց brit ների ծագումը կապում են հայկական լեռնաշխարհի հետ և համարում են, որ անգլիացիները բրիտների հետնորդներն են: Սկանդինավ As երը դիցաբա նորեն նույնպես կապված են հայկական լեռնաշխարհի հետ:Եվրոպական ծագում նաբանության պատմագրության մեջ մենք տեսնում ենք, որ «german , brit , bhrug ,As» տերմինները կապված են հայկական էթնոսի լեզվա մտածողության հետ: Ինչումն է բանը ,որ եվրոպական ծագումնաբանության մեջ առաջացել է երկու իրարամերժ տեսկաետ մի
դեպքում եվրոպացիների ծագումնաբանությունն է կապվում հայկական տարածաշրջանի հետ, մյուս դեպքում հայերի ծագումն է կապվում բալկանների հետ:

(հատված)

Նախ անդրա դառնանք հունական Τροία, Τροίη և հեթական Wilios, Wilusa (URUWi-lu-ša ) տեր մինների իմաստներին: Պատմահամեմատական լեզվաբնության մեջ որոշակի ացված չէ նրաց ծագումնաբանությունը: Հեթական Wilios, Wilusa (URUWi-lu-ša ) տեր մինի մեջ կենտրոնական է «լույս» հայկան արմատը ,հունական Τροία, Τροίη տեր մինի մեջ, ակնհայտ է «դուռ» արմատը: Շաղկապենք այս տերմինների իմաստ ները իրար հետ և կստանանք «լույս, դուռ» իմաստը: Ո՞վ էր (Հ)սկայը, նրա մասին ունեցած տեղեկությունները նույնպես շատ քիչ են, (Հ)սկայի կողմը պաշտպանում էր Տրոյա քաղաքի դարպասներից մեկը, այդ դարպասը կոչվում էր «Սկայի դուռ» կամ «դրունք սկայից», այս մասին նաև հիշատակում է Խորենացին:

[Lion]

Ինչի միայն հելլենական?
Գալլերը, գերմանները, դեմ չէին լինի հաստատ հռոմեացիների հերն անիծելու:

Գերմանացիներով բնակեցված տարածքները մեծ հաշվով երբեք էլ Հռոմեական կայսրության կազմում չեն եղել, իսկ Գալլիան կայսրության ընդհանուր տարածքում փոքր դեր ուներ: Դրան հակառակ` գերակշռում էին իտալացիները և հույները: Իսկ վերջիններս մշակութային առումով շատ մոտ էին իտալացիներին և արդյունքում նրանք սկսեցին հանդես գալ որպես մեկ ամբողջություն:

Այսինքն այն դեստրուկտիվ գործոնը, որ կար Արևելյան կայսրություններում` Հռոմեական կայսրությունում գործնականում բացակայում էր:

Ավելի ուշ շրջանի հույն հեղինակ բանաստեղծ Պինդարոսը (մ.թ.ա. 518-446) Տիփոնի հայրենիքը՝ Արիմների երկիրը ավելի որոշակի մատնանշում է Կիլի կիայում:

Շատ հետաքրքիր էր, ապրես

[Տրիբուն]

Դրան հակառակ` գերակշռում էին իտալացիները և հույները: Իսկ վերջիններս մշակութային առումով շատ մոտ էին իտալացիներին և արդյունքում նրանք սկսեցին հանդես գալ որպես մեկ ամբողջություն:

Կներես, մի հատ ուղղում էլի…
Սրանք իտալացիներ չեն, իտալիկներ են - այսինքն Իտալիայի տարածքում ապրող ու Հռոմի քաղաքացի համարվող լատինները:

[Lion]

Իհարկե ճիշտ ես - ուղղակի չուզեցի այդ տերմինը կիրառել` գերադասելով խոսել ավելի պարզ

[Lion]

Ըստ մեզ հասած տվյալների 163 թ-ին հռոմեական բանակի արևելյան արշավանքին մասնակցել են հետևյալ լեգեոնները.

1. I Minervia-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Ներքին Գերմանիայում),
2. II Adiutrix-ը (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Պանոնիայի հյուսիս-արևելքում),
3. II Italica-ն (ստեղծվեց 162 թ-ին և միանգամից ուղարկվեց արևելք),
4. II Trajana-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Եգիպտոսում),
5. III Augusta-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Եգիպտոսում),
6. III Cyrenaica-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Ասորիքի հարավ-արելքում),
7. III Gallica-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Ասորիքի հարավում),
8. III Italica-ն (ստեղծվեց 162 թ-ին և միանգամից ուղարկվեց արևելք),
9. IV Flavia-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Վերին Մեզիայում),
10. IV Scythica-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Զևգմայի գետանցում),
11. V Macedonica-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Դակիայում),
12. VI Ferrata-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Ասորիքի հարավում),
13. X Fretensis-ը (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Երուսաղեմում),
14. X Gemina-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Ներքին Գերմանիայում),
15. XII Fulminata-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Մելիտեում),
16. XIV Gemina-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Վերին Մեզիայում),
17. XV Apollinaris-ը (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Սատաղում),
18. XVI Flavia-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Սամոսատում),
19. XXII Primigenia-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Ներքին Մեզիայում),
20. XXX Ulpia-ն (163 թ-ին տեղաբաշխված էր Վերին Գերմանիայում):
Այսպիսով քննարկվող արշավանքին մասնակցել են 20 լեգեոն` որոնց կազմում (“Օգոստոսյան լեգեոն”-ի 6.826 հաստիքային թվաքանակի պայմաններում) ընդգրկված էր 136.520 լեգեոներ: Այս պայմաններում տեղերում անհրաժեշտ-նվազագույն կայազորային և սահմանապահ ուժեր թողնելուց հետո, կարող էր ընդգրկված լինել մոտ 130.000 լեգեոներ: Իր հերթին Հռոմի արևելյան պրովինցիաներից կարող էր հավաքվել ևս մոտ 70.000 դաշնակից ռազմիկ:
Այսպիսով կարելի է պնդել, որ Մեծ Հայք ներխուժած հռոմեական բանակը կազմում էր 200.000 ռազմիկ, որից մոտ 130.000 լեգեոներ և մոտ 70.000 դաշնակից:

[Lion]

Ստորև կներկայացնեմ մի շարք զարմանալի, ուշագրավ կամ էլ նույնիսկ ռեկոռդային տեղեկություններ Հայ ժողովրդի ռազմական պատմությունից: Ցուցակը հետաքրքիր է, իսկ հաճախ նաև զվարճալի…

1. Իր շուրջ 5000-ամյա պատմության ընթացքում Հայ ժողովրդի զավակները մասնակցել են տարբեր մեծության առնվազն 6.348 ռազմական օպերացիայի,
2. Սեփական պետականության բացակայության պայմաններում օտար բռնակալների դեմ բարձրացված ապստամբությունների բացարձակ ռեկոռդը պատկանում է հայերին: Միայն 428-885 և 1044-1700 թվականներին կարելի է հաշվել առնվազն 40 ապստամբություն, այդ թվում 20 անգամ Բյուզանդական կայսրության, 10 անգամ` Արաբական խալիֆության, 7 անգամ` Պարսից թագավորության, 3 անգամ` Մոնղոլական կայսրության դեմ,
3. Իր պատմության ընթացքում հայերը ամենաշատը ապստամբել են Բյուզանդական կայսրության դեմ` 20 անգամ:
4. Մինչև 1900 թ-ը, կողմերի թվաքանակի առումով ամենամեծ ճակատամարտը, որին մասնակցել են հայերը, եղել է 1402 թ-ի հուլիսի 20-ի Անկարայի ճ-մ-ը: Ըստ ամենահամեստ աղբյուրների այս ճակատամարտին մասնակցել է 550.000 մարդ,
5. Ամենամեծ բանակը, որ երբևէ մտել է Հայաստանի տարածք, կազմել է 600.000 մարդ: Իրադարձությունը տեղի է ունեցել 1585 թ-ի օգոստոսին, երբ Օսմանյան սուլթանության հենց այդքան կազմող բանակը ռազմական գործողություններ սկսեց Սեֆյանների շահության դեմ,
6. Ամենամեծ բանակը, որը ըստ հավաստի համարվող աղբյուրների երբևէ շարժվել է անմիջականորեն հայերի դեմ, կազմել է 200.000 մարդ: Խոսքը վերաբերվում է 852 թ-ի գարնանը սկսված Բուղայի հայտնի արշավանքին,
7. Ամենամեծ բանակը, որը ըստ աղբյուրների տվյալներ և տրամաբանական վերլուծության, երբևէ շարժվել է անմիջականորեն հայերի դեմ, կազմել է 215.000 մարդ: Խոսքը վերաբերվում է 451 թ-ի մայիսյան իրադարձություններին,
8. Ամենամեծ բանակը, որը ըստ հավաստի համարվող աղբյուրների երբևէ ունեցել է Հայոց պետությունը, կազմել է 300.000 ռազմիկ: Խոսքը վերաբերվում է Տիգրան Մեծի կայսրությանը,
9. Անմիջական պաշարումին Հայաստանի ամենաերկար դիմադրած ամրոցը զենքը չի հանձնել 20 տարի: Խոսքը վերաբերվում է Երնջակ ամրոցին, որը դիմադրեց Լենկ-Թեմուրի հրոսակներին 1386-1405 թվականներին և այդպես էլ չգրավվեց: Այս կատեգորիայի ռեկոռդակիրներից կարելի է մատնանշել նաև Անի-Կեմախ ամրոցը (մ.թ.ա. 34-31 թթ), Դարույնք ամրոցը (369 գարուն-370 գարուն) և այլն,
10. Ամենաօրգինալ երկիրը, որի դեմ պատերազմել են հայերը, եղել է Նեպալի թագավորությունը,
11. Ամենաօրգինալ պետությունը, որի բանակի կազմում կռվել են հայերը, եղել է Բենգալիայի նավաբությունը,
12. Ամենաարևելյան կետը, որտեղ մինչև 1900 թ-ը երբևէ մարտնչել են հայերը, եղել է… Դեղին ծովը: Հենց այստեղ 1853 թ-ի ամռանը անհայտ ծագումով ծովահենական նավը զավթեց “Հարություն-Աբգար” հայկական առևտրական նավը,
13. Ամենահյուսիսային կետը, որտեղ մինչև 1900 թ-ը երբևէ մարտնչել են հայերը, եղել է Հելսինկին: 1742 թ-ի սեպտեմբերին Ռուսական կայսրության բանակի կազմում Հայկական հեծյալ էսկադրոնը գրավեց այս քաղաքը,
14. Ամենահարավային կետը, որտեղ մինչև 1941 թ-ը երբևէ մարտնչել են հայերը, եղել է Եթովպիան: Աֆրիկյան այս երկրում հայերը մասնակցեցին Եթովպա-Իտալական II պատերազմին (1935-1941 թթ),
15. Ամենաարևմտյան կետը, որտեղ մինչև 1900 թ-ը երբևէ մարտնչել են հայերը, եղել է Գալլիան: 294 թ-ին, օգնելով հռոմեական բանակին, Հայ ռազմիկները մասնակցեցին Լինգոնի ճ-մ-ին,
16. Հայաստանի ու հայերի հետ երբևէ կոնֆլիկտ չունեցած եվրասիական մասշտաբի պետություններին կարելի է հաշվել մատների վրա` Ճապոնիա, Չինաստան…

Ըհը Դուք առայժմ կարդացեք, ես էլ մտածեմ նոր ցուցակ...

[Lion]

1. Մինչև 1975 թ-ը ձիով հեռացատկի բացարձակ ռեկոռդ պատկանել է հայերին: Հայտնի է, որ Մենուա արքան իր Արծիվ անունը կրող ձիով ցատկել է 11 մետր, 39 սմ: Այս ռեկոռդը գերազանցվեց միայն 1975 թ-ին գերմանացի Կ. Բերգմանի կողմից, որը իր Սվինգեր ձիով ցատկեց 12 մետր, 16 սմ,
2. Մինչև 20-րդ դարը աղեղից արձակված նետի թռիչքի առավելագույն հեռավորության ռեկոռդը ևս պատկանում է հայերին` 492 մետր: Հենց այսքան թռավ Արա III-ի արձակած նետը հայկական լայնալիճ աղեղից: Հետաքրքիր է, որ Մեծ Բրիտանիայում թուրքական դեսպանի ռեկոռդը, որը 18-րդ դարում զարմացրեց ողջ Եվրոպային, կազմում էր ընդամենը 450 մետր: Եվ միայն 20-րդ դարում, երբ աղեղը սկսեցին պատրաստել արդեն ժամանակակից նյութերից ու հատուկ տեխնոլոգիայով, նետի թռիչքի ռեկոռդը հասավ 700 մետրի: Բայց դե սա արդեն այլ "քաշային կատեգորիա" է,
3. Մինչև ուշ միջնադար տարբեր երկրների գլխավոր դառնալու բացարձակ ռեկոռդը ևս պատկանում է հայերին: Այսպես, 600-713, 716-797, 897-1056 և 1185-1204 թվականներին ծագումով հայերն իշխել են Բյուզանդական կայսրությունում, 1074-1168 թվականներին` Ֆաթիմյանների էմիրությունում, 970-1018 թ-ին` Բուլղարական թագավորությունում, 1572-1578 թ-ին` Մոլդովայի հոսպոդարությունում և այլն: