Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Բյուզանդիայի հայազգի ևս մեկ կայսեր մասին -

"Նիկեփորը քաջ էր ու հզոր, պատերազմական հարցերում ամենափորձվածը, ծայր աստիճանի տոկուն, ժուժկալ, մեծախոհ ու հանճարեղ` քաղաքական հարցերում, արդար դատավոր, ճշգրիտ օրենսդիր, շատ հավատացյալ և եթե նրան չսպանեին, ապա հռոմեական պետությունը աննախընթաց փառքի կհասներ"

Լևոն Սարկավագ

"X դարում բյուզանդական զորավարները մատնանշում էին հայերի խաղացած մեծ դերը բյուզանդական բանակում: Այսպես, Նիկեփոր II Փոկասը իր □Ստրատեգիկոն□-ում խորհուրդ էր տալիս արևելյան թեմերը համալրել հայերով և հույներով"

Ա. Կաժդան

[Lion]

Հատված "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, գիրք 36"-ից

1135 – Կահիրեի ճ-մ

"Նետաձգության շնորհիվ հայերը հաղթեցին արաբներին,
սպանեցին նրանցից մի քանի հազարին և գերեցին էմիրի որդուն"

Միքայել Ասորի

Ալ-Հաֆիզ էմիրի ապստամբած որդի Հասանի բանակը (մոտ 10.000) պաշարեց էմիրության մայրաքաղաքը իր հոր բանակից (մոտ 1.000): Այս պայմաններում Ալ-Հաֆիզը օգնության խնդրանքով դիմեց մինչ այդ Եգիպտոսի արքեպիսկոպոս Գրիգոր Պահլավունու հրավերով սեփական բանակով Եգիպտոս ժամանած ու Սաիդի կուսակալ նշանակված վերջինիս եղբայր Վահրամին, ինչպես նաև մյուս եղբայր Վասակին և եղբոր որդիներ Վասիլին ու Շահանին: Հայկական բանակը (մոտ 8.000 նետաձիգ) մոտեցավ Կահիրեին:
I փուլ – Հայկական բանակը հարձակվեց թշնամու վրա և, շնորհիվ նետաձիգների գործողությունների, պարտության ու փախուստի մատնեց թշնամուն:
II փուլ – Հայկական բանակը պաշարեց Կահիրեն, որի կայազորը կարճատև դիմադրությունից հետո հանձնվեց:
Հայերը կորցրին մոտ 1.000, թշնամին` մոտ 7.000 զինվոր: Վահրամ Պահլավունին հռչակվեց Ֆաթիմյանների էմիրության վեզիր, ստացավ "Պետության թագ" կոչումը, իսկ Վասակը նշանակվեց Կուս նահանգի նահանգապետ: Բարձր պաշտոններ ստացան նաև Վասիլը և Շահանը: Պահլավունիները իրենց ձեռքում կենտրոնացրին Ֆաթիմյանների էմիրության փաստացի կառավարումը:

[Lion]

Հիշատակարան

Սրանից ուղիղ տաս տարի առաջ` 1999 թվականի հունվարի 22-ին, երբ ես սկսեցի աշխատել "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք" աշխատության վրա, ինձ այնպես էի զգում, կարծես առաջին քայլն եմ անում բարձր մի լեռան գագաթը տանող ճանապարհի ամենասկզբում: Եվ այն ժամանակ, երբ ես բարձրացնում էի գլուխս ու հայացք գցում լեռան կատարին, սիրտս կծկվում էր ու հաճախ էի ինքս ինձ հարց տալիս. "Արդյո՞ք բավական ուժ և եռանդ կունենամ ավարտին հասցնել մտածածս, արդյո՞ք կհերիքի աշխատասիրությունս ու կբավարարեն գիտելիքներս և, ամենակարևորը` արդյո՞ք կյանքը, իր անսպասելի շրջադարձերով ու վայրիվերումներով, հնավարություն կտա վերջին հասցնել սկսածս գործը":
Այժմ` ուղիղ տաս տարի անց այն օրից, երբ թղթին հանձնեցի աշխատության առաջին բառերը, ես, գրելով արդեն աշխատության վերջին բառերը ու այս անգամ ասես կանգնած լինելով նույն այդ բարձր լեռան կատարին, հետհայաց եմ գցում իմ անցած ուղուն և փորձում եմ հասկանալ ու գնահատել այն. ի՞նչ արեցի ես այս տաս տարում, ինչի՞ հասա և, ամենագլխավորը, ի՞նչ թողեցի ինձնից հետո...
Բարդ ուղի էր դա, ընթերցող, և սա ես ասում եմ առանց դույզն իսկ չափազանցեցնելու: Փորձեցի, սխալվեցի, ուղղեցի սխալներս, նորից փորձեցի, գտա ճիշտ ուղին և առաջ անցա: Արդյունքում մաս առ մաս ու տառացիորեն զրոյից ստեղծեցի նմանատիպ աշխատության գրելու մեթոդիկա: Ուսումնասիրության ենթարկեցին սկզբնաղբյուր հանդիսացող պատմիչների հսկայական քանակությամբ գրվածքներ և սեպագրեր, կարդացի մեծ քանակությամբ ընդհանուր պատմական ու նեղ ռազմագիտական գրականություն, փնտրեցի և գտա հարյուրավոր ինտերնետ կայքեր, կարդացի ու համեմատեցի այդ ամենը, անցա հազարավոր տպագիր էջերի վրայով` արդյունքում հաճախ, ինչպես ոսկեավազ լվացող մի ոսկեխույզ, ուրախ լինելով միայն նրա համար, որ դրանցում հանդիպել եմ ինձ հետաքրքրող թեմային վերաբերվող ընդամենը մի քանի խիստ արժեքավոր բառի կամ տեղեկատվության: Եվ այնուհանդերձ ես հավաքեցի տարաբնույթ աղբյուրներում ցրված այդ տեղեկատվությունը, ընթերցող, համակարգեցի դրանք, վերլուծեցի, ընդհանրացրեցի և իմ կողմից մշակած մեթոդիկայի օգնությամբ ի վերջո շարադրեցի Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգրությունը:
Տես, ուսումնասիրված է հույների ու հռոմեացիների ռազմական պատմությունը, ուսումնասիրված է թերևս ամենաշատը աշխարհում, ակադեմիական մակարդակներով վերլուծված են եվրոպական հիմնական ազգերի ռազմական պատմությունները, սակայն նույնիսկ նրանք չունեն իրենց անցած ռազմական ուղու նմանատիպ սպառիչ և համընդգրկուն մի վերլուծության, այն դեպքում, երբ մենք արդեն... ունենք այն:
Հենց սա եմ ես համարում այս տաս տարվա ջանքերիս հիմնական պտուղը, ընթերցող, հենց սա է այն արդյունքը, որն ինձ շատ է գոհացնում և որը տեսնելով ես դույզն իսկ չեմ զղջում անցածս ուղու համար: Ընդ որում սա ես համարում եմ ոչ միայն իմ, այլև իմ ազգի ձեռքբերումը, քանի որ ներկայումս երկրագնդի վրա ապրող և ոչ մի ազգ չի կարող հպարտանալ նման մի փաստով` ունենալ իր անցած ռազմական ուղու սպառիչ տարեգրությունը: Երանի այնպես լինի, ընթերցող, որ այս գրքի մեջ դու էլ քո աչքերով տեսնես իմ տեսածը, քո հայացքով քննես իմ շարադրածը, իսկ եթե վիճելու էլ լինես հետս, ապա միայն նրա համար, որ այդ վեճից վեր հառնի ճշմարտությունը:
Եվ վերջում ուզում եմ դիմել բոլոր նրանց, ովքեր համբերատար ուղեկից դարձան ինձ այս երկար ու դժվար ուղում և օգնեցին անցնել այն, բոլոր նրանց, ովքեր ըմբռնումով մոտեցան հնարավոր սխալներիս ու սայթաքումներիս և իրենց բարեմիտ խորհուրդներով փորձեցին առավել լավը դարձնել աշխատանքս, և վերջապես, ինչո՞ւ չէ, ուզում եմ դիմել նաև բոլոր նրանց, ովքեր նախանձախառն ծաղրանքով չարախնդացին արածիս վրա ու հեգնեցին:
Մի խոսքով, ուզում եմ դիմել բոլոր-բոլորին և, ընդօրինակելով մեր մեծ նախնիներին, ասել. "Անմեղադիր լերուք, կարն իմ այս էր: Տա աստված, որ ապագայում այս թեմայով ստեղծվի սրանից ավելի լավ մի աշխատանք...":

Անմեղադիր լերուք, կարն իմ այս էր: Բարին ընդ Ձեզ...

Լավագույն ցանկություններով
Մհեր Հակոբյան 22.01.2009

[Չամիչ]

Սրանից ուղիղ տաս տարի առաջ` 1999 թվականի հունվարի 22-ին, երբ ես սկսեցի աշխատել "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք" աշխատության վրա, ինձ այնպես էի զգում, կարծես առաջին քայլն եմ անում բարձր մի լեռան գագաթը տանող ճանապարհի ամենասկզբում: Եվ այն ժամանակ, երբ ես բարձրացնում էի գլուխս ու հայացք գցում լեռան կատարին, սիրտս կծկվում էր ու հաճախ էի ինքս ինձ հարց տալիս. "Արդյո՞ք բավական ուժ և եռանդ կունենամ ավարտին հասցնել մտածածս, արդյո՞ք կհերիքի աշխատասիրությունս ու կբավարարեն գիտելիքներս և, ամենակարևորը` արդյո՞ք կյանքը, իր անսպասելի շրջադարձերով ու վայրիվերումներով, հնավարություն կտա վերջին հասցնել սկսածս գործը":
Այժմ` ուղիղ տաս տարի անց այն օրից, երբ թղթին հանձնեցի աշխատության առաջին բառերը, ես, գրելով արդեն աշխատության վերջին բառերը ու այս անգամ ասես կանգնած լինելով նույն այդ բարձր լեռան կատարին, հետհայաց եմ գցում իմ անցած ուղուն և փորձում եմ հասկանալ ու գնահատել այն. ի՞նչ արեցի ես այս տաս տարում, ինչի՞ հասա և, ամենագլխավորը, ի՞նչ թողեցի ինձնից հետո...
Բարդ ուղի էր դա, ընթերցող, և սա ես ասում եմ առանց դույզն իսկ չափազանցեցնելու: Փորձեցի, սխալվեցի, ուղղեցի սխալներս, նորից փորձեցի, գտա ճիշտ ուղին և առաջ անցա: Արդյունքում մաս առ մաս ու տառացիորեն զրոյից ստեղծեցի նմանատիպ աշխատության գրելու մեթոդիկա: Ուսումնասիրության ենթարկեցին սկզբնաղբյուր հանդիսացող պատմիչների հսկայական քանակությամբ գրվածքներ և սեպագրեր, կարդացի մեծ քանակությամբ ընդհանուր պատմական ու նեղ ռազմագիտական գրականություն, փնտրեցի և գտա հարյուրավոր ինտերնետ կայքեր, կարդացի ու համեմատեցի այդ ամենը, անցա հազարավոր տպագիր էջերի վրայով` արդյունքում հաճախ, ինչպես ոսկեավազ լվացող մի ոսկեխույզ, ուրախ լինելով միայն նրա համար, որ դրանցում հանդիպել եմ ինձ հետաքրքրող թեմային վերաբերվող ընդամենը մի քանի խիստ արժեքավոր բառի կամ տեղեկատվության: Եվ այնուհանդերձ ես հավաքեցի տարաբնույթ աղբյուրներում ցրված այդ տեղեկատվությունը, ընթերցող, համակարգեցի դրանք, վերլուծեցի, ընդհանրացրեցի և իմ կողմից մշակած մեթոդիկայի օգնությամբ ի վերջո շարադրեցի Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգրությունը:
Տես, ուսումնասիրված է հույների ու հռոմեացիների ռազմական պատմությունը, ուսումնասիրված է թերևս ամենաշատը աշխարհում, ակադեմիական մակարդակներով վերլուծված են եվրոպական հիմնական ազգերի ռազմական պատմությունները, սակայն նույնիսկ նրանք չունեն իրենց անցած ռազմական ուղու նմանատիպ սպառիչ և համընդգրկուն մի վերլուծության, այն դեպքում, երբ մենք արդեն... ունենք այն:
Հենց սա եմ ես համարում այս տաս տարվա ջանքերիս հիմնական պտուղը, ընթերցող, հենց սա է այն արդյունքը, որն ինձ շատ է գոհացնում և որը տեսնելով ես դույզն իսկ չեմ զղջում անցածս ուղու համար: Ընդ որում սա ես համարում եմ ոչ միայն իմ, այլև իմ ազգի ձեռքբերումը, քանի որ ներկայումս երկրագնդի վրա ապրող և ոչ մի ազգ չի կարող հպարտանալ նման մի փաստով` ունենալ իր անցած ռազմական ուղու սպառիչ տարեգրությունը: Երանի այնպես լինի, ընթերցող, որ այս գրքի մեջ դու էլ քո աչքերով տեսնես իմ տեսածը, քո հայացքով քննես իմ շարադրածը, իսկ եթե վիճելու էլ լինես հետս, ապա միայն նրա համար, որ այդ վեճից վեր հառնի ճշմարտությունը:
Եվ վերջում ուզում եմ դիմել բոլոր նրանց, ովքեր համբերատար ուղեկից դարձան ինձ այս երկար ու դժվար ուղում և օգնեցին անցնել այն, բոլոր նրանց, ովքեր ըմբռնումով մոտեցան հնարավոր սխալներիս ու սայթաքումներիս և իրենց բարեմիտ խորհուրդներով փորձեցին առավել լավը դարձնել աշխատանքս, և վերջապես, ինչո՞ւ չէ, ուզում եմ դիմել նաև բոլոր նրանց, ովքեր նախանձախառն ծաղրանքով չարախնդացին արածիս վրա ու հեգնեցին:
Մի խոսքով, ուզում եմ դիմել բոլոր-բոլորին և, ընդօրինակելով մեր մեծ նախնիներին, ասել. "Անմեղադիր լերուք, կարն իմ այս էր: Տա աստված, որ ապագայում այս թեմայով ստեղծվի սրանից ավելի լավ մի աշխատանք...":

Անմեղադիր լերուք, կարն իմ այս էր: Բարին ընդ Ձեզ...

Ես նույնպես միանում եմ Արիացու շնորհակալական խոսքերին, մաղթելով հետագա ստեղծագործական անսպառ եռանդ:

[Lion]

Շատ շնորհակալ եմ Ուրախ եմ, որ Ձեզ նման մարդիկ դեռևս կան...

[Lion]

Հատված "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, գիրք 40"-ից:

1221 հունվարի սկիզբ – Կոտմանի ճ-մ (Կուրի վտակ Կոտմանի ափին, Տերունական ամրոցի դիմաց)

"Իսկ Վահրամը, Գագի տերը, նույնիսկ չկասկածելով էլ ուրիշների փախուստի մասին, մեծ արիությամբ ու դաժանությամբ ոչնչացնելով հակառակորդին, հասավ մինչև Գարդման"

Վարդան Բարձրաբերդցի

Գեորգի IV Լաշայի, ամիրսպասալար-աթաբեկ Իվանե Զաքարյանի, սենեկապետ Վահրամ Քաջ Գագեցու ու Թաղիադեն Թմբկաբերդցու ընդհանուր ղեկավարությամբ գործող Քարթլիի թագավորության բանակը (90.000), նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 25.000, այդ թվում իշխանաց-իշխան Վաչե Վաչուտյանը , սպարապետ Բաբեկ, Գրիգոր և Պռոշ Քաջ Աղբակյանները , Լիպարիտ Իվանեի ու Լիպարիտ Էլիկումի Օրբելյանները , Մարզպան Մամիկոնյանը և Գրիգոր Դոփյանը ), ինչպես նաև Գուրգեն IV-ի գլխավորած Լոռու (մոտ 5.000) և Հասան-Ջալալ արքայի գլխավորած Խաչենի (մոտ 5.000) թագավորությունների միացյալ բանակը շարժվեցին Կուրի աջ ափով դեպի հյուսիս առաջխաղացող Մոնղոլական կայսրության (30.000 ), ինչպես նաև մամլուք Ակուշի գլխավորած Էլտկուզյանների աթաբեկության (մոտ 10.000) միացյալ բանակի դեմ:
Կողմերը մոտեցան իրար և մարտակարգ ընդունեցին: Քրիստոնյաների բանակի աջում տեղավորվեց Զաքարյանների իշխանության բանակը Վահրամ Քաջ Գագեցու գլխավորությամբ, որի օգնականն էր Լիպարիտ Էլիկումի Օրբելյանը: Կենտրոնում և ձախում տեղաբաշխվեցին Քարթլիի թագավորության բանակը ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները: Կենտրոնի ղեկավարումը ստանձնեց Գեորգի IV-ը, իսկ ձախին` Իվանե Զաքարյանը: Թշնամու բանակի առաջին շարքում տեղավորվեց Էլտկուզյանների աթաբեկության բանակը, իսկ երկրորդում տեղաբաշխվեցին Մոնղոլական կայսրության բանակի հիմնական ուժերը:
I փուլ – Քրիստոնյաների հեծելազորը հարձակվեց թշնամու բանակի առաջին շարքի վրա և, պարտության մատնելով վերջինիս, ստիպեց դիմել փախուստի արևելյան ուղղությամբ:
II փուլ – Քրիստոնյաների ձախի հեծելազորը սկսեց հետապնդել փախչող հակառակորդին: Այդ ընթացքում, սակայն, Համիդուլա Մանասագոմերցին դավաճանական հարվածով վիրավորեց Իվանեի ձիուն: Արդյունքում սեփական ձիու հետ միասին գետին տապալվեց նաև Իվանեն` խառնաշփոթ առաջացնելով յուրայինների շարքերում ու պատճառ հանդիսանալով հետապնդման դադարեցմանը:
III փուլ – Մարտի մեջ մտավ Մոնղոլական կայսրության հիմնական բանակը` փորձելով օգտվելով քրիստոնյաների ձախի մարտակարգում առաջացած խառնաշփոթից: Բռնկվեց համառ մարտ, որի ընթացքում քրիստոնյաների ձախին ձախից հարված հասցրեց նաև փախուստը դադարեցրած և արևելքից կրկին մարտադաշտին մոտեցած Էլտկուզյանների աթաբեկության բանակը: Արդյունքում քրիստոնյաների ձախը սկսեց պարտություն կրել և աստիճանաբար նահանջել: Դրան հակառակ` կենտրոնում ու մյուս թևում մարտը ընդունեց համառ բնույթ և շարունակվեց բավականին երկար:
IV փուլ – Ցանկանալով բեկում մտցնել մարտի մեջ` Զաքարյանների բանակը անցավ վճռական հարձակման և ջախջախեց թշնամու ձախը: Տեսնելով դա` թշնամու կենտրոնն ու աջը նահանջեցին և, օգտվելով անմիջական հետապնդման բացակայությունից, պոկվեցին հակառակորդից ու կենտրոնացան Վարդանակերտ գավառում:
V փուլ – Զաքարյանների բանակը հետապնդեց թշնամուն ձախի փախչող ռազմիկներին մինչև Գարդման ամրոցի շրջակայքը և ծանր կորուստներ պատճառեց վերջիններիս:
Հայերը կորցրին մոտ 4.000, դաշնակիցը` մոտ 4.000, թշնամին` մոտ 15.000 զինվոր:

[Lion]

Հատված "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 64"-ից

1915 ապրիլի 7 - մայիսի 3 – Վանի ինքնապաշտպանությունը

"Չորս անգամ կրկնվեցին ռուսական զորքերի տարօրինակ և ռազմական անհրաժեշտությամբ չպայմանավորված նահանջները Վանից, որի ընթացքում հայությունը ծանր կորուստներ կրեց: Բայց ժողովորդը զորքի վերադառնալուն պես դարձյալ վերադառնում էր: Պատմում էին, թե բազում ռուս, թաթար ու վրացի սպաներ արդեն իսկ բացեիբաց հայտարարում էին, թե. "անհանդուրժելի է այլևս Ձեր ժողովրդի համառությունը": 1917 թ-ին Վանը վերստին շենանում էր, սակայն ռուսական հեղափոխությունը խառնեց ամեն ինչ: Ու երբ 1918 թ-ի մարտի վերջին Անդրանիկի կազմավորած Վանի երկու գնդերը ուղղություն վերցրեցին դեպի հայերնի քաղաք, նրանք թուրք-պարսկական սահմանագլխին հանդիպեցին վանեցի գաղթականների քարավանին և իմացան, որ սկսվել է Վանի վերջին` հինգերորդ նահանջը ու քաղաքում այլևս չի մնացել և ոչ մի հայ"

Տիգրան Դեվրիկյան

Սկիզբ առաջ ջարդերին ի պատասխան Վանի հայերը ձեռնամուխ եղան ինքնապաշտպանության` մարտական վիճակի բերելով Հայկական աշխարհազորը (1.363): Ընդ որում հինավուրց հայկական այս քաղաքի ինքնապաշտպանության առանձնահատկությունն այն էր, որ այն մղվում էր իրարից բավականին հեռու գտնվող երկու թաղամասերում` Այգեստանում ու Քաղաքամեջում: Այգեստանի ինքնապաշտպանությունը ղեկավարում էր ինքնապաշտպանության շտաբը, ի դեմս Արմենակ Եկանյանի, Կայծակ Առաքելի և Բուլղարացի Գրիգորի, իսկ Քաղաքամեջինը` Հայկազ Կոսոյանը ու նրան կից գործող զինվորական մարմինը: Պաշտպանությունը արդյունավետ կազմակերպելու համար ստեղծվեցին նաև շինարարական ու բժկական կառույցներ: Ագեստանում գործում էին 1.053, իսկ Քաղաքամեջում` 310 աշխարհազորայիններ: Ապրիլի սկզբին Օսմանյան սուլթանության բանակը և բաշիբոզուկները (12.000, 12 թնդանոթ, ինչպես նաև Վանի նավատորմիկը) կենտրոնացան հայկական դիրքերի մոտակայքում ու պատրաստվեցին հարձակման: Շուտով նենգորեն ձերբակալվեցին և սպանվեցին քաղաքի մի շարք ղեկավարներ:
I փուլ – Ապրիլի 7-ին Այգեստանում մի քանի թուրքեր փորձեցին առևանգել քաղաք իջնող կանանց: Տեսնելով դա` մոտակա դիրքերում գտնվող հայերը կրակ բացեցին: Սկսվեց փոխհրաձգություն, իսկ կարճ ժամանակ անց հայկական դիրքերը ենթարկվեցին հրետակոծության: Շուտով թշնամին անցավ հարձակման, սակայն ողջ օրը տևած համառ մարտում որևէ հաջողության չհասավ, իսկ Շիրին Եղիազարյանի գլխավորությամբ Շուշանցի ու Վարագա լեռան (Վանից արևելք) լանջերին կուտակված Հայկական աշխարհազորը անցավ հարձակման ու գրավեց Սղգան, Ձորովանցը և Զրվանդանցը (Վանից արևելք)` պահելով այդ դիրքերը մոտ 10 օր: Նուն օրն էլ 09:00-ի մոտակայքում բաշիբոզուկները արևմուտքից, իսկ ոստիկանները ու չերքեզները` հարավից, գրոհի անցան Քաղքամեջի ուղղությամբ: Սակայն երկրորդ ինքնապաշտպանական շրջանի հրամանատար Յարոյի ու նրա ջոկատի համառ պաշտպանության արդյունքում թշնամին որևէ հաջողության չհասավ: Միաժամանակ չերքեզները հարձակման անցան նաև հարավից, բայց հնգժամյա մարտից հետո ստիպված եղան նահանջել: Ընդ որում Դանիել Զատոյանի գլխավորած նշանառուները ոչնչացրեցին թուրքական թնդանոթներից մեկի անձնակազմին և առժամանակ վնասազերծեցին այն:
II փուլ – Ապրիլի 7-ի լույս 8-ի գիշերը Հայկական աշխարհազորը Քաղաքամեջի կողմից անցավ հուժկու հակահարձակման և այրեց թշնամու համար հենակետ հանդիսացող հիմնական շենքերը` գրավելով ավելի բարենպաստ դիրքեր: Այս գործողության ժամանակ իրենց քաջությամբ աչքի ընկան տասնվեցամյա Արամ Կարապետյանը և խմբապետի տեղակալ Սարգիս Շահինյանը: Ի պատասխան դրա` ապրիլի 8-ին թշնամին հուժկու հրետակոծման ենթարկեց հայկական դիրքերը:
III փուլ – Ապրիլի 9-ին թշնամին հարձակվեց Այգեստանի վրա, սակայն ետ շպրտվեց ելման դիրքեր` հասնելով ընդամենը Շահպենտրյանի դիրքի գրավմանը: Նույն գիշեր էլ, սակայն, հակահարձակման անցած Հայկական աշխարհազորը ետ վերցրեց այդ դիրքը, իսկ Քաղաքամեջում պայթեցրեց թշնամու զինապահեստը:
IV փուլ – Ապրիլի 10-ին թշնամին հուժկու հարձակում ձեռնարկեց Քաղաքամեջի ուղղությամբ, սակայն հնգժամյա համառ մարտերից հետո ետ շպրտվեց ելման դիրքեր: Միաժամանակ թշնամին հարձակման անցավ նաև Այգեստանի ուղղությամբ, որտեղ ծանր կորուստներ կրելուց հետո միայն կարողացավ գրավել Շահպենտրյանի դիրքը: Ընդ որում Այգեստանում մղվող այս մարտում Փանոս Թերլեմեզյանի գլխավորած նշանառուների արդյունավետ կրակի արդյունքում թշնամին կորցրեց գրեթե բոլոր թնդանոթաձիգներին:
V փուլ – Ապրիլի 11-ին թշնամին արևմուտքից հարձակման անցավ Քաղաքամեջի ուղղությամբ, սակայն ծանր կորուստներով ետ շպրտվեց: Ընդ որում հայերը շրջապատեցին և լիովին ոչնչացրեցին թշնամու խոշոր մի ջոկատ: Նույն օրն ցերեկն էլ Այգեստանի ուղղությամբ գործող հայերը հրկիզեցին թշնամու կրակադիրքի վերածված բրիտանական հյուպատոսարանը և ոչնչացրեցին բազմաթիվ ոստիկանների, իսկ գիշերը, նախապես փորված գետնուղիներով անցնելով զորանոցի տակ, պայթեցրեցին այն` ծանր կորուստներ պատճառելով թշնամուն:
VI փուլ – Ապրիլի 12-ին և 13-ին հայերը, անցնելով փորված գետնուղիներով, Այգեստանում ու Քաղաքամեջում պայթեցրեցին մի շարք թուրքական դիրքեր, իսկ դեպի Այգեստանի դիրքերից մեկը փորված թշնամական գետնուղին էլ պայթեցրեցին այն փորողների հետ միասին: Միաժամանակ Այգեստանի ուղղությամբ հայերին հաջողվեց շրջափակումից ազատել Արամ Թովմաղյանի գլխավորությամբ նրա տանը դիրքավորված և լիակատար շրջապատման մեջ 6 օր շարունակ դիմադրությունը շարունակող ու թշնամուն ծանր կորուստներ պատճառող մարտիկներին (9):
VII փուլ – Ապրիլի 13-ից 16-ը ընթացան դիրքային մարտեր, որոնց ընթացքում հայերը պայթեցրեցին թուրքական մի շարք դիրքեր և ծանր կորուստներ պատճառեցին հակառակորդին: Ընդ որում Այգեստանում գտնվող և թուրքական կրակակետի վերածված ֆրանսիական հյուպատոսարանը այրեց տասնչորսամյան թափառաշրջիկ Արամը, իսկ ճողոպրող թշնամու զինվորներին ծանր կորուստներ պատճառեց գործոթցի Նշանի խումբը:
VIII փուլ – Ապրիլի 17-ին թշնամին հարձակման անցավ Հայկական երկու դիրքերի ուղղությամբ, սակայն ծանր կորուստներով շպրտվեց ելման դիրքեր: Ընդ որում Այգեստանում մղվող մարտի ամենաթեժ պահին Հայ մարտիկներին մեծ ոգևորություն հաղորդեց տեղ հասած ու □Մեր Հայրենիք□-ը նվագել սկսած դպրոցական նվագախումբը:
IX փուլ – Ապրիլի 18-ին թշնամին հարձակման անցավ Շիրին Եղիազարյանի դիրքերի ուղղությամբ և գրավեց Սղգան, որը ետ վերցնելու հայերի փորձերը արդյունք չտվեցին:
X փուլ – Ապրիլի 19-ից 20-ը Այգեստանի ուղղությամբ թշնամին ողջ ճակատով անցավ հարձակման և համառ մարտերից հետո գրավեց հայկական որոշ դիրքեր: Ընդ որում Արարքի հատվածում Փանոս Թերլեմեզյանի գլխավորած նշանառուներին հաջողվեց ոչնչացնել հակառակորդի թնդանոթաձիգներին, իսկ Թազաքյահրեզի հատվածում ընթացած դաժան հանդիպակաց մարտի արդյունքում հայերին միայն մեծ դժվարությամբ հաջողվեց ետ մղել հակառակորդի զինվորներին, որոնք կորցրին 40 սպանված և մեծ թվով վիրավորներ:
XI փուլ – Ապրիլի 20-ին թշնամին վերսկսեց հարձակումը Այգեստանի ուղղությամբ, բայց, կորցնելով 64 սպանված, ետ մղվեց ելման դիրքեր:
XII փուլ – Ապրիլի 21-ին թշնամին հարձակման անցավ Շահպենտրյանի դիրքի ուղղությամբ, սակայն համառ հանդիպակաց մարտում, որտեղ բանը հասավ նույնիսկ ձեռնամարտի, ետ շպրտվեց ելման դիրքեր: Հայերը կորցրին 2, թշնամին` 20 զինվոր: Նույնը կատարվեց նաև Մեձլաճի Մարգարի ու Տեր-Խաչատրյանի դերքերում, իսկ Հյուսյանի այգում հայերն իրենք նախահարձակ եղան ու ոչնչացրեցին բաշիբոզուկների մի մեծ խումբ:
XIII փուլ – Ապրիլի 22-ին թշնամին հրետակոծեց Այգեստանը, սակայն Փանոս Թերլեմեզյանի նշանառուները ոչնչացրեցին թնդանոթաձիգների և առժամանակ լռեցրեցին թնդանոթները: Միաժամանակ հայերը գետնուղով մոտեցան թշնամու հենակետերից մեկին և, հրդեհելով այն, ծանր կորուստներ պատճառեցին թշնամու փախչող ռազմիկներին:
XIV փուլ – Ապրիլի 23-ին թշնամին Այգեստանի ուղղությամբ անցավ դիրքային մարտերի: Դրան հակառակ` վերջինս նույն օրը հզոր հարձակում կազմակերպեց Քաղաքամեջի ուղղությամբ, սակայն որևէ արդյունքի չհասավ: Ընդ որում մարտի ժամանակ Դանիել Զատոյանի գլխավորած նշանառուները հերթական անգամ ոչնչացրեցին թշնամու թնդանոթների անձնակազմերը և լռեցրեցին դրանք, ինչպես նաև սպանեցին Վանի ղեկավարության սպանությունը կազմակերպած Փոլադ բեյին:
XV փուլ – Ապրիլի 24-ից 25-ը թշնամի մի շարք ապարդյուն հարձակումներ ձեռնարկեց Քաղաքամեջի ուղղությամբ, սակայն դրա փոխարեն ապրիլի 24-ի առավոտյան անակնկալ հարձակումով մտավ Շուշանց: Գյուղացիները ցրվեցին, բայց եկեղեցում ամրացած Շիրինը իր խմբով (20) շարունակեց դիմադրությունը: Շուտով, սակայն, լեռները հեռացած գյուղացիները հարձակվեցին գյուղի վրա: Արդյունքում Շիրինն ու իր խումբը ազատվեցին շրջապատումից, սակայն Արճշակի բնակչությունը հիմնականում ցրվեց և դադարեց իրենից որևէ կազմակերպված ուժ ներկայացնել:
XVI փուլ – Ապրիլի 25-ից 26-ը ընթացան դիրքային մարտեր:
XVII փուլ – Ապրիլի լույս 27-ին գիշերը հայ կանանց շորերով ծպտված թշնամու ռազմիկներին հաջողվեց գրավել Քաղաքամեջի հենակետերից մեկը, սակայն Միքայել Հայկավանքցին անակնկալ կերպով ներխուժեց գրավված հենակետ և, սպանելով թշնամու 4 զինվորի, հետ գրավեց այն, թեև ինքն էլ ծանր վիրավորվեց և մայիսի կեսերին մահացավ: Նույն օրն էլ թշնամին ցերեկային հարձակման անցավ Այգեստանի ուղղությամբ, սակայն հնգժամյա մարտից հետո ոչ միայն ծանր կորուստներով շպրտվեց ելման դիրքեր, այլև կորցրեց Սղգան:
XVIII փուլ – Ապրիլի 28-ին, կենտրոնացնելով բոլոր ուժերը, թշնամին հուժկու հարձակման անցավ Այգեստանի ուղղությամբ: Բռնկվեց համառ մարտ, որի ընթացքում սկսված ձեռնամարտի ժամանակ ատրճանակներով և ձեռքի նռնակներով զինված Արմենակ Եկանյանի, Կայծակ Առաքելի և Բուլղարացի Գրիգորի անձնական ղեկավարությամբ գործող հայերին հաջողվեց ետ շպրտել թշնամուն:
XIX փուլ – Ապրիլի 28-ից մայիսի 3-ը թշնամին հուժկու հրետակոծության ենթարկեց Այգեստանի դիրքերը, որի ընթացքում էլ զոհվեց քաղաքի պաշտպանության ողջ ընթացքում իր անօրինակ քաջությամբ շատերին զարմացրած ասորին քահանան:
XX փուլ – Մայիսի 3-ին, տեսնելով, որ Օսմանյան սուլթանության բանակը ու բաշիբոզուկները սկսում են նահանջել, Հայկական աշխարհազորը Այգեստանի ուղղությամբ անցավ վճռական հարձակման և, ոչնչացնելով թշնամու հետ մնացած զինվորներին, գրավեց թշնամու հիմնական դիրքերը ու այրեց դրանք:
Հայերը կորցրին մոտ 300, թշնամին` մոտ 4.000 զինվոր: Մայիսի 6-ին Ռուսական կայսրության բանակը, նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները, ինչպես նաև Արարատյան ջոկատի առաջապահը կազմող Դրաստամատ Կանայանի հեծյալ ջոկատը մտան քաղաք: Հայ բնակչությունը փրկվեց կոտորածից, բայց հետագայում ստիպված եղավ արտագաղթել:

[Lion]

Հատված «Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 7»-ից

69 մայիս - հոկտեմբեր – Տիգրանակերտի ճ-մ (Աղձնիք, Նփռետ գավառ, Արևմտյան Տիգրիսի ձախ վտակ Քաղիրթի միջին հոսանքից մոտ 12 կմ արևմուտք)

"Տիգրան Մեծը ինքն էլ է եղել զինվոր
և նույնիսկ 72-ամյա հասակում նա անձամբ էր հայտնվում մարտի դաշտում"

Ա. Ամֆիտեատրով

Շարունակելով արշավանքը Ամիդ-Տիգրանակերտ երթուղով` Լուկոլլոսի գլխավորած հռոմեական բանակը (մոտ 130.000) մոտեցավ Տիգրանակերտին, որտեղ Մամիկոնյան իշխանի գլխավորած Մեծ Հայքի կայազորը (մոտ 2.000, այդ թվում հույներ) անցավ համառ պաշտպանության:
I փուլ – Հռոմեական բանակը, կիրառելով պաշարողական տեխնիկա և "կրիա" մարտաձևը, բազմիցս գրոհեց քաղաքի պարիսպները, սակայն, այն բանից հետո, երբ բոլոր գրոհները ետ մղվեցին, ստիպված անցավ քաղաքի պասիվ պաշարմանը:
II փուլ – Այս ընթացքում Հայկական Մաղխազական (6.000) ու Մարդպետական (մոտ 10.000) հեծելազորը խիզախ հարձակում գործեց քաղաքը պաշարողների վրա, որի ընթացքում մաղխազ հեծյալները ճեղքեցին պաշարման օղակը և ստիպեցին թշնամու ռազմիկներին ապաստանել սեփական ճամբարում, իսկ մարդպետ հեծյալները նետաձգությամբ փակեցին դրա մուտքը: Դրանից հետո մաղխազ հեծյալները, կազմելով հզոր վահանափակ, արագորեն քաղաքից դուրս բերեցին արքայական ընտանիքի անդամներին ու պետական գանձարանը:
III փուլ – Ամռան ընթացքում Հայոց արքան սկսեց արագորեն ձեռնարկել հակամիջոցներ: Սակայն իրավիճակը բարդանում էր նրանով, որ հենց նոր հպատակեցված և դեռևս անհանգիստ Հուդայի ու Նաբատայի թագավորություններից, ինչպես նաև Ասորիքից վերջինս չէր կարող արագորեն դուրս հանել Մեծ Հայքի թագավորության բանակը` առանց վերջնականապես կորցնելու այդ տարածքները: Մյուս կողմից էլ ճակատամարտը հետաձգելը ևս բավարար ելք չէր, քանի որ թշնամին փաստացի գրավել էր Մեծ Հայքի մի մասը և աստիճանաբար ուժեղանում էր, որին հակառակ էլ Հայկական կայսրությունը աստիճանաբար թուլանում էր ու փլուզվում: Հաշվի առնելով այս ամենը` Տիգրան Մեծը Մեծ Հայքի թագավորության բանակի հուսալի` Հայկական, մասը թողեց գրաված տարածքներում, մի կողմից այդ տարածքները պահպանելու, մյուս կողմից էլ Հայկական բանակը խնայելու համար, իսկ Մեծ Հայքի թագավորության բանակի հեծելազորի մի մասով (մոտ 20.000, այդ թվում Մաղխազական և Մարդպետական գնդերը), ինչպես նաև Իբերիայի (մոտ 10.000, որից մոտ 2.500 հեծյալ), Աղվանքի (մոտ 10.000, որից մոտ 2.500 հեծյալ), Ադիաբենեի (մոտ 10.000, որից մոտ 2.500 հեծյալ) և Ատրպատականի թագավորությունների դաշնակից բանակներով (մոտ 10.000, որից մոտ 2.500 հեծյալ) շարժվեց թշնամու ուղղությամբ:* Միաժամանակ Բագրատ Բագրատունու գլխավորած հիմնական բանակը (100.000) սկսեց Ասորիքից աստիճանաբար նահանջել հյուսիս-արևելյան ուղղությամբ և կենտրոնանալ Մծբինի մոտ:
IV փուլ – Հոկտեմբերի 5-ին Տիգրան Մեծի գլխավորած Մեծ Հայքի և դաշնակիցների բանակը մոտեցավ Տիգրանակերտը պաշարած հռոմեական բանակին: Սակայն հռոմեացիները աննկատ կերպով հետևակի խոշոր ուժեր (մոտ 10.000** ) անցկացրին Մեծ Հայքի թագավորության բանակի թիկունքը և դարանեցին դրանք մի բլրակի հետևում:
V փուլ – Հոկտեմբերի 6-ի առավոտյան հռոմեական բանակը դուրս եկավ ճամբարից և ընդունեց հետևյալ մարտակարգը: Առաջին շարքում տեղավորվեց Դեյոտարոս I Գալաթացու գլխավորած գալաթական, թրակիական և բյութանիական հեծելազորը, երկրորդում` դաշնակից հետևազորը, իսկ երրորդ շարքում տեղաբաշխվեցին լեգեոներները` շախմատաձև դասավորված կահորտներից կազմված երեք իրար հաջորդող շարքերով: Միաժամանակ Մուրենայի գլխավորած 6.000 հետևակայիններ թողնվեցին քաղաքի պաշարումը շարունակելու համար: Մեծ Հայքի թագավորության բանակի առաջին շարքում տեղավորվեց դաշնակից թեթև հեծելազորը, երկրորդ շարքի ձախում` Ադիաբենեի արքայի գլխավորած Ադիաբենեի, Իբերիայի և Աղվանքի հետևազորը, աջում` Ատրպատականի Դարեհ արքայի գլխավորած Ատրպատականի հետևազորը, կենտրոնում` Տիգրան Մեծի գլխավորած Հայկական հետևազորը, իսկ երրորդ շարքում` սակրավորները: Մարտակարգից աջ տեղավորվեց Հայկական ծանր հեծելազորը` որպես ընդհանուր ռեզերվ***:
VI փուլ – Գալաթական, թրակիական և բյութանիական հեծելազորը անցավ հարձակման Մեծ Հայքի թագավորության բանակի առաջին շարքի վրա, սակայն կարճատև մարտից հետո դիմեց կեղծ փախուստի: Մեծ Հայքի թագավորության բանակի առաջին շարքը, ոգևորված դրանից, սկսեց հետապնդել թշնամուն:
VII փուլ – Հռոմեական դարանը հարվածեց Մեծ Հայքի թագավորության բանակի գումակին, որը խուճապահար փախուստի դիմեց և մտավ սակրավորների շարքերը, որից հետո խուճապն ու շփոթը տարածվեց նաև հետևազորի շարքերում: Միաժամանակ կեղծ փախուստի դիմած թշնամու հեծելազորը դադարեցրեց այն և հարվածեց ճակատից:
VIII փուլ – Այս վճռական պահին թշնամու շարքերին հարվածեց Հայկական ծանր հեծելազորը և, շփոթի մատնելով հակառակորդին, հնարավորություն ընձեռնեց Մեծ Հայքի թագավորության ու դաշնակիցների բանակին դուրս գալ մարտից :
IX փուլ – Մեծ Հայքի թագավորության բանակը պոկվեց թշնամուց և հեռացավ, իսկ թշնամին ի վիճակի չեղավ կազմակերպել հետապնդում:
X փուլ – Հռոմեական բանակը ուժեղացրեց քաղաքի պաշարումը, բայց քաղաքի կայազորը համառորեն ետ մղեց թշնամու բոլոր գրոհները: Սակայն շուտով Լուկոլլոսին հաջողվեց իր կողմը գրավել քաղաքի պաշտպանությանը մասնակցող հույներին: Արդյունքում վերջիններս ապստամբեցին և գրավեցին 2 աշտարակների միջև ընկած պարսպի մի տարածություն, որով էլ հռոմեական բանակը ներխուժեց քաղաք ու գրավեց այն: Մամիկոնյան իշխանը Հայկական կայազորի հետ ճեղքեց պաշարումը և հեռացավ:
Ընդհանուր առմամբ հայերը կորցրին մոտ 3.000, դաշնակիցները` մոտ 4.000, թշնամին` մոտ 10.000 զինվոր:

-----------------------------------------
* Այն, որ հոկտեմբերի 6-ի ճակատամարտում բուն Հայկական ուժերը շատ քիչ էին, վկայում է այն հանգամանքը, որ հռոմեական աղբյուրներում Մեծ Հայքի բանակում բուն հայկական ուժերի մասին հաղորդումները մի տեսակ երկրորդ պլանի վրա են: Այսպես. Ապպիանը, խոսելով Տիգրան II Մեծի բանակի մասին (<<Միհրդատյան պատերազմներ>>, մաս 85), ոչ մի տեղ ուղղակիորեն չի խոսում հայերի մասին, իսկ Պլուտարքոսի մոտ (<<Լուկոլլոս>>, մաս 26) Հայկական բանակից բացի հիշատակվում է ադիաբենցիների, ատրպատականցիների, արաբների, իբերների, աղվանների և այլ ցեղերի բազմության մասին: Անուղղակիորեն այս տեսակետն է ապացուցում նաև այն, որ չցուցաբերելով որևէ կայունություն, այս բանակը դիմեց փախուստի առաջին իսկ անհաջողության դեպքում:
Իր հերթին, առաջնորդվելով ռազմական տրամաբանությամբ ևս` Հայոց արքան պետք է իրոք Մեծ Հայքի բանակի հուսալի (Հայկական) մասը թողներ գրաված տարածքներում, մի կողմից այդ տարածքները պահպանելու, մյուս կողմից էլ` Հայկական բանակը խնայելու համար, իսկ անհուսալի (դաշնակից) մասը, ընդհակառակը, նետեր թշնամու վրա` նպատակ հետապնդելով մի կողմից թշնամուն` Հայոց արքայի համար համեմատաբար էժան ուժերով թուլացնել, մյուս կողմից էլ հաջողության դեպքում հենց այդ էժան ուժը թուլացնել և վերջինիս հետագա հնարավոր դիմադրությունը կանխել:
Ավելացնենք նաև, որ կրկին իրենց տարերքին հավատարիմ, այս ճակատամարտում Մեծ Հայքի բանակի մասին խիստ ուռճացված թվեր են հայտնում հռոմեացի հեղինակները: Այսպես. ըստ Եվտրոպիոսի (<<Կենսագրություններ>>, գիրք 6) Մեծ Հայքի բանակը ուներ է 107.000` միայն հետևակ, իսկ ըստ Պլուտարքոսի (<<Լուկոլլոս>>, մաս 26)` 260.000 ռազմիկ: Սակայն նրանց բոլորին փորձում է գերազանցել Ապպիանը, ըստ որի Մեծ Հայքի բանակը կազմված էր 306.000 ռազմիկից:
Բայց անհամեմատ համեստ թվեր են հայտնում համեմատականորեն ավելի չեզոք դիրքերում գտնվող փոքրասիական հույն պատմիչները: Ըստ Մեմնոն Հերակլեացու (<<Հերակլեայի պատմությունը>>) Մեծ Հայքի բանակը կազմում էր 80.000 ռազմիկ, իսկ ըստ Ֆլեգոն Տրալացու (<<Օլիմպիականք>>)` 30.000 հեծյալ և 40.000 հետևակ: Առավել հավանական է թվում հենց վերջին տեղեկատվությունը, քանզի այն ավելի չեզոք է, համապատասխանում է Մեծ Հայքի թագավորության ռազմական պոտենցիալին և, բացի այդ, ի տարբերություն նախորդի, տարբերակում է նրա բանակի զորատեսակները:
** Ըստ Պլուտարքոսի (<<Լուկոլլոս>>, մաս 28)` 2 կահորտ, այսինքն 1.000 լեգեոներ, որը ակնհայտորեն քիչ է: Այս կապակցությամբ Ապպիանը (<<Միհրդատյան պատերազմներ>>, մաս 85) որոշակի թիվ չի ասում:
***Ս. Վ. Սարգսյանը, վկայակոչելով ակադեմիկոս Հ. Հ. Մանանդյանին (<<Տիգրան երկրորդը և Հռոմը>>, Երևան 1940, էջ 123) և բավականին դիպուկ նշելով նախորդ ուսումնասիրողների կողմից աննկատ մնացած` Հայկական ծանր հեծելազորի դիրքը Մեծ Հայքի բանակի մարտակարգում (Ս. Վ. Սարգսյան <<Հայ ռազմական արվեստի պատմություն>> Երևան 1969, էջ 46), հետագայում չի զարգացնում իր այս միտքը և անտեսում է վերջինիս ունեցած վճռական դերը ճակատամարտի կրիտիկական փուլում, ըստ երևույթին զուտ այն պատճառով, որ հռոմեական սկզբնաղբյուրները այդ մասին չեն խոսում:
Այս մասին նշում չկա սկզբնաղբյուրներում, ինչպես նաև իրադարձությանը նվիրված հետագա հսկայական գրականության մեջ: Սակայն, ինչպես վերևում նշեցինք, Ս. Վ. Սարգսյանը և Հ. Հ. Մանանդյանը, նշելով Հայկական ծանր հեծելազորի դիրքը Մեծ Հայքի բանակի մարտակարգում, որևէ կերպ չեն փորձում նկարագրել, թե ինչ մանևր իրականացրեց այն ճակատամարտի ժամանակ, ինչպես նաև չեն փորձում բացատրել, թե այդ ինչ հրաշքով գրեթե շրջապատված Մեծ Հայքի բանակը կարողացավ ճեղքել թշնամու շարքերը և հեռանալ:
Իմ կարծիքով այս ամենը բացատրվում է հենց առանձին տեղավորված Մեծ Հայքի բանակի ծանր հեծելազորի սրընթաց-ջախջախիչ հարվածով, որի շնորհիվ թշնամու շրջապատման օղակը ճեղքվեց և Մեծ Հայքի բանակը հեռացավ` մեծապես արժեզրկելով հռոմեական բանակի հաղթանակը: Այս տրամաբանական սխեման անուղղակիորեն հաստատում է նաև այն հանգամանքը, որ Մեծ Հայքի ծանր հեծելազորին մինչ այդ արդեն հաջողվել էր մեկ անգամ ճեղքել հռոմեական բանակի դասավորությունը` Տիգրան Մեծի գանձարանը և ընտանիքը Տիգրանակերտից դուրս բերելու գործողության ժամանակ:
Ի դեպ ծանր հեծելազորը կամ հեծելազորի ընտիր մի գունդ թևերից մեկում որպես պահեստազոր պահելու այս մարտավարությունը հետագայում իր զարգացումը ստացավ Հայկական ռազմարվեստում: Այսպես. ըստ մեզ հասած տվյալների այս մարտավարությունը հանդիպում է 451 թ. մայիսի 26-ի Ավարայրի ճ-մ, երբ սպարապետը մեծապես նրա ուժերով իրականացրեց մահացու ճեղքումը և ծանր կորուստներ պատճառեց թշնամուն, 481 թ Ակոռիի ճակատամարտում, երբ հեծելազորի պահեստում թողնված ընտիր գունդը վճռական դեր ունեցավ մարտի բեկումնային պահին թիկունքն անցած հակառակորդին չեզոքացնելիս, 482 թ մայիսի Ներսեհապատի ճակատամարտում, երբ կրկին շնորհիվ աջ թևից աջ տեղավորված հեծելազորի ընտիր գնդի գործողության մարտի վճռական պահին Հայկական աջում ճեղքած թշնամուն հարված հասցվեց և կտրուկ փոխվեց ճակատամարտի ընթացքը, ինչպես նաև 482 թ. հունիսի Ճարմանայի դաշտի ճակատամարտում, երբ, ինչպես մեր ուսումանասիրած օրինակում, Հայկական պահեստազորի ընտիր հեծելազորի հարվածի շնորհիվ կրկին հայ-վրացական բանակը հնարավորություն ստացավ ճեղքել պարսկական բանակի շրջապատման օղակը և հեռանալ: Հետաքրքիր է, որ Հայկական բանակի այս մարտավարությունը հանդիպում է նաև հարյուրամյակներ հետո` 853 սեպտեմբեր - 854 ամառվա Քթիշի ճակատամարտում:

[Մեղապարտ]

Դեպի արևելք արշավող Հայ-արիական բանակի առաջնորդի անունը պահպանվել է իրանական լեգենդար աղբյուրներում և "Ավեստա"-ում "Հայա մարտ/դա" ձևով: Այստեղ ակնհայտ է սակայն "Հայ" արմատը, որ ընդունելով որպես "Հայկ", այս անունը կարելի է մեկնաբանել հետևյալ տարբերակներից մեկով.
1. "Հայկ ի մարտ"` այսինքն "Հայկ, որը նետվում է մարտի",
2. "Հայ մարդ",
3. "Հայերին մարտի տանող□` "հայ ի մարտ", որպես պաշտոնի անվանում:
Ինձ առավել ընդունելի է թվում (թեև հնարավոր են նաև այլ տարբերակներ) իմ բերած երեք տարբերակների միավորումը, որոնք իրենց "մասն" են ներդրել անվան ձևավորման մեջ, այսինքն. "հայ մարդիկ, որոնց առաջնորդում է հայերին մարտի տանողի պաշտոնը զբաղեցնող և ինքն էլ մարտի նետվող Հայկը", չնայած ընդունելի են նաև առանձին մեկնաբանումները: Հետաքրքիր է, որ այս Հայկի որդու անունը ըստ "Ավեստա"-ի "Հաոսինգխա" է, որտեղ, սակայն "գխա" հնդկական վերջավորությունը դեն նետելուց հետո մնում է "Հաոսին" անունը` այսինքն "Հայկ-որդի" (օգտագործելով հայերենի հետ ընդհանուր հնդեվրոպական արմատ ունեցող ռուսերենի պահպանած հայերենի "որդի"-ին համարժեք "сын" բառը): Հատկանշական է, որ այս Հայկ-որդին տեղացիներին ծանոթացնում է մետաղամշակությանը, դարբնությանը և մետաղից տարաբնույթ իրեր պատրաստելու արհեստին` որը կրկին բնորոշ էր Հայկական լեռնաշխարհին: Հայկ-որդու հաջորդները ևս մեծամասսամբ կրել են հայերի մոտ հաճախ հանդիպող անուններ: Արիական գերիշխանության արևելյան տարածքներում որոշ ժամանակ իշխած և անկասկած Հայկազունիներից սերող "Մարտի նետվող" Հայկերի դինաստիայից հետագայում իշխանությունն անցավ տեղական արմատներ ունեցող Կայենիդների դինաստիային, որը թեև կրկին շարունակում էր արիական ավանդույթները, սակայն արդեն մեծապես հենվում էր հայ-արիական և տեղական ժողովուրդների միաձուլման վրա հիմնաված նոր էթնոսի էթնոմշակութային բազայի վրա: Կայենիդների դինաստիայից հետագայում առաջացան պարսկական Աքեմենյան և Սասանյան դինաստիաները, որոնց կրած "Արյաց արքա" տիտղոսն այս ամենի ֆոնի վրա լիովին բացատրելի է:
"Մարտի նետվող" Հայկերի դինաստիայի գահացանկն ունի հետևյալ տեսքը (փակագծերում տրվում է այս անունների "միջազգային-ընդունված" ձևը).
1. Հայկ Իմարտ (Հ/Գայոմարտ, Հ/Գայա մարտ/դա) (մոտ 1700-1670)
2. Հայկ-որդի (Խաոսինգխա, Հաոսինգխա) որդի (մոտ 1670-1630)
3. Թահմաուրպա որդի (մոտ 1630-1600)
4. Իիմա որդի (մոտ 1600-1580)
5. Աժդահա (Աժդահակա) եղբայր (մոտ 1580-1570)
6. Տիրան-Տարոն (Տրաետաոնա) Աժդահայի որդի (մոտ 1570-1540)
7. Մանուչար (Մանուճեհր) (մոտ 1540-1510)
8. Նազար (Նավզար) (մոտ 1510-1480)
9. Զավան (Զավ) (մոտ 1480-1450)
10. Հերշասպ (մոտ 1450-1420)

Բարի ողջույն,
Հայ Մարդա կամ Հայ Մարդան տերմիները բառացիօրեն նշանակում է Հայ իմաստուն ունի նաեւ մեկ այլ իմաստ Աստծո Հայ Մարդ…

[Lion]

Բարի ողջույն ու բարի վերադարձ Ուրախ եմ քեզ կրկին տեսնել այստեղ: "Հայ իմաստունի" և "Աստծո Հայ մարդու" պահով մի քիչ կմանրամասնե՞ս

[Մեղապարտ]

Բարի ողջույն ու բարի վերադարձ Ուրախ եմ քեզ կրկին տեսնել այստեղ: "Հայ իմաստունի" և "Աստծո Հայ մարդու" պահով մի քիչ կմանրամասնե՞ս

ըստ «Ավեստայի» առաջին մարդը որ զոհաբերվեց կոչվում է «ՀԱՅ ՄԱՐԴԱՆ»…
Զոհաբերությունը տեղի ունեցավ այն ժամանակ երբ ԱՀՐԻՄԱՆԸ պայքարի դուրս եկավ Աստծո դեմ և որպես ապացույց իր հաղթանակի զոհեց աստծո ընտրյալ համարվող «ՀԱՅ ՄԱՐԴԱՆԻՆ»…
Աստծո ըմտրյալ«ՀԱՅ ՄԱՐԴԱՆԸ» բանախոս էր …կամ առաքյալ այս օրվա մեր ընկալմամբ…

[Lion]

Շատ հետաքրքիր է: Ես քեզ խորհուրդ կտայի, ըստ հնարավորինս, զարգացնել այս ուղղությունը գիտական աշխատություններում: Ինձ թվում է արի-հայ կապի տեսանկյունից սա անչափ արժեքավոր մի հիմք է, որ մեզ շատ բանով կօգնի իմանալու մեր ժողովրդի հանգույն պատմությունը

[Lion]

Շատերն են լսել Նինվեի անկման և Ասորեստանի կործանման մասին, բայց ինչպե՞ս են տեղի ունեցել այդ դարակազմիկ իրադարձությունները, որոնց մասնակցել են նաև հայերը...

Հատված "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գրիք 4"-ից

612 մայիս – Նինվեի ճ-մ

"Անտարակույս, Ասորեստանը քաղաքակրթության կենտրոն էր: Նա կարող էր հպարտանալ որքան իր քաղաքական հզորությամբ, այնքան էլ իր հոգևոր, գրական, գեղարվեստական ու գիտական արգասիքներով: Բայց նա զուրկ էր քաղաքակրթության ամենաթանկարժեք և ամենից էական արտահատությունից` մարդկայնության գաղափարից և մարդկային ոգուց: Մարդն ինքնին, նրա արժեքը, նրա մարդկային արժանապատվությունը ոչ մի գին չուներ ասորեստանցիների համար: Դրանով է բացատրվում նրանց անսահման անգթությունը և դաժանությունը"

Նիկողայոս Ադոնց

Կիաքսար արքայի գլխավորած Մարական (մոտ 40.000), Պարույր Հսկայորդու գլխավորած Արմենիի (մոտ 50.000, մոտ 100 մարտակառք), Կյուրոս I-ի գլխավորած Աքեմենյան (մոտ 30.000, մոտ 100 մարտակառք) և Նաբոպալասար արքայի գլխավորած Բաբելոնի (մոտ 50.000, մոտ 500 մարտակառք) թագավորությունների միացյալ բանակը ճամբարեց Կորճայքի լեռներում և պատրաստվեց շարժվել Նինվեի ուղղությամբ: Տեղեկանալով այդ մասին` Սինսարիսկուն արքայի գլխավորած Ասորեստանի բանակը (մոտ 120.000, մոտ 1.200 մարտակառք) քաղաքի մոտ ամուր պաշտպանական դիրքեր գրավեց և պատրաստվեց դիմադրության:
I փուլ – Դաշնակիցների բանակը շարժվեց դեպի հարավ և երեք անգամ հարձակվեց թշնամու վրա: Սակայն համառ մարտից հետո թշնամուն ոչ միայն հաջողվեց ետ մղել հարձակվողներին ելման դիրքեր, այլև անցնել հակահարձակման ու գրավել դաշնակից ուժերի ճամբարը:
II փուլ – Կորուստներ կրած դաշնակիցներին մարերի հրավերով միացան սկյութերը (մոտ 60.000): Դրանից հետո դաշնակիցների բանակը գիշերային հարձակում կազմակերպեց հաղթական օրից անհոգ դարձած, զգուշությունը կորցրած և կերուխումի տրված Ասորեստանի բանակի վրա ու ծանր պարտության մատնեց: Թշնամու ջախջախված բանակի մի մասը դժվարությամբ ապաստանեց քաղաքում, իսկ Ասսուրուբալիտ զորավարի գլխավորած մյուս և ավելի մեծաթիվ մասը նահանջեց դեպի հյուսիս-արևմուտք:
III փուլ – Հաջորդ օրը թշնամին արտագրոհ կազմակերպեց քաղաքի պաշարումը սկսած դաշնակիցների բանակի առաջապահի վրա, սակայն որևէ արդյունքի չհասավ:
IV փուլ – Մյուս օրը թշնամին մեկ այլ կողմից արտագրոհ իրականացրեց, բայց դա ևս ետ մղվեց:
Հայերը կորցրին մոտ 5.000, դաշնակիցները` մոտ 20.000, թշնամին` մոտ 60.000 զինվոր:

[Lion]

XIII դարի սկզբին Գոբիի անապատում թափառող մոնղոլական ցեղերի առաջնորդ հռչակված Չինգիզ խանը (1206-1227) միավորեց մոնղոլական ցեղերը և ստեղծեց հզոր մի կայսրություն, որի բանակը իր թվաքանակով, կազմակերպվածությամբ, կառավարման արդյունավետ համակարգով ու կարգապահությամբ էականորեն գերազանցում էր մինչ այդ գոյություն ունեցած բոլոր <<քոչվոր կոնֆեդերացիաներ>>-ի բանակներին: Արդեն 1210 թ-ին Մոնղոլական կայսրությունը ոչնչացրեց Մավերնահրը ու Յոթնագետքը ընդգրկող Կարա-Կիդանների կայսրությունը, իսկ 1215 թ-ին գրավեց Հյուսիսային Չինաստանը ընդգրկող Ցզի կայսրության հիմնական տարածքը` ավարտելով ողջ Չինաստանի նվաճումը 1234 թ-ին: Միաժամանակ, շարունակելով առաջխաղացումը հարավ-արևմտյան ուղղությամբ, Մոնղոլական կայսրությունը 1219-1231 թվականներին ոչնչացրեց նաև Խորեզեմի սուլթանությունը և գրավեց վերջինիս պատկանող տարածքները:
1238 թ-ին, վերսկսելով իրենց առաջխաղացումը դեպի արևմուտք, մոնղոլները գլխովին ջախջախեցին ղփչախներին, որոնք 1230-ականների վերջին Ղփչախական խանության ջախջախումից հետո անցան Արևելյան Եվրոպա, իսկ այնտեղից էլ կարճ ժամանակ անց տեղափոխվեցին Էյուբյանների սուլթանություն:
1260-ականների սկզբին Մավերնահրն ու Յոթնագետքը ընդգրկող Չաղաթայական ուլուսը փաստացի անջատվեց Մոնղոլական կայսրությունից` դրանով իսկ վերջինիցս անջատելով նաև ավելի արևմուտք գտնվող Իլխանությունը և Ոսկե Հորդան: Միաժամանակ իրավիճակը ավելի բարդացավ նաև նրանով, որ Իլխանությունը, Ոսկե Հորդան և Չաղաթայական ուլուսը խիստ թշնամական դիրք գրավեցին միմյանց նկատմամբ:
XIV դարում, ենթարկվելով հզորացած Թեմուրյանների սուլթանության հարվածներին, Չաղաթայական ուլուսը ոչնչացավ, իսկ Ոսկե Հորդան ծանր կորուստներ կրեց և տրոհվեց մի քանի խանությունների: Նույն ժամանակաշրջանում էլ ոչնչացավ նաև ներքին պայքարից բզկտվող Իլխանությունը: Սակայն Թեմուրյանների սուլթանությունը ևս չկարողացավ հաստատվել իր կողմից տապալված հակառակորդների տարածքներում; Արդյունքում Իլխանության տարածքը անցավ Ղարա-Ղոյունլուների և Աղ-Ղոյունլուների էմիրություններին, Ոսկե Հորդան վերջնականապես կործանվեց ռուսական իշխանությունների հարվածներից, իսկ Միջին Ասիայում, սկսած XVI դարի սկզբից, գերակշիռ դիրք ձեռք բերեցին ուզբեկները:

[Lion]

1049 թ-ին Արալյան ծովի հյուսիսային ու արևելյան ափերին բնակվող ղփչախները շարժվեցին դեպի արևմուտք և ծանր պարտության մատնեցին սկզբում օղուզներին, իսկ ավելի ուշ` արևելյան պեչենեգներին: Արդյունքում Ղփչախական խանության սահմաններում հայտնվեցին Արալյան ծովի հյուսիսային ափերից մինչը Դոն ընկած հսկայական տարածքները, իսկ արևելյան պեչենեգները, ինչպես նաև օղուզների մի մասը ստիպված եղան անցնել Դոնը ու միանալ դեռևս 889 թ-ից Մերձսևծվյան տափաստաններում լիովին անկախ իշխող և Պեչենեգների խանությունը հիմնած արևմտյան պեչենեգներին: Այս ամենի հետևանքով Պեչենեգների խանությունը, իր մեջ ընդունելով պեչենեգների խոշոր հատվածներ և դաշնակցելով օղուզների հետ, կտրուկ ուժեղացավ` վերածվելով Բյուզանդիայի չափազանց վտանգավոր ախոյանի:
Ղփչախների այս տեղաշարժի արդյունքը եղավ նաև այն, որ օղուզների հիմնական մասը Կասպից ծովի արևելյան ափերով տեղաշարժվեց դեպի հարավ և, հաստատվելով Սելջուկյան սուլթանությունում ու ընդունելով իսլամը, կտրուկ ուժեղացրեց վերջինիս ռազմական պոտենցիալը` բոլոր պայմանները ստեղծելով սելջուկյան հետագա հսկայամասշտաբ արշավանքների համար: 1055 թ-ին Սելջուկյան սուլթանությունը գրավեց Բաղդատը և դարձավ Արաբական խալիֆության փաստացի տերը` իր գերագահությունը տարածելով խալիֆության տարածքում եղած տարաբնույթ էմիրությունների վրա:
1080-ական թվականների սկզբին ղփչախները վերսկսեցին իրենց առաջխաղացումը դեպի արևմուտք և ստիպեցին մինչ այդ Կիևյան Ռուսիայից պարտություններ կրած պեչենեգներին թողնել Մերձսևծովյան տափաստանները: Ի վիճակի չլինելով դիմադրել ղփչախներին և հետապնդվելով վերջիններիս կողմից` պեչենեգները անցան Դանուբը և փորձեցին հաստատվել Բուլղարիայի տարածքում: Հենց դրա արդյունքը հանդիսացավ Պեչենեգյան II պատերազմը և պեչենեգների ոչնչացումը: