Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Արիացի]

Լիոն ջան, կցանկանայի իմ երախտագիտությունը հայտնել քեզ ազգանվեր գործի համար: Ես նոր եմ ծանոթանում քո գրքերի հետ ու ասեմ, որ ամեն նոր հատորը կարդալուց ավելի է իմ մեջ ամրապնդվում այն միտքը, որ մենք ունեցել ենք խոր և դարավոր պատմություն: Շատ հաճելի է, որ մեր պատմության այդ աստիճան աղավաղումները ունենալով, մեր մեջ գտնվում են մարդիկ, որոնք կարողանում են, այդ աղավաղումները զտել և հասարակությանը ներկայացնել մեր իրական կերպարը: Իհարկե կան մարդիկ, որոնք վախենում են քո գրքերի նման գրքերից (օրինակ` վախենում են Արիացի, Հայկական Համաշխարհային գերիշխանություն և նման այլ տերմիններից), բայց դա նրանից է, որ ժողովուրդը տեղյակ չէ իրական պատմությանը: Բայց հիմա արդեն շատ են հայտնվում մարդիկ, որոնք սկսում են վերջապես խոսել մեր իրական պատմությունից, հեռուստատեսային հաղորդումներն են շատանում և նույնիսկ մի ֆիլմ է նկարահանվում (վերջերս ֆիլմ է նկարահանվելԱրևմտյան Հայաստանի Նեմրութ լեռան լանջերին հայտնաբերված հեթանոսական հուշարձանի մասին) և հետևաբար հեռու չէ այն ժամանակը, երբ վերջապես մեր իշխանություններն էլ կսկսեն վերանայել մեր պատմության դասագրքերը ու մեր նոր սերունդը վերջապես կիմանա մեր իսկական` Արիական պատմությունը ու կիմանա, որ օրինակ` Հայկը ոչ թե առասպելական կերպար է, այլ Հայ ազգի մեծագույն առաջնորդներից մեկը, որ մենք հայ ազգը ունեցել է Արամ թագավոր, որը աշխարհն է գրավել, ու միևնույն ժամանակ ազատություն տվել բոլոր ենթակա ազգերին, որ մենք ունեցել ենք նավատորմ, որը եգիպտական նավատորմին է հաղթել, որ մենք այսօր մեր երկրում եվրոպական դեմոկրատիա ենք ուզում հաստատել, մինչդեռ առաջին դեմոկրատիան հաստատվել է Արատտայում 4000 տարի առաջ: Ես համոզված եմ` կգա ժամանակը ու մեր հասարակությունը այդ ամենը կիմանա: Եվ իմացիր, Լիոն ջան, այդ գործում դու քո մեծ ավանդը արդեն ներդրել ես:

[Lion]

Հոգաչափ շնորհակալ եմ եղբայր: Դու ուղղակի չես պատկերացնում, թե քո պոստն ու քո վերաբերմունքը ինչ նշանակություն ունեն ինձ համար: Գիտես, այդ աշխատությունը ստեղծել եմ տաս տարվա տքնաջան աշխատանքով: Սակայն այդ աշխատանքը չէր, որ հաճախ վախեցնում էր ինձ: Ինձ վախեցնում էր այն հարցը, արդյոք պետքական գործ եմ, անում, արդյոք սա իմ ժողովրդին պետք կգա...

Քո պոստերի պես պոստերը կարդալուց ես հասկանում եմ, որ իզուր չեմ այդքան ժամեր անցկացրել հանրայինում, իզուր չեմ այդքան աչքի լույս փչացրել կոմպի առաջ, որ իզուր չէ իմ կյանքի անբաժանելի մասը հանդիսացող Գիրքս:

Գիտեմ, եղբայր, արդեն զգում եմ, որ կգա ժամանակ, երբ մարդիկ կզգան, կգանահետ իրենց իսկական պատմությունը, կզգան իրենց արմատները...

Կրկին շնորհակալություն ջերմ խոսքերիդ համար - դրանք ինձ համար անսահման թանկ արժեն

[Մեղապարտ]

Հարգելիս մի բանում կարող ես վստահ լինել դու աշխատանք ես կատարում որը իրոք գնահատման կարիք ունի :
Քո անցկացրած տարիները իզուր չեն եղել, դրա արդյուքը այդ աշխատությունն է որը հիմա արդեն որպես փաստ դրված է սեղանին և այն շրջանցել չի կարելի:Իմ վերաբեր մունքը քո աշխատության նկատմամբ դրական է այդ պատճառով է որ ես փորձում եմ քննարկել այն նյութերի շրջանակներում որոնցով դու հանդես ես գալիս:
Հայկազնի գլխավորած Մեծ Հայքի Հայկական (մոտ 50.000, որից մոտ 8.000 հեծյալ ինչպես նաև Մարդպետական գունդը և 50 մանգաղակիր մարտակառք) ու նրան ենթակա կովկասյան և արևմտակասպիական ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 8.000, այդ թվում մոտ 1.000-ական կատիշներ, կապադովկիացիներ, ասորիներ, ատրպատականցիներ, աղվաններ, կովկասցիներ, սարմատներ, սկյութեր) կազմված բանակը, ինչպես նաև սատրապ Միթրդատի գլխավորած XIII սատրապության Հայկական (մոտ 10.000` որից մոտ 2.000 հեծյալ) ու նրան ենթակա ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 8.000, այդ թվում մոտ 1.000-ական փռյուգացիներ, կատաոններ, կարիացիներ, հորտուացիներ, բաբելացիներ, բելիտներ, սիտակեններ, պարթևներ) կազմված բանակը շարժվեց թշնամուն ընդառաջ:
Խոսքը այս փաստերին է վերաբերվում :
«Արիական» բառը կրոնական տերմին է, առաջինը և ամենա գլխավորը այն չի մատնա նշում ազգային պատկանելիություն ինչպես և ՈՒրարտու բառը ,որը նույնպես կրոնա կան է և գաղափարախոսական և ոչ էթնիկական:

[Lion]

Հարգելիս մի բանում կարող ես վստահ լինել դու աշխատանք ես կատարում որը իրոք գնահատման կարիք ունի :
Քո անցկացրած տարիները իզուր չեն եղել, դրա արդյուքը այդ աշխատությունն է որը հիմա արդեն որպես փաստ դրված է սեղանին և այն շրջանցել չի կարելի:Իմ վերաբեր մունքը քո աշխատության նկատմամբ դրակլան է այդ պատճառով է որ ես փորձում եմ քննարկել այն նյութերի շրջանակներում որոնցով դու հանդես ես գալիս:

Շնորհակալ եմ Իմ նպատակն էլ հենց սա է - քննարկումների միջոցով հասու դարձնել մեր հասարակությանը այս ամենին: Բնականաբար կոնկրետ թվերը սկզբնաղբյուրներում չկան: Ճակատող բանակների թվակազմերի հարցը ամենալուրջ մեթոդոլոգիական հարցերից մեկն էր, որը ես ստիպված եղա լուծել, մինչև ածխատությունս սկսելը: Իմ աշխատանքի մեթոդոլոգիան շարադրված է Տարեգրքի առաջին հատորում; Այսպես.

Երբ ես սկսեցի աշխատել ՙՀայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք՚ աշխատության վրա, պարզվեց, որ նմանատիպ աշխատություն չի գրվել ոչ միայն Հայաստանում, այլև արտասահմանում: Դրա համար էլ այն գրելիս ես գրեթե զրոյից ստեղծեցի ոչ միայն լիովին նոր սկզբունքներ, այլև կառուցեցի նմանատիպ աշխատանք գրելու մեթոդական լիովին նոր մի համակարգ:
...9. իրադարձությունները լուսաբանելիս հետևել հստակ սխեմայի` այսպես կոչված ՙՍխեմատիկ մոտեցման՚: Այսպես, ես պատերազմները և ճակատամարտերը նկարագրելիս սկզբում նշել եմ աշխատության մեջ իրադարձության հերթական թիվը (ընդ որում Հայկական բանակի մասնակցությամբ պատերազմները և ճակատամարտերը, ինչպես նաև ասպատակումները տրված են առանձին, իսկ օտար բանակների միջև Հայաստանի տարածքում տեղի ունեցած իրադարձությունները` առանձին համարակալմամբ), հետո նրա ժամանակը, ապա վայրը, հնարավորինս նաև` իրադարձությունների ընթացքը: Աշխատությունում տեղ գտած պատերազմների և ճակատամարտերի մեծամասնությունը նկարագրելիս ես ղեկավարվել եմ այն սկզբունքով, որ պետք է անպայման նշվեն հակամարտող բանակների ցանկալի է կոնկրետ, եթե ոչ` գոնե մոտավոր թվակազմերը, ինչպես նաև կրկին ցանկալի է կոնկրետ, եթե` ոչ, գոնե` մոտավոր, կողմերի կորուստները, որոնք ընդգրկում են սպանվածներին, վիրավորներին և գերիներին: Ընդ որում միայն առանձին դեպքերում եմ ես հարմար գտել կորուստները դիտարկել առանձին` ըստ սպանվածների, վիրավորների և գերիների:
Հատկապես ուզում եմ ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել այս հանգամանքի վրա, քանի որ բերված ճակատամարտերի ճնշող մեծամասնության վերաբերյալ մարտնչող բանակների թվական տվյալները, ինչպես նաև կորուստները հայտնի չեն: Այս դեպքում կա սկզբունքային երկու լուծում.
ա) ընդհանրապես չանրադառնալ թվական տվյալներին և կորուստներին,
բ) փորձել այնուհանդերձ գոնե մոտավորապես նշել դրանք` հիմնվելով եղած տեղեկատվության վերլուծության, իրադարձության ընթացքի, պետությունների ու նրանց բանակների ռազմական պոտենցյալների, ճակատամարտի ընթացքի ու տևողության և այլ կողմնակի հանգամանքների վրա:
Ես ընտրել եմ երկրորդ լուծումը, քանզի թվական տվյալները չնշելը ցանկացած դեպքում ելք չէ, այն դեպքում, երբ իմ կողմից տրված լուծման դեպքում ընթերցողը գոնե մոտավոր պատկերացում կունենա մարտնչող բանակների թվակազմի և նրանց կրած կորուստների մասին, որն էլ իր հերթին հիմք կտա առավել ամբողջական պատկերացում կազմել իրադարձության վերաբերյալ:
Ուզում եմ հատկապես ուշադրություն հրավիրել մի կարևոր հանգամանքի վրա: Ենթադրաբար տրված թվերը երբեք էլ չեն ենթադրում որևէ կամայական մոտեցում: Յուրաքանչյուր, այո, ընթերցող, առանց չափազանցության ես դա կարող եմ ասել, յուրաքանչյուր նման դեպքում իրականացվել է մարտնչող բանակների և երկրների ռազմական պոտենցյալի, պատերազմի ու ճակատամարտի ընթացքի, ռազմա-քաղաքական և այլ հանգամանքների խորը ու բազմակողմանի վերլուծություն` բազմաբնույթ հանգամանքների համակարգային հաշվառումով:
Հատկապես պահանջկոտ ընթերցողին հրավիրում եմ իրականացնել նմանատիպ տվյալների փոքրիկ վերլուծություն և ես վստահ եմ, որ նա ևս, օբյեկտիվ և անկողմնակալ մոտեցման դեպքում, կհանգի մոտավորապես իմ բերած թվերին…

Մանրամասն տես

http://www.armenian-history.com/mili...ry_history.htm

Այսպիսով, ինչ վերաբերվում է

*Հայկազնի գլխավորած Մեծ Հայքի Հայկական (մոտ 50.000, որից մոտ 8.000 հեծյալ ինչպես նաև Մարդպետական գունդը և 50 մանգաղակիր մարտակառք) ու նրան ենթակա կովկասյան և արևմտակասպիական ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 8.000, այդ թվում մոտ 1.000-ական կատիշներ, կապադովկիացիներ, ասորիներ, ատրպատականցիներ, աղվաններ, կովկասցիներ, սարմատներ, սկյութեր) կազմված բանակը, ինչպես նաև սատրապ Միթրդատի գլխավորած XIII սատրապության Հայկական (մոտ 10.000` որից մոտ 2.000 հեծյալ) ու նրան ենթակա ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 8.000, այդ թվում մոտ 1.000-ական փռյուգացիներ, կատաոններ, կարիացիներ, հորտուացիներ, բաբելացիներ, բելիտներ, սիտակեններ, պարթևներ) կազմված բանակը շարժվեց թշնամուն ընդառաջ:*
Խոսքը այս փաստերին է վերաբերվում :

այս փաստերին, ապա նրանում հիշատակվող թվերը տրված են, հաշվի առնելով վերը շարադրվածը: Ընդ որում, գուցե Դուք ուշադիր չեղաք, սակայն թվերից առաջ գրված է <<մոտ>>, որը ասում է այն մասին, որ թվերը մոտավոր են և տրվել են միայն համապատասխան վերլուծության արդյունքում:

«Արիական» բառը կրոնական տերմին է, առաջինը և ամենա գլխավորը այն չի մատնա նշում ազգային պատկանելիություն ինչպես և ՈՒրարտու բառը ,որը նույնպես կրոնա կան է և գաղափարախոսական և ոչ էթնիկական:

Իմ կարծիքով <<արիական>> բառը ժողովրդագրական տերմին է, իսկ մինչև մ.թ.ա. 16-րդ դարը եղել է հոմանիշ <<հայկական>>-ին, իսկ <<Ուրարտու>> բառը ընդհանրապես արհեստական է...

[Մեղապարտ]

http://www.armenian-history.com/mili...ry_history.htm
Ցավոք սրտի այն անգլերեն է և ինձ համար անհասկանալի:
Այսպիսով, ինչ վերաբերվում է

այս փաստերին, ապա նրանում հիշատակվող թվերը տրված են, հաշվի առնելով վերը շարադրվածը: Ընդ որում, գուցե Դուք ուշադիր չեղաք, սակայն թվերից առաջ գրված է <<մոտ>>, որը ասում է այն մասին, որ թվերը մոտավոր են և տրվել են միայն համապատասխան վերլուծության արդյունքում:
Նկատել եմ բայց այն չի բավարարում քանի որ շեղման թույլատրելիության չափը նշված չէ:

Իմ կարծիքով <<արիական>> բառը ժողովրդագրական տերմին է, իսկ մինչև մ.թ.ա. 16-րդ դարը եղել է հոմանիշ <<հայկական>>-ին, իսկ <<Ուրարտու>> բառը ընդհանրապես արհեստական է...[/QUOTE]
Հարկավոր է հստակ հասկանալ թե ինչ է նշանակում <<արիական>> տերմինը բոլորն էլ մոտավորապես գիտեն տերմինի իմաստը կարծիքի սահմաններում , հոմանիշ ները կարող են միայն օգնել այն էլ շատ քիչ:

[Lion]

http://www.armenian-history.com/mili...ry_history.htm
Ցավոք սրտի այն անգլերեն է և ինձ համար անհասկանալի:

Եղբայր, ես հենց նոր բացեցի, հայերեն է բացում: կրկին փորձիր կամ ինչ-որ մի նաստռոյկա փոխիր

այս փաստերին, ապա նրանում հիշատակվող թվերը տրված են, հաշվի առնելով վերը շարադրվածը: Ընդ որում, գուցե Դուք ուշադիր չեղաք, սակայն թվերից առաջ գրված է <<մոտ>>, որը ասում է այն մասին, որ թվերը մոտավոր են և տրվել են միայն համապատասխան վերլուծության արդյունքում:
Նկատել եմ բայց այն չի բավարարում քանի որ շեղման թույլատրելիության չափը նշված չէ:

Նայած որ դեպքում: 1.000-ի մոտ թվերի դեպքում շեղումը +/- 100-300 է, 10.000-ի դեպքում` +/- 1.000-3.000. Ամեն դեպքում ավելրոդ չեմ համարում կրկնել, որ յուրաքանչյուր դեպքում ես տվել եմ ըստ իս ամենահավանական թիվը: Իսկ <<ըստ իս>>-ը պատկանում է մի մարդու, որը շատ լրջորեն խորացել է ռազմական պատմության պրոբլեմների մեջ...

Իմ կարծիքով <<արիական>> բառը ժողովրդագրական տերմին է, իսկ մինչև մ.թ.ա. 16-րդ դարը եղել է հոմանիշ <<հայկական>>-ին, իսկ <<Ուրարտու>> բառը ընդհանրապես արհեստական է...
Հարկավոր է հստակ հասկանալ թե ինչ է նշանակում <<արիական>> տերմինը բոլորն էլ մոտավորապես գիտեն տերմինի իմաստը կարծիքի սահմաններում , հոմանիշները կարող են միայն օգնել այն էլ շատ քիչ:

Համաձայն եմ: Ես տվեցի իմ պատկերացումը: Պատրաստ եմ հետագա քննարկումներին

[Մեղապարտ]

Առաջարկում եմ մեր համատեղ քննարկումը կատարել «Հայերի ծագումը» բաժնում

[Lion]

Բագրատ II-ի (1027-1072) դեմ Լիպարիտ Քաջ Օրբելյանի (1021-1058) ապստամբությունը երբեք չի դիտարկվել որպես հայերի լայն մասնակցությամբ իրականացված ապստամբություն և երբևիցե չի ընկալվել որպես հայոց պատմության բաղկացուցիչ մաս, թեև ապստամբների հիմնական մասը հայեր էին և այն ծավալվում էր հոծ հայկական բնակչություն ունեցող բնիկ հայկական տարածքում` Գուգարքի հյուսիսային շրջաններն ընդգրկող Քարադուռի Օրբելյանների իշխանությունում:
Քարթլիի թագավորությունում հայերի և վրացիների միջև սրված հարաբերությունները, որոնք ի վերջո հանգեցրեցին հայկական տարածքներում բռնկված ապստամբության, ունեին խորը արմատներ և հարցը չի կարող իր բավարար բացատրությունը ստանալ լոկ Քարթլիի թագավորության ֆեոդալական բնույթի կամ Լիպարիտի փառասիրական նկրտումների մասին ընդհանուր դատողություններով:
Իրականում ապստամբության համար հիմք հանդիսացավ վերևում արդեն իսկ քննարկված գործընթաց` Արտանուջի թագավորության վերաճումը Քարթլիի թագավորության և վրացիների, աբխազների ու ծանարների միաձուլում, որի արդյունքում նախկինում առաջնային տեղ և դեր ունեցող հայ ազնվականները իրենց խաղացած դերով աստիճանաբար մղվեցին հետին պլան: Այս գործընթացը սկսվեց դեռևս Բագրատ I-ի թագավորության կեսերից, որը ոչ միայն աստիճանաբար իր հենարանը դարձրեց աբխազներին ու վրացիներին, այլև սկսեց բռնություններ գործադրել նաև հենց իր տոհմակիցների նկատմամբ (օրինակ` Արտանուջի դքսության անեքսիան և նրա տիրակալների ձերբակալումն ու սպանությունը): Այս գործընթացը իր զարգացումը ստացավ հատկապես Բագրատ I-ի երկարատև իշխանության ընթացքում: Իսկ ժամանակակիցների հոգեբանության մեջ Բագրատ II-ի թագավորությունը դեռևս ընկալվում էր որպես մի թագավորություն, որտեղ առաջնային դերը պետք է պատկաներ հայերին: Եվ հենց այդ տրամադրությունների կրողը հանդիսացավ Քարադուռի իշխանությունը, որի իշխան Լիպարիտը, ուղղորդելով հայերին, անջատվեց Քարթլիի թագավորությունից:
Այս պայմաններում, երբ Քարթլիի թագավորության Բագրատունիների արքայատոհմը Բագրատ II-ի օրոք վերջնականապես կորցրեց իր հայականությունը, իսկ հայերը սկսեցին սպառնալ Քարթլիի թագավորության ամբողջականությանը, Քարթլիի արքան վերջնականապես սկսեց հենվել իրենց ընդհանուր թվով թագավորությունում հայերին գերազանցող վրացիների, աբխազների և ծանարների վրա:
Եվ քանի որ աբխազները և ծանարները XI դարի վերջերին արդեն հիմնականում ասիմիլացվել էին վրացիների կողմից, իսկ կործանված Անիի ու Կարսի թագավորություններից շատ հայեր շարժվել էին դեպի հյուսիս և հաստատվել Գուգարքում ու Քարթլիի թագավորության հարավային այլ տարածքներում, ապա վրացիներից հետո կրկին Քարթլիի թագավորությունում իրենց թվով, ազդեցությամբ և մարտունակությամբ առաջնային տեղը սկսեցին զբաղեցնել հայերը:

[Lion]

Ստեփանոս II Աբլասադի (821-830) սպանությունից հետո Միհրանյանների տոհմը սպառվեց: Միաժամանակ դադարեց գոյություն ունենալ նաև Արցախ-Ուտիքի թագավորի տիտղոսը: Փոխարենը Արցախում և մասնավորապես Ուտիքում Միհրանյանների կալվածքներն անցան մինչ այդ գահակալ իշխաններ հանդիսացող Առանշահիկներին, որոնք դրանից հետո սկսեցին վերելք ապրել` վերածվելով գահերեց իշխանների: Արդյունքում Արցախում և Ուտիքում առաջացան Առանշահիկների երկու իշխանություններ:
ա) Խաչենի իշխանությունը: Այն ընդգրկում էր Արցախի և Ուտիքի հյուսիսային գավառները: Վարազ-Տրդատ II-ի (մոտ 760 - ուղ. 821) և նրա որդիների սպանությունից հետո Վարազ-Տրդատ II-ի մանկահասակ աղջիկը ամուսնացավ Սահլի (821-859) մանկահասակ որդի Ատրներսեհի հետ: Արդյունքում Սահլը, դառնալով իր որդու և հարսի խնամակալը, փաստացի իր, իսկ հետագայում նաև իր տոհմի տիրապետությունը հաստատեց Վարազ-Տրդատ II-ի տիրույթների ողջ հյուսիսային մասի վրա: Այս ժամանակաշրջանում Խաչենի Առանշահիկների իշխանացանկը ունի հետևյալ տեսքը.
1. Սմբատ տոհմից (մոտ 780 - ուղ. 821)
2. Սահլ որդի (821 - մոտ 850)
բ) Դիզակի իշխանությունը: Այն ընդգրկում էր Արցախի կենտրոնական և հարավային գավառները: Վարազ-Տրդատ II-ի (մոտ 760 - ուղ. 821) և նրա որդիների սպանությունից հետո Միհրանյանների տոհմի վերջին ներկայացուցիչ, անմիջական ժառանգ չունեցող Ստեփանոս II Աբլասադը որոշ ժամանակ իշխեց Արցախի կենտրոնական ու հարավային գավառներում: Սակայն արդեն 830 թ-ին վերջինիս սպանությունից հետո նրա տիրույթները անցան իր քրոջ և Հովսեփ Առանշահիկի որդի Եսայիին: Արդյունքում վերջինս ևս փաստացի իր, իսկ հետագայում նաև իր տոհմի տիրապետությունը հաստատեց Վարազ-Տրդատ II-ի տիրույթների կենտրոնական ու հարավային մասի վրա:
Այս ժամանակաշրջանում Դիզակի Առանշահիկների իշխանացանկը ունի հետևյալ տեսքը.
1. Հովսեփ տոհմից (մոտ 780-830)
2. Եսայի որդի (մոտ 830 - ուղ. 854)

[Lion]

Սկսած V դարից, սխալ մեկնաբանելով ‘‘Աղվանք’‘, ‘‘աղվանցի’‘ և նմանատիպ մնացած տերմինները, սովետահայ պատմագիտությունը չի նկատել, որ տարբեր հոլովաձևերով հանդիպող ‘‘Աղվանք’‘, ‘‘աղվանցի’‘ և մնացած նմանատիպ տերմինները արդեն կիրառվում են նոր իմաստով, որոնց տակ նկատի է ունեցվում միայն Կուրի աջափնյակը` Ուտիքը և Արցախը: Սա ունի շատ ուշագրավ մի բացատրություն:
Բանն այն է, որ Մեծ Հայքի թագավորության անբաժանելի մասը կազմող Արցախ և Ուտիք նահանգները 428 թ-ին Մեծ Հայքի թագավորության անկումից հետո չընդգրկվեցին Հայոց Մարզպանության մեջ, այլ կցվեցին 370 թ-ից միայն Աղվանքի տարածքն ընդգրկող, սակայն արդեն մեծապես մազքութական էթնիկ կազմ ունեցող Աղվանքի (Մազքութական) թագավորությանը, որը իր հերթին ոչնչացավ 451 թ-ին: Դրանից հետո Կուրի ձախափնյակից մինչև Կասպից ծով, Դերբենդ ու Կովկասյան լեռներ ձգվող տարածքում ստեղծվեցին մանր ցեղային թագավորություններ (օրինակ` Լփինների, Ճղբերի, Բաղասականների, Մազքութների թագավորություններ): Ուստի ստացվեց այնպես, որ այս տարածքը ‘‘Աղվանք’‘ կոչելը արդեն չուներ որևէ կիրառական նշանակություն և գործնականում ավելի հարմար ու քաղաքական տեսանկյունից ավելի ճիշտ էր ասել օրինակ Լփինների, Ճղբերի, Բաղասականների կամ Մազքութների թագավորություն:
Իր հերթին միացյալ Աղվանքի (Մազքութական) թագավորության ոչնչացումից հետո բնականաբար անկախ թագավորություն հռչակվեց նաև մի կուռ էթնոմշակութային ամբողջություն հանդիսացող Արցախը և Ուտիքը: Ավելին, եթե լփինները, ճղբերը կամ բաղասականները, ղեկավարվելով նեղ ցեղային շահերով ու արժեքներով, որևէ կերպ չցանկացան հետագա կապ ունենալ ‘‘Աղվանք’‘ հասկացության հետ, ապա Արցախում և Ուտիքում գերագահության իրավունքով իշխող Առանշահիկները, դրսևորելով ավելի մեծ լայնախոհություն, ընդհակառակը, սեփականացրին այն ու սկսեցին իրենց կոչել Աղվանից արքաներ: Դրանով վերջիններս իրենց վարկը բարձրացնելուց զատ հետապնդում էին ևս մի և ավելի կարևոր նպատակ` ստեղծել ‘‘իրավաբանական հիմք’‘ հավակնելու Կուրի ձախափնյակին, այսինքն ողջ նախկին Աղվանքի (Մազքութական) թագավորության տարածքին:
Փաստորեն ընդամենը այս նպատակներով իրենց կոչելով ‘‘Աղվանից արքա’‘-ներ, իսկ Արցախ-Ուտիքի թագավորությունը` ‘‘Աղվանքի թագավորություն’‘, Առանշահիկ արքաները իրենցից անկախ ներկա ադերբեջանական պատմաբաններին առիթ տվեցին ոչ միայն ամեն կերպ խեղաթյուրելով պատմությունը ադերբեջանցիներն ներկայացնել որպես աղվանցիների հետնորդներ, այլև Սյունիներից, իսկ նրանց միջոցով նաև Գեղամից (մ.թ.ա. 1908-1858) սերած Արցախի-Ուտիքի ‘‘Աղվանից արքա’‘ տիտղոսը կրող Առանշահիկ արքաներին, ինչպես նաև լիովին հայ հպատակներ ունեցող, սակայն ‘‘Աղվանքի թագավորություն’‘ հռչակված Արցախ-Ուտիքի թագավորությունը հայտարարել էթնիկ աղվանական, հետևաբար, ըստ իրենց տրամաբանության, նաև ադերբեջանական:
Սակայն նախ աղվան ժողովրդի հետ ներկայիս ադերբեջանցիների ընդհանրությունը կայանում է ընդամենը միայն նրանում, որ ադերբեջանցիները ներկայումս ապրում են աղվանցիների պատմական հայրենիքում, հետո` Արցախը և Ուտիքը, երբեք չպատկանելով Աղվանքի թագավորությանը, միայն անունով Աղվանքի, սակայն իրականում Մազքութական թագավորությանն են բռնակցված եղել միայն 428-451 թվականներին և ի վերջո` աղվանցիները երբեք էլ մասսայականորեն չեն բնակվել Հայաստանի հիշատակված նահանգներում:

[Lion]

Հյուսիսային II պատերազմը ավանդականորեն համարվել է վիպական և ուսումնասիրության չի ենթարկվել, ինչը սխալ է: Հովհան Մամիկոնյանի կողմից տրվող այս պատերազմի ճակատամարտերի նկարագությունը դրանք առասպել ընդունելու իրոք որևէ հիմք չի թողնում, քանի որ նկարագրությունները իրենց բնույթով նման են մեր պատմիչների կողմից նկարագրված այն բազում ճակատամարտերին, որոնք երբևէ առասպելական լինելու կասկած չեն առաջացրել: Իր հերթին այս իրադարձությունները, որոնց թիվը հնարավոր է ասել խիստ որոշակիությամբ (այս մասին մանրամասն` ստորև) իրենց ճշգրիտ տեղն են գտնում նաև տարածաշրջանային իրադարձությունների ընդհանուր ֆոնի վրա դիտարկելիս:
Ըստ ‘‘Քարթլիս Ցխովրեբա’‘-ի (Լեոնտիոս Մրովելի) Իբերիայի արքա Միհրան III-ը (մոտ 255-320) III դարի վերջին և IV դարի սկզբին համառ և փոփոխակի հաջողությամբ պայքար էր մղում հյուսիսից կատարվող ներխուժումների դեմ: Վրացական աղբյուրը ուղղակիորեն չի խոսում Իբերիայի արքայի որևէ խոշոր պարտության մասին, սակայն, ըստ Հովհան Մամիկոնյանի ուղղակի վկայության, Միհրան III-ը նահանջել է դեպի Մեծ Հայքի թագավորության տարածք և օգնություն է խնդրել Տրդատ II Մեծից, ինչը վկայում է նրա կրած անհաջողության մասին: Իր հերթին Իբերիայի արքայի այս արարքի հետևանքը եղավ այն, որ, հետապնդելով վերջինիս, հյուսիսականները հարձակվեցին Մեծ Հայքի թագավորության վրա` սկսելով Հյուսիսային II պատերազմը:

[Lion]

Պատմագիտության մեջ տարօրինակ է դասավորվել Հայոց Միջագետքի թագավորության ճակատագիրը: Շատ հաճախ Հայոց Միջագետք նահանգն ընդգրկող այս թագավորությունը չի համարվել և չի համարվում հայկական, իսկ այս ժամանակաշրջանի նրա ամենատաղանդավոր արքա Աբգար V Մեծը (մ.թ.ա. 23 - մ.թ. 50) սովետահայ պատմագիտության կողմից հայ չհամարված, անարդարացիորեն մոռացված, չընդունված, ժխտված և հայոց պատմության մեջ լիովին անհիմ իր արժանի տեղից զրկված արքաներից մեկն է: Ընդ որում այս ժխտողական մոտեցումը իրականացվել է հիմնականում հասկանալի կրոնա-քաղաքական մոտիվներով, այն ենթատեքստով, որ, ժխտելով նրա գոյությունը կամ վերջինիս մասին եղած բոլոր հիմնական տեղեկությունները հայտարարելով ‘‘հնարովի ու վիպական’‘, ժխտվի նաև այդ կապակցությամբ հիշատակվող Հիսուս Քրիստոսի մասին հիշատակությունը և վերջինիս հետ կայացած Աբգար V Մեծի ունեցած նամակագրության փաստը: Վերջին փաստը գուցե և իրոք չի եղել, սակայն ոչ մի հիմք չկա միայն այդ հանգամանքը հիմք ընդունելով ժխտել մնացած փաստերը:
Այս կապակցությամբ անհրաժեշտ է նշել, որ նույնիսկ իր անաչառության մեջ երբեմն ծայրահեղությունների հասնող Մովսես Խորենացին (Գիրք 2, գլուխ 24) այս դեպքում լիովին վստահ, առանց կասկածի որևէ ստվերի և մեծ սիրով է պատմում Աբգար V Մեծի, որպես հայոց արքայի մասին` նույնիսկ չնչին ակնարկ իսկ չանելով վերջինիս հայ չլինելու վերաբերյալ: Իր հերթին.
1. Հայոց Միջագետքի թագավորությունը գտնվում էր Հայաստանի հիմնական նահանգներից մեկում` Հայոց Միջագետքում,
2. վերջինիս բնակչության ճնշող մեծամասնությունը հայեր էին,
3. Աբգար IV Սևը (մ.թ.ա. 26-23) Տիգրան II Մեծի թոռ Արտաշես II-ի (մ.թ.ա. 31-20) որդին էր (այս մասին մանրամասն` ստորև),
4. Աբգար V Մեծի (մ.թ.ա. 23 - մ.թ. 50) մասին հիմնական տեղեկություններում վերջինս հանդես է գալիս ոչ միայն որպես տիպիկ հայ, այլև` որպես Հայոց Միջագետքի և Մեծ Հայքի արքա,
5. թագավորության արքաների և արքայազնների մեծամասնությունը կրում է զուտ հայերին բնորոշ անուններ ու մականուններ, իսկ մնացած մասը` պարթևներից հայերին անցած անուններ (Սանատրուկ, Պակուրի, Բակուր, Պարթանասպատ և այլն): Այսպես, զուտ հայկական են հետևյալ անուններն ու մականունները.
ա) Աբգար. տիպիկ հայկական անուն, որը բառացիորեն նշանակում է ‘‘ավագ այր’‘ (Մովսես Խորենացի, գիրք 2, գլուխ 26): Տեղական արքաների ամենատարածված անունն էր, որը երբեմն հանդես էր գալիս որպես հիմնական, իսկ երբեմն էլ` որպես միայն արքայատոհմին բնորոշ անուն, որը հերթական արքան կրում էր իր հիմնական անվան հետ միաժամանակ (ինչպես օրինակ ‘‘Արշակ’‘ անունը Պարթևական թագավորության արքաների պարագայում):
բ) Արա. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել է թագավորության հիմնադիր Արան (մ.թ.ա. 160 - մոտ 127): Այս անունը գրականության մեջ հաճախ փոխանցվում է ‘‘Օրհոյ’‘ կամ ‘‘Օրա’‘ տեսքով, ինչը ճիշտ չէ:
գ) Արման. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել են իշխող արքայատոհմի բազում ներկայացուցիչներ: Այն ուղղակիորեն նշանակում է ‘‘հայ մարդ’‘` կազմված լինելով հայերին և հայերենին անչափ բնորոշ ‘‘Ար’‘ (հայ) և արիական ժամանակաշրջանի հայերենին բնորոշ ու այդ ժամանակներից էլ հայերենում պահպանված ‘‘մեն’‘ (մարդ) բառերից (վերջինս անաղարտ տեսքով պահպանվել է հայերենի հետ ընդհանուր արիական արմատներ ունեցող անգլերենում ‘‘man/men’‘ տեսքով): Ըստ Խորենացու, սակայն, տեղական բարբառով անունը վերափոխվել է և սկսել է հնչել պարզապես ‘‘Ման’‘ տեսքով (գիրք 2, գլուխ 24):
դ) Բաղդասար. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել է Բաղդասարը (մ.թ.ա. մոտ 120-115): Այս անունը գրականության մեջ հաճախ փոխանցվում է ‘‘Բարադասար’‘ տեսքով, ինչը ճիշտ չէ:
ե) Վահե. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել է Վահեն (162-164): Այս անունը գրականության մեջ հաճախ փոխանցվում է ‘‘Վահի’‘ տեսքով, ինչը կրկին ճիշտ չէ:
զ) Արիարմեն. տիպիկ հայկական մականուն, որը բառացիորեն նշանակում է ‘‘քաջ հայ’‘: Այս մականունը կրել է Աբգար II-ը (մ.թ.ա. մոտ 69 - ուղ. 53) և նա արժանի է եղել դրան, քանզի նրա, որպես բացառիկ հատկանիշներով օժտված մարդու մասին, մեծ գովեստով է խոսում նույնիսկ խիստ բացասաբար տրամադրված Պլուտարքոսը (‘‘Կրասոս’‘, մաս 21, 22):
է) Հայզուտ. տիպիկ հայկական մականուն, որը կազմված է ‘‘Հայ’‘ և ‘‘զուտ’‘ (վերջինս ունի նվազեցնող, փոքրությունը ընդգծող իմաստ) բառերից: Այս մականունը կրել են Աբգար VII-ը (110-116) և Արման VII-ը (121-138):
ը) Երվանդ. տիպիկ հայկական անուն, որը կրել է Աբգար VII Հայզուտի որդին` արքայազն Երվանդը:
Հետաքրքիր է, որ օտարազգի մասնագետներն ավելի ակտիվ և որոշակիորեն են խոսում այս թագավորության հայկական էության մասին, թեև բնականաբար արտահայտվում են ոչ լրիվ, քանի որ մի կողմից լիովին ծանոթ չեն հայկական աղբյուրներին, իսկ մյուս կողմից էլ` գտնվում են հռոմեական աղբյուրների հայտնած տեղեկությունների ազդեցության տակ: Այսպես. ըստ եգիպտացի պատմաբան Ֆաուդ Հասան Հաֆիզի ‘‘Հայ ժողովրդի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը’‘ աշխատության (ըստ Ն. Հովհաննիսյան ‘‘Արաբական երկրների պատմությունը’‘, Երևան 2003, էջ 72-73). ‘‘Մ.թ.ա. 136 - մ.թ. 216 թվականներին գոյություն է ունեցել Ուրֆայի (Եդեսիայի – Մ.Հ.) հայ-արաբական էմիրությունը’‘:
Այսպիսով, հաշվի առնելով բերված փաստերի ամբողջությունը և դրանց վերլուծությունը, ակնհայտ է, որ մենք գործ ունենք Հայաստանի տարածքում գտնվող, հայ հպատակներ ունեցող և հայ արքաների կողմից կառավառվող մի թագավորության հետ և ուղղակի ոչ մի հիմք չկա վերջինիս ‘‘ոչ հայականության’‘ մասին խոսելու համար:

[Lion]

Պլուտարքոսի բերած տվյալներին ընդհանրապես և թվական տվյալներին հատկապես, որոնք գրված են ռասիստական դիրքերից և նպատակ ունեն ամեն կերպ փառաբանել հռոմեական պետությունը և բանակը, պետք է վերաբերվել չափազանց զգուշորեն ու դեն նետել նրանք, որոնք չեն տեղավորվում հստակ տրամաբանական շրջանակներում:
Ավելին, Պլուտարքոսի ակնհայտ հորինված թվերը պարզորեն երևում են հետևյալից:
Ըստ Պլուտարքոսի Լուկոլլոսը. ‘‘… Սոռնատիոսին թողնելով 6.000-անոց զորամասով Պոնտական մարզը պահպանելու, ինքը 12.000 հետևակով և 3.000-ից էլ պակաս հեծյալներով մեկնեց հաջորդ պատերազմը մղելու’‘: Այսինքն արշավանքի սկզբում Լուկոլլոսը, ըստ վերջինիս, ուներ 15.000-ից մի քիչ էլ քիչ ռազմիկ:
Սակայն արդեն մ.թ.ա. 69 թ-ի հոկտեմբերի 6-ի Տիգրանակերտի ճակատամարտում ըստ նույն Պլուտարքոսի. ‘‘Մուրենային 6.000 հետևակով նա (Լուկոլլոսը – Մ.Հ.) թողեց պաշարումը շարունակելու, իսկ ինքը վերցրեց իր հետ 24 կահորտ, որը կազմում էր ոչ ավել, քան մեկ բյուր ծանրազեն հետևակ, ինչպես նաև ամբողջ հեծելազորը (3.000 – Մ.Հ.) և շուրջ 1.000 պարսատիկավոր ու աղեղնավոր և նրանց հետ շարժվեց թշնամու վրա…’‘: Այսպիսով ինչ-որ մի հրաշքով Տիգրանակերտի տակ հռոմեական 15.000-անոց բանակը հանկարծ դառնում 20.000, չհաշված դեռ այն, որ թշնամական երկրում խորացող հռոմեական բանակը իր կոմունիկացիաները ապահովելու համար պետք է գոնե մի քանի կարևոր վայրերում կայազորներ թողներ, այսպիսով ավելի քչացնելով, այլ ոչ թե շատացնելով իր թիվը:
Պլուտարքոսի բերած տվյալների անիրականությունն իր գագաթնակետին է հասնում Տիգրանակերտի ճակատամարտի մասին պատմելիս, թե իբր Մեծ Հայքի բանակի հետևազորից սպանվել է 100.000 մարդ, իսկ հեծելազորից շատ քչերն են ազատվել, այն դեպքում, երբ հռոմեական բանակը կորցրել է ընդամենը… 5 հոգի (քիչ է մնում մեր կողմից ավելացնենք, թե այդ 5 հոգուն էլ ամենևին հայերը չսպանեցին. նրանք, որ ունեին մի քանի հազարամյա ռազմական ավանդույթներ, բազմիցս տարածաշրջանում ընդհարվել էին աշխարհակալ պետությունների հետ ու ետ մղել նրանց ոտնձգությունները, մի քանի անգամ հասել էին գերիշխանության ու հենց նոր էլ ստեղծել էին մի հսկայական կայսրություն, դրանում լրիվ անընդունակ էին, ուղղակի հռոմեական բանակի զինվորներից մեկը ընկավ ձիուց, մյուսը մահացավ սրտի կաթվածից, երրորդին սխալմամբ հենց հռոմեացիները նետահարեցին, չորորդին օձը կծեց, իսկ վերջինին հարվածել էր իր անձնական թշնամին և ընդհանրապես նա միայն ծանր վիրավորված էր…):

[Lion]

Այն բանից հետո, երբ մ.թ.ա. 248 թ-ին Դահ ցեղախմբի Ապար ցեղի ներկայացուցիչ Արշակ I Քաջը (մ.թ.ա. 248-247) գրավեց Պարթևստանը և դարձավ Պարթևական թագավորության առաջին արքան, վերջինիս եղբայրը հենց նույն ժամանակ էլ հայ նախարարների և հատկապես Բագրատունիների համաձայնությամբ ու ակտիվ աջակցությամբ, ամենայն հավանականությամբ Սելևկյանների թագավորության դեմ Հայաստանի և Պարթևստանի միասնական ճակատ ապահովելու նպատակով, բազմեց Մեծ Հայքի գահին: Այսպիսով հաստատվում է ավանդականորեն չընդունվող Վաղարշակ I-ի (մ.թ.ա. 247-225) իրականությունը և նրա թագավորության տարիները (22 տարի (Գիրք 2, գլուխ 8)), որից հետո իր հաստատումն է գտնում նաև վերջինիս որդի Արշակ I-ի (մ.թ.ա. 225-212) իրականությունը և թագավորության տարիները (13 տարի (Գիրք 2, գլուխ 9)): Ըստ Մովսես Խորենացու ‘‘Արշակը, Վաղարշակի որդին, Հայոց վրա թագավորեց 13 տարի’‘ (Գիրք 2, գլուխ 9): Զարգացնելով այս սխեման, կարելի է հստակորեն տալ նաև նրան հաջորդած որդու՝ Արշակ I-ի (մ.թ.ա. 225-212) թագավորության տարիները: Հենց Արշակ I-ի մասին տվյալներով էլ վերջանում է Խորենացու երկի սկզբնական մասի համար հիմնական և արժանահավատ աղբյուր հանդիսացած Մար Աբաս Կատինայի աշխատությունը, շնորհիվ որի Խորենացու աշխատանքի այդ մասը հարթ, հստակ և ժամանակագրական տեսանկյունից համեմատականորեն կոռեկտ տեսք ունի:
Դրանից հետո աղբյուրների սղության և խառնաշփոթի պատճառով Խորենացին ընկնում է շփոթմունքի մեջ: Հայտնելով ճիշտ այն տեղեկությունը, որ Արշակ I-ին հաջորդել է նրա որդին՝ Արտաշեսը (Գիրք 2, գլուխ 11), Խորենացին սխալմամբ վերջինիս չի նույնացնում Մեծ Հայքի սկզբում կառավարիչ, իսկ հետագայում՝ արքա, Արտաշես I-ի (մ.թ.ա. 201-189՝ կառավարիչ, մ.թ.ա. 189-160՝ արքա) հետ, այլ, ինքն էլ զարմանալով (Գիրք 2, գլուխ 13), սակայն չդիմանալով հունական աղբյուրների հայտնած խիստ արժանահավատ (բացառությամբ այն բանի, որ Տիգրան I Աշխարհակալը (մ.թ.ա. 569-565` գահակից, 565-522) այստեղ կոչվում է Արտաշես) տեղեկությունների ճնշմանը և, չմտածելով, որ դրանք վերաբերվում են հայոց մեկ ուրիշ արքայի, նրան վերագրում է իրականում մոտ 300 տարի առաջ ապրած Տիգրան I Աշխարհակալի արարքները:
Իր հերթին իրական Արտաշես I-ին, որի մասին Խորենացին այնուհանդերձ տեղեկություններ ունեցել է, նա ներկայացնում է որպես այլ, Արշակ I-ի որդի Արտաշեսի հետ կապ չունեցող և իրականում գոյություն էլ չունեցած անձնավորության. որպես Մեծ Հայք թագավորության Սանատրուկ (75-110) արքայի որդի Արտաշեսի, և տեղադրում է մոտավորապես II դարում:
Այսպիսով Մովսես Խորենացու աշխատության 2-րդ գրքի 9-րդ գլխի ավարտից հետո հեղինակը, օբյեկտիվորեն ու իր կամքից անկախ ընկնելով շփոթմունքի մեջ և հայտնելով տեղեկություններ, որոնք չեն վերաբերվում տվյալ ժամանակահատվածին ու այդ ժամանակահատվածում գործող անձանց, ‘‘պատմության թելը’‘ կրկին գտնում է 2-րդ գրքի 15-րդ գլխից սկսած՝ խոսելով Պոմպեոսի արևելք գալու մասին, որից հետո նրա տեղեկությունները կրկին դառնում են խիստ արժանահավատ և ճիշտ, պարունակելով չափազանց արժեքավոր, բացառիկ ու այլ աղբյուրներում չհանդիպող տվյալներ Հայաստանի մ.թ.ա. I - մ.թ. I դարերի պատմության մասին:
Հետագայում, սակայն, Խորենացին իր երկի 2-րդ գրքի 37-ից 63-րդ գլուխներում կրկին սխալմունքի մեջ է ընկնում, բայց այս անգամ այդ սխալն ավելի պարզ է և վերը նշվածի ֆոնի վրա՝ ավելի բացատրելի: Հավատարիմ իր կառուցած սխալ ժամանակագրական սխեմայի՝ նա Արտաշես I-ին վերաբերվող հիմնական տեղեկությունները տեղափոխել է II դար, որը, ինչպես արդեն նշվեց, սխալ է:
Հիմք ընդունելով այս ամենը՝ կարելի է ասել, որ Արշակ I-ի որդի Արտաշեսը հորական կողմից հանդիսանում էր Վաղարշակ I-ի թոռը և պարթևների առաջին արքա Արշակ I Քաջի և երկրորդ արքա Տրդատ I-ի (մ.թ.ա. 247-211) եղբոր թոռը, իսկ մորական կողմից նա, ինչպես հայտնում է Սեբեոսը (Սեբեոս, մաս 1), սերել է Բագրատունիների (Բագրատունի էր նրա հոր մայրը` Բագրատ Բագրատունու աղջիկը և Վաղարշակ I-ի կինը) և, ըստ երևույթին նաև, ինչպես հայտնվում է իր թողած արձանագրություններում, Երվանդունիների տոհմից (ամենայն հավանականությամբ Երվանդունի է եղել նրա մայրը՝ Արշակ I-ի կինը):
Շփոթմունքից խուսափելու համար տանք ողջ ուսումնասիրության արդյունքում հստակեցված Մեծ Հայքի թագավորության առաջին Հայ Արշակունիների գահացանկը՝
1. Վաղարշակ I (մ.թ.ա. 247-225)
2. Արշակ I որդի (մ.թ.ա. 225-212)
3. Երվանդ III Երվանդունի (մ.թ.ա. 212-201)

[Lion]

Սխալ է թվում սկսած Խորենացու առաջին կրկնակողներից և նրա աշխատությունից առաջինը օգտված պատմիչներից մինչև այսօր գրականության մեջ տարածված այն տեսակետը, թե Բագրատունիները ի սկզբանե ազգությամբ հրեա էին և միայն մ.թ.ա. VI դարի վերջին, գաղթելով Հայաստան, աստիճանաբար հայացել են: Ինչպես ցույց է տալիս Մովսես Խորենացու բերած տվյալների (գիրք 1, գլուխ 22) ուշադիր վերլուծությունը` իրականում խոսքը գնում է Հուդայի թագավորությունում Արմենիին ներկայացնող հարգարժան մի հայի մասին, որը դեպքերի բերումով հրեաների հետ հայտնվել էր գերության մեջ: Դրա մասին է վկայում այն, որ.
1. արդեն մ.թ.ա. 716-715 թվականներին կա հիշատակություն Բագրատունյաց մի իշխանի, ըստ երևույթին տոհմի գլխավորի, մասին, որը քաջաբար պայքարում էր Արարատյան թագավորության և Ռուսա I-ի (մ.թ.ա. 735-713) իշխանության ամրապնդման համար, այնպես որ Բագրատունիները ոչ մի կերպ չէին կարող առաջանալ դրանից մոտ 220 տարի հետո,
2. նույն ինքը` Խորենացին (գիրք 1, գլուխ 22), խոստովանում է, որ դեռ V դարում պահպանվել էր անկասկած նախաքրիստոնեական ժամանակներից մնացած տեսակետ, ըստ որի Բագրատունիների տոհմը իրականում սերում է Հայկ Նահապետից (մ.թ.ա. 2492-2411), իսկ Սեբեոսը ուղղակիորեն նշում է, որ Բագրատունիները հանդիսանում են Արմենակի (մ.թ.ա. 2026-1980) ‘‘երեխաները’‘ (Սեբեոս, մաս 1): Սակայն Պատմահայրը, անկասկած ցանկանալով առավել մեծացնել իր մեցենատի տոհմի հեղինակությունը, Բագրատունիներին համարում է սերված ոչ թե հեթհանոս արքայից, այլ աստվածաշնչում այդքան հարգի հրեաներից,
3. հիշատակված ‘‘Սմբատ’‘ անունը ոչ այն ժամանակ, ոչ միջնադարում և ոչ էլ հիմա չի հանդիպում հրեաների մոտ, այլ ընդհակառակը, խիստ տարածված է հենց հայերի շրջանում,
4. քիչ հավանական է, որ Հրաչյան (մ.թ.ա. 612-590) կմիջնորդեր, փաստացի կխնդրեր ինչ-որ մի անհայտ հրեայի համար, դրանով իսկ հարվածի տակ դնելով իր բարիդրացիական հարաբերությունները Բաբելոնի հզոր արքա Նաբուգոդոնոսոր II-ի (մ.թ.ա. 605-562) հետ, որը այդ ժամանակ չափազանց բարկացած էր հրեաների վրա: Իսկ այն դեպքում, երբ խոսքը գնում է իր հայրենակցի, առավել ևս` իր դեսպանի մասին, Արմենիի արքան բոլոր հիմքերն ուներ նույնիսկ այս բարդ պայմաններում միջնորդել նրա ազատության համար: