Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Սատրապական Հայաստանի XVII ապստամբություն
(1057)

Սատրապական Հայաստանի XVII ապստամբությունը (1057) հայ մնալու ու ազգային ինքնությունը պահպանելու ուղղությամբ տարվող պայքարի հերթական փուլն էր և իր արմատներում ուներ Բյուզանդական կայսրությունում հայ ժողովրդի քաղաքական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Այս ապստամբությունը, թեև ամենից առաջ ստացել էր գահակալական պայքարի բնույթ, բայց ավելի խորքային արմատներով արտահայտում էր XI դարում Բյուզանդիայում աստիճանաբար թուլացող հայկական տարրի շահերը և վերջնական հաշվով խնդիր ուներ ապահովել կամ Սատրապական Հայաստանի ազատագրումը, կամ էլ այստեղ հայերի ավելի լայն իրավունքների ձեռք բերումը: Ապստամբությունը ավարտվեց հաջողությամբ, սակայն, չնայած դրան, հայկական տարրի թուլացումը Բյուզանդիայում, քանի որ ուներ ավելի խորքային պատճառներ, շարունակվեց:

Հիմնական իրադարձություններ

1057 հունիսի վերջ – Նիկայի գրավումը
1057 օգոստոսի վերջ – Հադեսի ճակատամարտ, ապստամբության ավարտ

Ապստամբության ընթացքը

1057 հունիսի վերջին Կատակալոն Կեկավմեն Հայի գլխավորած ապստամբները (մոտ 30.000 զինվոր, այդ թվում ֆրանկներ և ռուսներ) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 10.000 զինվոր) առանց լուրջ մարտերի գրավեցին Նիկիանկառավարական բանակից (մոտ 1.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (մոտ 100 զինվոր, այդ թվում Թեոփլիկատոս Մանիակ Հայը): Ապստամբությունը միանգամից մեծ ծավալներ ընդունեց:

1057 օգոստոսի վերջ – Հադեսի ճ-մ (Նիկիայի մոտ)

Իսահակ Կոմենոսի, Կատակալոն Կեկավմեն Հայի, Նիկեփոր Բոտինատ Հայի և Ռոմանոս Սկլերոսի գլխավորած ապստամբները (մոտ 40.000 զինվոր, այդ թվում ֆրանկներ և ռուսներ) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 12.000 զինվոր) մոտեցան Միքայել Բուրցես Հայի գլխավորած կառավարական բանակին (մոտ 40.000 զինվոր, այդ թվում ֆրանկներ) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 1.000 զինվոր): Ապստամբների բանակի ձախ թևի հրամանատարությունը ստանձնեց Կատակալոնը, աջինը` Ռոմանոսը, իսկ կենտրոնի ղեկավարումն իր վրա վերցրեց Իսահակը:
I փուլ – Ապստամբները անցան հարձակման և հաղթեցին կառավարական բանակի աջին, բայց միաժամանակ էլ հակառակորդին հաջողվեց պարտության մատնել իրենց բանակի աջին ու գերել Ռոմանոսին:
II փուլ – Ապստամբներին հաջողվեց վերադասավորել ուժերը և վերջնական պարտության մատնել թշնամուն: Ընդ որում Նիկեփորը մարտադաշտում հանդիպեց ազգությամբ նորման Ռունդոլֆին ու թրամարտում կիսեց նրա վահանը, թեև ինքն էլ թրի մի հարված ստացավ սաղավարտին: Դրանից հետո Նիկեփորը իր զինակիցների օգնությամբ գերեց հակառակորդին:
Հաղթողներից հայերը կորցրին մոտ 1.000, դաշնակիցը` մոտ 3.000, պարտվողներից հայերը՝ մոտ 200, դաշնակիցը` մոտ 8.000 զինվոր: Արդյունքում Միքայել VI-ը հրաժարվեց գահից, կայսր հռչակվեց Իսահակ Կոմենոսը` Իսահակ I-ը և ապստամբությունը ավարտվեց:

[Lion]

Սատրապական Հայաստանի XVIII ապստամբություն
(1071)

Սատրապական Հայաստանի XVIII ապստամբությունը (1071) հայ մնալու ու ազգային ինքնությունը պահպանելու ուղղությամբ տարվող պայքարի հերթական փուլն էր և իր արմատներում ուներ Բյուզանդական կայսրությունում հայ ժողովրդի քաղաքական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Այս ապստամբությունը, թեև ամենից առաջ ստացել էր գահակալական պայքարի բնույթ, բայց ավելի խորքային արմատներով արտահայտում էր XI դարի երկրորդ կեսում Բյուզանդիայում աստիճանաբար թուլացած հայկական տարրի շահերը և վերջնական հաշվով խնդիր ուներ ապահովել կամ Սատրապական Հայաստանի ազատագրումը, կամ էլ այստեղ հայերի ավելի լայն իրավունքների ձեռք բերումը: Ապստամբությունը ավարտվեց անհաջողությամբ:

Հիմնական իրադարձություններ

1071 սեպտեմբերի սկիզբ – Ամասիայի ճակատամարտ
1071 սեպտեմբերի կես – Ադանայի ճակատամարտ, ապստամբության ավարտ

Ապստամբության ընթացքը

Մանազկերտի ճակատամարտից հետո գերված Ռոմանոս IV-ի փոխարեն կայսր հռչակվեց Միքայել VII-ը: Շուտով, սակայն, Ռոմանոսը ազատվեց գերությունից և փորձեց հետ գրավել գահը: Ստեղծված պայմաններում 1071 սեպտեմբերի սկզբին կայսր Միքայելի բանակը (մոտ 10.000 զինվոր, այդ թվում ֆրանկներ) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 1.000 զինվոր) Ամասիայի ճակատամարտում (Կապադովկիայի հյուսիս) հաղթեցին գերությունից ազատված ու կայսրության գահին վերահստատվել փորձող Ռոմանոս IV-ի բանակին (մոտ 7.000 զինվոր, այդ թվում ֆրանկներ) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 2.000): Հետագա պայքարը շարունաելու նպատակով Ռոմանոսը հաստատվեց Կիլիկիայում:

1071 սեպտեմբերի կես – Ադանայի ճ-մ

I փուլ – Միքայել VII-ի բանակը (մոտ 8.000 զինվոր, այդ թվում ֆրանկներ) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 1.000 զինվոր) հարվածեցին Անտիոքի դուքս Խաչատուրի և Ռոմանոս IV-ի բանակի (մոտ 5.000 զինվոր, այդ թվում ֆրանկներ) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկների (մոտ 2.000 զինվոր) ձախ թևին, որտեղ տեղակայված ֆրանկները դավաճանաբար անցան հակառակորդի կողմը և դիմեցին փախուստի:
II փուլ – Միքայել VII-ի բանակը ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները փախուստի մատնեցին նաև կենտրոնում գտնվող հակառակորդի հեծելազորին և հետևակին ու հաղթանակ տարան:
III փուլ – Միքայել VII-ի բանակը ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները առանց լուրջ մարտերի գրավեցին Ադանան:
Հաղթողներից հայերը կորցրին մոտ 100, դաշնակիցը` մոտ 700, պարտվողներից հայերը՝ մոտ 1.000, դաշնակիցը` մոտ 2.000 զինվոր: Ռոմանոս IV-ը և Խաչատուրը գերվեցին: Սատրապական Հայաստանի XVIII ապստամբությունը ճնշվեց: Ռոմանոսը կուրացվեց, աքսորվեց և կարճ ժամանակ անց մահացավ, իսկ Միքայել VII-ի իշխանությունը վերջնականապես ամրապնդվեց:

[Lion]

Սատրապական Հայաստանի XIX ապստամբություն
(1071)

Սատրապական Հայաստանի XIX ապստամբությունը (1071) հայ մնալու ու ազգային ինքնությունը պահպանելու ուղղությամբ տարվող պայքարի հերթական փուլն էր և իր արմատներում ուներ Բյուզանդական կայսրությունում հայ ժողովրդի քաղաքական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Ապստամբությունը ավարտվեց հաջողությամբ և արդյունքում Հայաստանի մի զգալի հատվածում հայ ժողովուրդը հասավ փաստացի ինքնիշխան վիճակի:

Հիմնական իրադարձություններ

1071 հոկտեմբեր – Մամեստիա, Անարզաբա, Տարսոն, Մարաշ, Քեսուն, Ռաբան, Մելիտե, Հռոմկլա քաղաքների ու ամրոցների գրավումը:

Ապստամբության ընթացքը

1071 հոկտեմբերին Փիլարտոս Վարաժնունու գլխավորած Հայկական բանակը (20.000) առանց լուրջ մարտերի տիրեց Մամեստիա, Անարզաբա, Տարսոն, Մարաշ, Քեսուն (վերջինը` Կիլիկիայի արևելք, Քեսուն գավառ), Ռաբան, Մելիտե, Հռոմկլա (վերջինը` Կիլիկիա, Պիրից մոտ 50 կմ հյուսիս-արևմուտք, Եփրատի աջ ափին) քաղաքներին ու ամրոցներին: Ստեղծվեց Կիլիկիան, Անդրեփրատյան Ծոփքը, Մինչեփրատյան Ծոփքի Գավրեք, Անձիտ, Բալահովիտ և Հաշտեանք գավառները, Աղձնիքի Անգեղտուն գավառը, ինչպես նաև Հայոց Միջագետքի արևմուտքը ընդգրկող Փիլարտոս Վարաժնունու ռազմական պետությունը:

[Lion]

Սատրապական Հայաստանի XX ապստամբություն
(1080-1081)

Սատրապական Հայաստանի XX ապստամբությունը (1080-81) հայ մնալու ու ազգային ինքնությունը պահպանելու ուղղությամբ տարվող պայքարի հերթական փուլն էր և իր արմատներում ուներ Բյուզանդական կայսրությունում հայ ժողովրդի քաղաքական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Ապստամբությունը ավարտվեց հաջողությամբ և արդյունքում Սատրապական Հայաստանում հայ ժողովուրդը հասավ փաստացի անկախ վիճակի:

Հիմնական իրադարձություններ

1080 նոյեմբեր – Նիկայի, Բյութանիայի և Փոքր Ասիայի մնացած քաղաքները գրավումը
1080 նոյեմբեր – Բարձրաբերդի, ինչպես նաև Կոպիտառ և Կոռոմզոլ ամրոցների գրավումը

Ապստամբության ընթացքը

1080 թ-ի նոյեմբերին Նիկեփոր-Մլեհ Հայի գլխավորած ապստամբները (մոտ 40.000 զինվոր, այդ թվում սելջուկներ) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 4.000 զինվոր) առանց լուրջ մարտերի կառավարական բանակից գրավեցին Նիկան, Բյութանիան և Փոքր Ասիայի մնացած քաղաքները, որից հետո քաղաքներում տեղակայվեցին սելջուկյան կայազորեր: Միաժամանակ Ռուբեն Ռուբինյանի գլխավորած Հայկական բանակը (մոտ 10.000 զինվոր) բյուզանդական կայազորներից (ընդհանուր` մոտ 1.000 զինվոր) ազատագրեց Բարձրաբերդը (Կիլիկիա, Սիսից մոտ 30 կմ հյուսիս-արևմուտք), ինչպես նաև Կոպիտառ (Կիլիկիա, Սիսից մոտ 20 կմ արևելք) և Կոռոմզոլ ամրոցները (Կիլիկիա, Սիսից մոտ 22 կմ հյուսիս): 1081 թ-ի փետրվարին Բյուզանդիայի կայսր հռչակվեց Ալեքսեյ Կոմենոսը` Ալեքսեյ I-ը: Այս պայմաններում վերջինիս քրոջ ամուսին Նիկեփոր-Մլեհը դադարեցրեց ապստամբությունը և հռչակվեց համակայսր: Սատրապական Հայաստանի XX ապստամբությունը վերջացավ: Ստեղծվեց Ռուբինյանների ռազմական պետությունը, որը ընդգրկում էր Լեռնային Կիլիկիան:

[Lion]

Թումանական Հայաստանի I ապստամբություն
(1249)

Թումանական Հայաստանի I ապստամբությունը (1249) մոնղոլական վայրագ տիրապետության դեմ պայքարելու առաջին փորձն էր և իր արմատներում ուներ Մոնղոլական կայսրությունում հայ ու վրաց ժողովուրդների քաղաքական և տնտեսական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Ապստամբությունը ավարտվեց անհաջողությամբ և արդյունքում Թումանական Հայաստանում հայ ժողովուրդի վիճակը չփոխվեց:

Հիմնական իրադարձություններ

1249 – Քարթլիի թագավորության տարածքի, Գուգարքի, Տայքի, ինչպես նաև Ուտիքի և Արարատի հյուսիսի ասպատակումը, ապստամբության ավարտ

Ապստամբության ընթացքը

1249 թ-ին Քարթլիի թագավորության համիշխան արքա, երկրի արևելյան և կենտրոնական մասում իշխող Դավիթ V Վահրամուլը, որը, իր գահը պարտական լինելով նրանց, ընդգծված լավ հարաբերություններ ուներ հայերի ու հայ իշխանների հետ, հավաքեց վրաց և հայ իշխաններին, որոնք սկսեցին քննարկել մոնղոլական բիրտ լծի տակ հայտնված Վրաստանում ու Հայաստանում ստեղծված վիճակը և ելքեր փնտրել: Խաբվելով տարածաշրջանում գտնվող մոնղոլական ուժերի սակավաթվությունից և չպատկերացնելով Մոնղոլական կայսրության իրական ռազմական հնարավորությունները` իշխանների մեծամասնությունը, տաքացած շքեղ կազմակերպված խնջույքից, արտահայտվեց ապստամբության օգտին: Սակայն հենց սկզբից էլ ապստամբները ակտիվ ու միասնական չգործեցին, իսկ ապստամբության գրեթե հենց սկզբից էլ նրանց մեծ մասը լքեց Դավիթ արքային:

Օգտվելով ստեղծված իրավիճակից` Մոնղոլական կայսրության բանակը (մոտ 150.000 զինվոր) ասպատակեց Քարթլիի թագավորության տարածքը, Գուգարքը, Տայքը, ինչպես նաև Ուտիքի և Արարատի հյուսիսը` առանց լուրջ մարտերի վերացնելով այստեղ տիրող ապստամբական տրամադրությունները: Դավիթ V Վահրամուլը, ինչպես նաև հայ ու վրացի բազում մեծամեծ իշխաններ գերվեցին և միայն եռօրյա կտտանքներից հետո ազատ արձակվեցին: Ապստամբությունը վերջացավ անարդյունք և որևէ փոփոխություն տեղի չունեցավ:

[Lion]

Թումանական Հայաստանի II ապստամբություն
(1260-1262)

Թումանական Հայաստանի II ապստամբությունը (1260-1262) մոնղոլական վայրագ տիրապետությանը վերջ տալու հերթական փորձն էր և իր արմատներում ուներ Մոնղոլական կայսրությունում հայ ու վրաց ժողովուրդների քաղաքական և տնտեսական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Ապստամբությունը ավարտվեց անհաջողությամբ և արդյունքում Թումանական Հայաստանում հայ ժողովուրդի վիճակը չփոխվեց:

Հիմնական իրադարձություններ

1260 նոյեմբեր – Տփղիսի ճակատամարտ
1261 գարուն – Սվանեթիայի ճակատամարտ
1261 գարուն – Գորիի ճակատամարտ
1262 – ապստամբության ավարտ

Ապստամբության ընթացքը

Ասորիքում Մամլուքյան սուլթանության դեմ մղվող պատերազմին մասնակցությունը, ինչպես նաև մոնղոլական բիրտ իշխանությունը Վրաստանում և Հայաստանում խորը դժգոհություններ առաջացրեցին, իսկ Ասորիքում Իլխանության կրած անհաջողությունն էլ հույսեր առաջացրեց, որ ապստամբությունը կարող է հաջող ավարտ ունենալ: Սակայն այս անգամ ևս ապստամբները գործեցին ծայրահեղ չհամակարգված և անկազմակերպ:

1260 թ-ի նոյեմբերին Քարթլիի թագավորության արևմուտքում իշխող և ապստամբած համիշխան արքա Դավիթ IV Նարինի գլխավորած Քարթլիի թագավորության բանակը (մոտ 1.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 200 զինվոր) Տփղիսի ճակատամարտում անակնկալ հարձակումով հաղթեցին Իլխանության բանակին (մոտ 2.000 զինվոր), սակայն, չկարողանալով ամրապնդել ձեռք բերած հաջողությունը, ապաստանեցին Աբխազիայում: 1261 թ-ի գարնանը Քարթլիի թագավորության արևելյան և կենտրոնական մասում իշխող և ապստամբած Դավիթ V Վահրամուլի գլխավորությամբ դեպի հյուսիս-արևմուտք նահանջած Քարթլիի թագավորության բանակը (400 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 100 զինվոր, այդ թվում Սարգիս Թմբկաբերդցին) Սվանեթիայի ճակատամարտում անակնկալ հարձակումով հաղթեցին հետապնդող Իլխանության բանակին (2.000 զինվոր): Շուտով, սակայն, Իլխանությունը քրիստոնյաների դեմ ուղղեց նոր ուժեր:

Կարճ ժամանակ անց Իլխանության (մոտ 50.000 զինվոր), ամիրսպասալար Զաքարե Զաքարյանի գլխավորած Զաքարյանների իշխանության (մոտ 10.000 զինվոր), ինչպես նաև Հասան-Ջալալ արքայի գլխավորած Խաչենի թագավորության (մոտ 5.000 զինվոր) միացյալ բանակը Գորիի ճակատամարտում հաղթեց Դավիթ V Վահրամուլի գլխավորած Քարթլիի թագավորության բանակին (8.000 զինվոր, որից 1.500 հեծյալ) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 1.000 զինվոր, այդ թվում Սարգիս Թմբկաբերդցին): Գրեթե անմիջապես էլ, սակայն, Զաքարեն և Հասան-Ջալալը, անհիմն մեղադրվելով ապստամբների հետ կապեր պաշտպանելու մեջ, ձերբակալվեցին ու քառատվեցին, որի հետևանքով Զաքարյանների իշխանությունը և Խաչենի թագավորությունը ոչնչացան: Դավիթ V Վահրամուլը իր բանակի մնացորդներով նահանջեց դեպի Աբխազիա և միացավ Դավիթ IV Նարինին, սակայն հետագա պայքարը արդեն կորցրել էր որևէ հեռանկար:

Հաջորդ տարի սկսվեցին բանակցություններ, Թումանական Հայաստանի II ապստամբությունը վերջացավ և Քարթլիի թագավորությունը ու Հայաստանը կրկին ընդունեցին Իլխանության գերիշխանությունը:

[Lion]

Խաբվելով տարածաշրջանում գտնվող մոնղոլական ուժերի սակավաթվությունից և չպատկերացնելով Մոնղոլական կայսրության իրական ռազմական հնարավորությունները` իշխանների մեծամասնությունը, տաքացած շքեղ կազմակերպված խնջույքից, արտահայտվեց ապստամբության օգտին:

Իրավիճակը ճիշտ պատկերացնելու համար ասենք, որ քննարկվող ժամանակաշրջանում Ճապոնական ծովից մինչև Դանուբ ձգվող Մոնղոլական կայսրությունը կարող էր զենքի տակ դնել մինչև մեկ միլիոն ռազմիկ, հետագա Իլխանությունը ուներ մոտ 300.000 ռազմիկ, այն դեպքում, երբ նույնիսկ իդեալական տարբերակում, ուժերի իդեալական կենտրոնացման դեպքում, որը այն պայմաններում գործնականում անհասանելի էր, Քարթլիի թագավորությունն ու Զաքարյանները կարող էին զենքի տակ դնել հազիվ մոտ 70.000 ռազմիկ: Ուղղակի խնդիրն այն էր, որ մոնղոլներն իրոք այդ պահին մեծաթիվ ուժեր չունեին տարածաշրջանում և Թումանական Հայաստանի I ապստամբության սկզբում շատերին թվում էր, թե նրանք փոքրաթիվ են: Ասում են, թե իբր ազնվականները հավաքվել են արքայի գլխին, սկսել թվարկել, թե իրենցից ով ինչքան զորք ունի ու վերջում էլ նույնիսկ զարմացել, թե, որ մենք այսքան զորք ունենք, ինչու ենք մոնղոլներին ենթարկվում??!!! Ուղղակի չեն պատկերացրել կայսրության ողջ հզորությունն ու ուժերի իրական հարաբերակցությունը, այսքան բան...

[Lion]

Թումանական Հայաստանի III ապստամբություն
(1295-1302)

Թումանական Հայաստանի III ապստամբությունը (1295-1302) մոնղոլական վայրագ տիրապետությանը վերջ տալու հերթական փորձն էր և իր արմատներում ուներ Մոնղոլական կայսրությունում հայ ու վրաց ժողովուրդների քաղաքական և տնտեսական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Ապստամբությունը ավարտվեց անհաջողությամբ և արդյունքում Թումանական Հայաստանում հայ ժողովուրդի վիճակը չփոխվեց:

Հիմնական իրադարձություններ

1295 աշուն – Քարթլիի թագավորության տարածքի, Գուգարքի, Տայքի, ինչպես նաև Ուտիքի և Արարատի հյուսիսի ասպատակումը,
1298 – Վախթանգ III-ը ձևականորեն հռչակվում է Քարթլիի արքա
1302 – Դավիթ VI-ը և Վախթանգ III-ը ճանաչվում են համիշխան արքաներ, ապստամբության ավարտ

Ապստամբության ընթացքը

Մոնղոլական բիրտ իշխանությունը Վրաստանում և Հայաստանում խորը դժգոհությունների տեղիք էր տալիս, իսկ Իլխանությունում սկիզբ առած արյունահեղ գահակալական պայքարն էլ հույսեր առաջացրեց, որ ապստամբությունը կարող է հաջող ավարտ ունենալ:

1295 թ-ի գարնանը ապագա իլխան Մահմուդ Ղազանը պայքար սկսեց իլխան Բայդուի դեմ, որին օժանդակում էի հայ և վրաց իշխանները: Սակայն արդեն մայիսին Բայդուն պարտություն կրեց ու սպանվեց և Մահմուդ Ղազանը վերջնականապես ամրապնդվեց Իլխանության գահին: Գրեթե անմիջապես էլ նորընծա իլխանը հատուկ հրավերով Թավրիզ կանչեց Դավիթ VI-ին և այլ վրաց ու հայ մեծամեծերի: Երկյուղելով հնարավոր բռնություններից` վերջիններս հրաժարվեցին ներկայանալ իլխանին և ապաստանեցին Քարթլիի հյուսիսային-լեռնային շրջաններում:

1295 թ-ի աշնանը Իլխանության բանակը (մոտ 100.000 զինվոր) ասպատակեց Քարթլիի թագավորության տարածքը, Գուգարքը, ինչպես նաև Ուտիքի և Արարատի հյուսիսը` փորձելով վերացնել տիրող ապստամբական տրամադրությունները: Միաժամանակ, սակայն, խելամիտ Մահմուդը սկսեց համոզել ապստամբներին դադարեցնել դիմադրությունը և ճանաչել իրեն որպես իլխան: Արդյունքում հայ ազնվականների մեծագույն մասը ի վերջո դադարեցրեց պայքարը: Չնայած դրան` լեռներում ապաստանած Դավիթ VI-ը դեռ մի քանի տարի էլ շարունակեց դիմադրությունը և այդպես էլ չենթարկվեց Իլխանությանը, որը, պատրաստվելով, իսկ հետագայում էլ արդեն մղելով ծանրագույն պայքար Մամլուքյան սուլթանության դեմ, լուրջ միջոցներ չձեռնարկեց Քարթլիի արքայի դեմ` բավարարվելով միայն Դավիթ VI-ի եղբայր Վախթանգին` Վախթանգ III-ին, ձևականորեն Քարթլիի արքա ճանաչելով:

1302 թ-ին պարզ դարձավ, որ Մամլուքյան սուլթանության դեմ պատերազմը մոտենում է ավարտին, ինչը Իլխանությանը հնարավորություն կտար արդեն ողջ ուժով գործել ապստամբների դեմ: Միաժամանակ, սակայն, խոհեմ Մահմուդ Ղազանը շարունակում էր հաշտության առաջարկություններ անել: Արդյունքում ապստամբները ի վերջո դադարեցրին դիմադրությունը, Դավիթ VI-ը ու Վախթանգ III-ը հավասար իրավունքներով ճանաչվեցին որպես Քարթլիի համիշխան արքաներ և ապստամբությունը վերջացավ:

[Lion]

Հեղինակային ու հարակից իրավունքները ամրագրված են ՀՀ օրենսդրության համաձայն և հաստատված են "Հայհեղինակ" Հ/Կ-ի կողմից 06.06.2011 թ-ին տրված թիվ 08/2217 լիցենզիայով:

Մհեր Հակոբյան
Ռազմիկների թվաքանակի հիմնախնդիրը անտիկ և միջին դարերում

Անտիկ և միջնադարի բանակների ռազմիկների թվաքանակի հիմնախնդիրը (այսուհետև` ՌԹՀ) հանդիսանում է ռազմական պատմության թերևս ամենաբարդ, վիճահարույց ու չուսումնասիրված հարցերից մեկը: Տարբեր դարաշրջաններում մասնագետների կողմից հարցի վերաբերյալ արտահայտվել են ամենատարբեր կարծիքներ և մոտեցումներ: Ընդ որում հակասական այդ կարծիքներն արտահայտվել են ոչ միայն մասնագետների, այլ հենց պատմիչների` տեղեկատվության սկզբնական կրողների, կողմից: Հատկանշական է, որ ամեն մի դարաշրջանում արտահայտված կարծիքը կրել է իր դարաշրջանի կնիքը:

Ստեղծված բարդ ու հակասական պատկերը մեր կարծիքով մեծապես պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքներով.

1. Խնդրի գաղտնիության կենսական նշանակությունը: Որևէ պատմական բանակի թվաքանակը, որը ներկայումս ունի տեսա-պատմական բնույթ, կոնկրետ ժամանակատարածային հարթությունում ունեցել է խիստ կարևոր ու կենսական նշանակություն և, հասկանալի պատճառներով, պահվել է խիստ գաղտնի: Այսպես, եթե սեփական բանակի թիվը քիչ ցույց տալը երբեմն նպատակ է հետապնդել բթացնել հակառակորդի զգոնությունը և անակնկալ կերպով մահացու հարված հասցնել նրան, ապա երբեմն էլ, ընդհակառակը, բանակի թիվը շատ ցույց տալով զորավարները ձգտել են կանխել հակառակորդի հարձակումը: Այսպիսով, կրելով հասկանալի ռազմա-տակտիկական բովանդակություն, կոնկրետ ժամանակատարածային հարթությունում սույն տեղեկատվությունը եղել է հույժ գաղտնի և հասու է եղել միայն ընտրյալներին: Իսկ “ընտրյալները”` արքան և (կամ) զորավարները (այսուհետև` Զորավար), որպես կանոն չեն եղել պատմաբաններ ու չեն թողել իրենցից հետո իրադարձությունները նկարագրող աշխատություններ: Ավելին, նույնիսկ այն հազվադեպ դեպքերում էլ, երբ մենք տիրապետում ենք կոնկրետ ռազմական մանրամասները արտացոլող փաստաթղթերի, որևէ երաշխիք ունենալ չենք կարող առ այն, որ դրանցում չեն պարունակվում կոնկրետ Զորավարի կողմից սուբյեկտիվ նպատակներ հետապնդող չափազանցեցումներ: Այսպես, Զորավարը, ընդգծելու համար իր հաղթանակի նշանակությունը կամ բացատրելու համար իր անհաջողությունը, բոլոր հիմքերն ունի փոքր ցույց տալու իրականում ավելի մեծ եղած իր ուժերն ու կորուստները և, ընդհակառակը, մեծ ցույց տալու իրականում ավելի փոքր եղած հակառակորդի ուժերն ու կորուստները:

Պատմաբանները վաղուց են նկատել, որ որևէ հավատ պետք չէ ընծայել Լուկոլլոսի ռազմական զեկուցագրերին [1], որոնք հանդիսանում էին. “ճշմարտությունը թաքցնելու լավագույն միջոցը” [2], իսկ նրանց հեղինակը. “անտարակույս, ստեր հորինող է” [3]: Պատահական չեն ասում, որ մարդիկ ամենաշատը ստում են երկու պարագայում` որսից ու պատերազմից հետո:

2. Տեղեկատվությունը փոխանցող պատմիչների քաղաքականացվածությունը, վատ տեղեկացվածությունը և սուբյեկտիվիզմը: Պատմական իրադարձությունների պատկերը շարադրող երկերի մեծագույն մասը ստեղծվել է նկարագրվող իրադարձություններից զգալի ժամանակ անց: Օրինակ, Ալեքսանդր III Մեծի (մ.թ.ա. 336-323) նվաճումների պատմությունը, ինչքան էլ տարօրինակ հնչի, մեզ է հասել հենց նման կերպ: Ընդ որում այդ երկերը գրվել են այն ժամանակ, երբ Հռոմին կենսականորեն անհրաժեշտ էր ոչ միայն հիմնավորել արևելքում իրականացվող իր նվաճողական քաղաքականության “արդարացիություն”-ը, այլև` ժամանակակիցներին ու սերունդներին ոգևորելու համար դրանք ներկայացնել որպես դյուրին մի գործ: Հենց սրանով էլ բացատրվում է մարտնչող բանակների ու նրանց կրած կորուստների այն տարօրինակ հարաբերակցությունը, որը մինչև հիմա էլ զարմացնում է մասնագետներին:

Այսպես, մ.թ.ա. 331 թ-ի հոկտեմբերի 1-ի Գավգամելայի ճակատամարտում, ըստ Արիանոսի, հունա-մակեդոնական բանակը կորցրել է 100 մարդ և 1.000 ձի, այն դեպքում, երբ հակառակորդը կորցրել է 30.000 սպանված և դրանից էլ շատ գերի [4]: Նույն ճակատամարտում, ըստ Դիոդորոս Սիկիլացու, Ալեքսանդրի բանակը կորցրել է 500, իսկ թշնամին` 90.000 զինվոր [5]: Նախորդ հեղինակներից հետ չի մնում նաև Կուրտիոս Ռուֆոսը, որի վարկածի համաձայն կորուստներն ունեին “300 հույն ընդդեմ 40.000 պարսիկի” տեսքը [6]: Նույն իրավիճակն է նաև արևմտյան գրական ավանդույթներով “Միհրդատյան պատերազմներ” կոչվող մարտական գործողությունների նկարագրման հարցում: Մասնավորապես, ըստ հռոմեական “ճշմարտախոս” հեղինակների, մ.թ.ա. 69 թ-ի հոկտեմբերի 6-ի Տիգրանակերտի ճակատամարտում Մեծ Հայքի բանակի հետևազորից սպանվել է 100.000 մարդ, իսկ 55.000-անոց հեծելազորից էլ շատ քչերն են ազատվել, այն դեպքում, երբ հռոմեական բանակը կորցրել է ընդամենը… 5 հոգի [7]: Իր հերթին, եթե մենք ընդունենք “Միհրդատյան պատերազմներում” Պոնտոսի կրած կորուստների մասին հռոմեական հեղինակների տեղեկությունները և դրանք գումարենք իրար, ապա մնում է միայն զարմանալ, որ Պոնտոսում ու նրա իշխանության տակ գտնվող Փոքր Հայքում դեռևս կենդանի տղամարդ ընդհանրապես մնացել էր [8]:

_______________________
[1] Ադոնց Ն. Տիգրան Մեծ, Երևան, 2010, էջ 55-79 և այլ էջեր, Մանանդյան Հ. Հ. Տիգրան երկրորդը և Հռոմը էջ 145-146 և այլ էջեր, Երևան 1940 և այլն:
[2] Ադոնց Ն. Տիգրան Մեծ, Երևան, 2010, էջ 61:
[3] Ադոնց Ն. Տիգրան Մեծ, Երևան, 2010, էջ 61:
[4] Արիանոս Ալեքսանդրի արշավանքը 3.15.6, Երևան 1987:
[5] Դիոդորոս Սիկիլացի Պատմական գրադարան 17.61, Երևան 1985:
[6] Կուրտիոս Ռուֆոս Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմությունը 4.16.26 , Երևան 1987:
[7] Բարոյախոսի համբավ ունեցող այս ճշմարտախոսի բերած տվյալներին ծանոթանալիս քիչ է մնում մեր կողմից էլ ավելացնենք, թե այդ 5 հոգուն էլ ամենևին հայերը չսպանեցին. նրանք, որ ունեին մի քանի հազարամյա ռազմական ավանդույթներ, բազմիցս տարածաշրջանում ընդհարվել էին աշխարհակալ պետությունների հետ ու հետ մղել նրանց ոտնձգությունները, մի քանի անգամ հասել էին գերիշխանության ու հենց նոր էլ ստեղծել էին մի հսկայական կայսրություն, դրանում լրիվ անընդունակ էին, ուղղակի հռոմեական բանակի զինվորներից մեկը ընկավ ձիուց, մյուսը մահացավ սրտի կաթվածից, երրորդին սխալմամբ հենց հռոմեացիները նետահարեցին, չորորդին օձը կծեց, իսկ վերջինին հարվածել էր իր անձնական թշնամին և ընդհանրապես նա միայն ծանր վիրավորված էր: Այս կապակցությամբ դիպուկ են Արտակ Մովսիսյանի խոսքերը, որ. "Հայերի շուրջ 150 հազարի դիմաց հռոմեացիների 5 զոհ տալուն կարելի էր հավատալ, եթե Ք.ա. 1-ին դարում Հռոմն ունենար ինքնաթիռներ և միջուկային զենք…" (Մովսիսյան Ա. Ե. Տիգրան Մեծ, էջ 53 Երևան 2010 թ.):
[8] Խնդիրը մանրամասն քննարկվել է Հակոբյան Մ. Ի. Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 7-ում (էջ 38):

[Lion]

Այս պայմաններում երևի ավելորդ էլ է ասել, որ կոնկրետ ճակատամարտի կապակցությամբ սեփական հաղթանակը ուռճացնելու և հակառակորդին նսեմացնելու մտայնությամբ հաճախ ոչ իրական ու աղավաղված են փոխանցվել նաև կողմերի բանակների թվաքանակը արտահայտող տվյալները:

Այսպես, եթե գրեթե բոլոր հեղինակները նշում են, որ Ալեքսանդրի բանակի թվաքանակը տատանվել է առավելագույնը 50.000-ի սահմաններում, չնայած հունա-մակեդոնական տարածաշրջանի ռազմական պոտենցիալը կազմում էր 255.000 ռազմիկ [1] և հունական ողջ աշխարհը ոգևորված էր իրականացվող նվաճումներով, ապա Աքեմենյան բանակի կապակցությամբ արդեն իսկ մատնանշված հասկանալի շարժառիթներով հայտնվում են մեկը մյուսից ուռճացված տվյալներ: Օրինակ, Հուստինոսը նշում է, որ Դարեհ III Կոդոմանոսի (մ.թ.ա. 336-331) բանակը կազմված էր 100.000 հեծյալից ու 400.000 հետևակից [2], Արիանոսը հայտնում է 40.000 հեծյալի և 1.000.000 հետևակի մասին [3], Դիոդորոս Սիկիլացին [4] ու Պլուտարքոսը [5] կրկնում են այս տվյալները և միայն Կուրտիոս Ռուֆոսն է բերում իրականությանը համեմատականորեն մոտ թվեր` 45.000 հեծյալ և 200.000 հետևակ [6]:

Միջնադարյան և անտիկ գրեթե բոլոր իրադարձությունները մեզ են հասել ոչ թե ականատեսների կամ գոնե ժամանակակիցների ջանքերով, այլ մարդկանց ջանքերով, որոնք ապրել են նկարագրվող դեպքերից բավական ժամանակ հետո: Ավելին, նկարագրելով կոնկրետ իրադարձությունը, պատմիչները գրեթե անխուսափելիորեն հենվել են իրենցից առաջ ստեղծագործողների աշխատանքների վրա: Այսպիսով մենք գործ ունենք տեղեկատվության երկրորդական կրիչ հանդիսացող մարդկանց կողմից փոխանցվող տեղեկատվության հետ: Այս պայմաններում մեծ է հավանականությունը, որ տեղեկատվությունը աղավաղվել է այն կրողների պատկերացումների, աշխարհահայացքի, գիտելիքների, քաղաքական նախասիրությունների, կրոնական նախասիրությունների, հետապնդած նպատակների և այլ սուբյեկտիվ ու օբյեկտիվ գործոնների ազդեցության տակ:

Եթե քաղաքում ապրող մի հեղինակի համար "մեծաքանակ"-ը կարող է նշանակել 100.000 և ավելի, ապա բուռն երևակայություն ունեցող երկրորդի համար դա կարող է լինել 1.000.000 և ավելին, իսկ սեփական վանքի պատերում պարփակված երրորդի համար էլ դա կարող է չգերազանցել 10.000-ը:

Շարունակելի
_______________________
[1] Միայն Մակեդոնիայի մշտական բանակը, ըստ Դիոդորոս Սիկիլացու (գիրք 16), կազմում էր 33.000 (ըստ երևույթին այստեղ խոսքը միայն հետևակի մասին է), իսկ ըստ Ֆրոնտինի (գիրք 4)` 40.000 ռազմիկ (ամենայն հավանականությամբ` այստեղ արդեն հետևակը և հեծելազորը միասին): Սակայն, ըստ Հուստինոսի (գիրք 9) դեռևս Ալեքսանդր III Մեծի հայր Ֆիլիպ II-ին (մ.թ.ա. 359-336) տրամադրված էր նաև հունական 215.000-անոց բանակը: Ալեքսանդրը հույների նկատմամբ ձեռք էր բերել ավելի մեծ իրավունքներ, քան իր հայրը, որն էլ ենթադրել է տալիս, որ նրա ձեռքի տակ եղել է առնվազն 215.000-անոց հունական և 40.000-անոց մակեդոնական բանակ` ընդհանուր թվով 255.000 ռազմիկ: Սրանցից 13.500 ռազմիկ թողնելով Հունաստանում` արևելքի այս մեծ նվաճողը սկսեց իր արշավանքը 241.500-անոց բանակով: Այս սխեման անուղղակի կերպով հաստատում է նաև այն հանգամանքը, որ ըստ Արիանոսի Դարեհ III-ի (մ.թ.ա. 336-331) զորավար Մեմնոն Հռոդոսցին դեռևս թշնամու ներխուժման սկզբում էր առաջարկում վերջինիս արշավանքի ուղին ամայացնել և նահանջել` մի մարտավարություն, որին դիմում են միայն ուժերի մեծ տարբերության դեպքում (մանրամասն տես Օհանյան Մ. Մ. Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքը և Հայաստանը, Երևան 2003, էջ 17:
[2] Юстин “История Филиппа” 11.12, Москва 2005:
[3] Արիանոս Ալեքսանդրի արշավանքը 3.15.6, Երևան 1987:
[4] Դիոդորոս Սիկիլացի Պատմական գրադարան 17.53, Երևան 1985:
[5] Պլուտարքոս Երկեր Ալեքսանդր 31, Երևան 1987:
[6] Կուրտիոս Ռուֆոս Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմությունը 4.12.13 , Երևան 1987:

[Varzor]

Լիոն ջան, վերջը որոշեցիր ստեղ էլ գրել
Ի դեպ մի անգամ, կար զրուցել ենք այս թեմայով:
Հետաքրքիրն այն է, որ այդպիսի թվական խեղաթյուրումներ կատարվել են ոչ միայն հեռավոր, այլև ոչ վաղ անցյալում: Մենակ Ադրբեջանական թվերը քեզ օրինակ
Ամեն դեպքում, լավ աշխատանք է: Իրոք, որ հանգամանալից վերլուծում ես շատ թվեր ուղղակի հորինված են: Բայց իմ կարծիքով ավելի կարևոր է ոչ թե զորաքանակը, այլ ճակատամարտերի իրական ելքերը, որոնք նույնպես խեղաթյուրվում են:
Բայց մի բան հաստատ կասեմ` ուսումնասիրելով ճակատամարտերի զորաքանակների իրական թվերը շատ այլ հետաքրքրի տվյալներն են ստանում տվյալ ժամանակվա մասին (ռազմական կուլտուրա, բնակչության թիվ, դանակցություն և ազդեցություն և այլն):

Նույն տեմպերով

[Lion]

Լրիվ համաձայն եմ: Թվաքանակի հարցը արձագանքային կերպով այլ հարցեր ևս օգնում է պարզել, օրինակ` ինչու էր այս պետությունը կամ տիրակալը իրեն հանգիստ պահում, ինչու մյուսը` ագրեսիվ, ինչու այս կամ այն պետությունը հանկարծ ստեղծվեց կամ կործանվեց, ինչու այս կամ այն պատերազմը շարունակվեց կամ չշարունակվեց, ինչու այս կամ այն ճակատամարտում հաղթանակը կամ պարտությունը ծանր հետևանքներ ունեցավ կամ չունեցավ և այլն, և այլն, և այլն...

[Lion]

Այս կապակցությամբ կարևոր է նշել նաև այն հանգամանքը, որ պատմիչները, որպես կանոն լինելով մտավորական-հոգևորականներ և խորթ ռազմական գործից, չեն մտել ռազմական մանրամասների մեջ ու իրենց աշխատություններում ներկայացրել են մարտի ավելի շատ հոգեբանա-բարոյական կողմը, քաղաքական նշանակությունը և արդյունքը:

Եթե հաշվի չառնենք Սմբատ Սպարապետին ու Հեթում Պատմիչին, ապա միջնադարյան հայկական պատմագրության մեջ կարելի է մատնանշել լավագույն դեպքում միայն 4 պատմիչների, որոնք համեմատականորեն մեծ ուշադրություն են դարձրել ռազմական մանրամասների լուսաբանման և ռազմիկների թվաքանակի հարցին: Այս շարքում ժամանակագրականորեն առաջինը Փավստոս Բյուզանդն է, սակայն նրա երկը, ենթադրաբար հետագա կրկնօրինակողների անտեղի միջամտության արդյունքում, մեծապես եղծվել է: Մյուսը Ղազար Փարպեցին է, որի երկի վրա մեզ հետաքրքրող թեմայի տեսանկյունից մեծապես դրական ազդեցություն է ունեցել Վահան Մամիկոնյանի անմիջական հսկողությամբ ստեղծագործելը: Ուշագրավ են նաև Շապուհ Բագրատունին և Հովհան Մամիկոնյանը, ի դեմս որոնց մենք ամենայն հավանականությամբ գործ ունենք հոգևորականի աստիճան ընդունած նախկին զինվորականների հետ:

3. Օբյեկտիվ դժվարությունները: Տեղեկատվությունը փոխանցող պատմիչների համար բանակի ռազմիկների թվաքանակի կամ կորուստների հարցի պարզումն իսկ, անկախ ամեն ինչից, կապված է եղել մեծ դժվարությունների հետ: Ինչպես արդեն ասվել է, գերակշռող մեծամասնությունում պատմիչները չեն հանդիսացել դեպքերի մասնակիցներ կամ գոնե ականատեսներ, այլ ստեղծագործել են դեպքերից որոշակի ժամանակ անց: Այս պայմաններում պատմիչների համար նաև օբյեկտիվերեն է դժվար եղել փոխանցել տեղեկատվություն բանակի ռազմիկների թվաքանակի վերաբերյալ: Հեշտ չի եղել նաև այն պատմիչների գործը, որոնք եղել են դեպքերին ականատեսներ կամ մասնակիցներ: Այսպես, դժվար է հավատալ, որ 451 թ-ի մայիսի 26-ի Ավարայրի ճակատամարտի հենց հաջորդ գիշերը Եղիշեն քայլել է Ավարայրի դաշտով ու հաշվել սպանվածներին և վիրավորներին: Անհավանական է ենթադրել նաև, որ Պարսից թագավորության բանակի կորուստները նա կարող էր ճշտել Մուշկան Նիսալվուրտից [1]: Բացի այդ, ինչպես արդեն ասվել է, այս կարգի պատմիչներին որպես կանոն չեն էլ հետաքրքրել ռազմական մանրամասները: Օրինակ, միջնադարյան մահմեդական, եվրոպական, վրացական, ինչպես նաև հայ պատմիչների ճնշող մեծամասնությունը եղել են հոգևորականներ կամ, առնվազն ոչ զինվորական, չեն հասկացել ռազմական գործը և նույնիսկ խնդիր էլ չեն դրել լուսաբանել ռազմական մանրամասները:

V դարի պատմիչ Եղիշեն, որպես Վարդանանց պատերազմի ականատես ու անմիջական մասնակից, այնքան էլ կարևորություն չի տալիս Ավարայրի ճակատամարտում հայկական բանակի թվաքանակին [2], Պարսից թագավորության բանակի թվաքանակի մասին տվյալը փոխանցում է ծայրաստիճան իմիջայլոց, (կարելի է ասել նույնիսկ` պատահական կերպով) [3], ոչ ճշգրիտ և բացառապես եկեղեցական դիրքերից է փոխանցում կողմերի կորուստները այս ճակատամարտում [4], չի անդրադառնում կողմերի ռազմիկների թվաքանակին 450 թ-ի հոկտեմբերի Խաղխաղի ճակատամարտում և այլն [5]: Նույն թերությունը առկա է նաև Ղազար Փարպեցու մոտ, որը, հանդիսանալով ժամանակակիցը նկարագվող դեպքերին և ստեղծագործելով հայկական կողմից իրադարձությունների գլխավոր մասնակից ու կազմակերպիչ, սպարապետ, իսկ հետագայում էլ մարզպան Վահան Մամիկոնյանի անմիջական հսկողությամբ, այնուհանդերձ չի փոխանցում թվական տվյալներն ու կորուստները մի շարք վճռական ճակատամարտերի վերաբերյալ: Ռազմական մանրամասներին բացարձակապես անուշադիր է նաև Հովհաննես Դրասխանակերտցին, դեպքերի ականատես ու մասնակից Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը, որը ավելորդ չի համարում մեջբերել կրոնական բնույթի երկարատև ու սխոլաստիկ հատվածներ, բայց 894 թ-ի Դողսի ճակատամարտը նկարագրում է կրոնա-գեղարվեստական ոճով, իսկ շրջադարձային հանդիսացած 924 թ-ի Գեղ ամրոցի ճակատամարտին և Գևորգ Մարդպետունու գործունեությանը անդրադանում է անչափ սուղ [6]:

Պատահական չէ, որ հայտնվող տեղեկատվության գերակշիռ մասում պատմիչները գերադասել են կամ ընդհանրապես չանդրադառնալ հակամարտող բանակների ռազմիկների թվաքանակին ու կրած կորուստներին, կամ էլ նկարագրել են դրանք այնպիսի սուբյեկտիվ-գնահատողական խոսքերով, ինչպիսիք են. “մեծ”, “փոքր”, “հսկա”, “մանր” և այլն: Անտիկ և միջնադարյան միայն շատ քիչ ճակատամարտերի կամ ռազմական գործողությունների վերաբերյալ է, որ մեզ են հասել կոնկրետ թվական տվյալներ հակամարտող բանակների վերաբերյալ, իսկ այնպիսինները, որոնց մասին թվական տվյալներ են հայտնում մեկից ավելի պատմիչներ, կազմում են շատ չնչին տոկոս:

Շարունակելի
_______________________
[1] Խնդիրը մանրամասն քննարկվել է Հակոբյան Մ. Ի. Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 14-ում (էջ 38-44), ինչպես նաև Հակոբյան Մ. Ի. Վարդանանց պատերազմի որոշ դրվագների վերլուծություն (էջ 12-20) , Երևան 2003 աշխատությունում:
Եղիշե (գլուխ 5). “Եվ նրանք (նախարարները – Մ.Հ.) բոլորը շտապով եկան-հասան պատերազմի վայրը, յուրաքանչյուրը իր զորքով ու ամբողջ պատրաստվածությամբ… և նրանց ընդհանուր թիվը եղավ 66.000”: Ակնհայտ է, որ հեղինակի համար ավելի կարևոր է բանակի կենտրոնանալու բուն փաստը, այլ ոչ թե նրա թվաքանակը:
[2] Եղիշե (գլուխ 4). “… որ ամեն մեկի (հայ զինվորականի – Մ.Հ.) դեմ երեքին պատրաստեն, չխոսելով էլ մյուսների մասին”: Ակնհայտ է, որ հեղինակի համար առաջնային է թշնամու չարամտությունն ընդգծելը, այլ ոչ թե վերջինիս բանակի թվական կազմի մասին տեղեկատվություն տալը:
[3] Ըստ Եղիշեն (գլուխ 5):
[4] Խնդիրը մանրամասն քննարկվել է Հակոբյան Մ. Ի. Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք (էջ 40), Գիրք 14-ում:
[5] Այս հեղինակը չի փոխանցում նույնիսկ Գևորգի տոհմանունը:
[6] Հովհաննես Դրասխանակերտցի Հայոց պատմություն (գլուխ 67), Երևան 1996:

[Lion]

*

Որպես Մերձավոր Արևելքում ՌԹՀ-ի քննարկման առաջին օրինակ կարող է հանդիսանալ թերևս հայտնի հաղորդումը Սարգոն Աքքադացու (մ.թ.ա. 2316-2261) 5.400-անոց զորամասի մասին: Ուշագրավ է նաև “Խեթական լեգենդը Նարամ-Սուենի մասին” արձանագրությունը (նույնպես հայտնի է “Քութայի արքայի լեգենդը” և “Շու-իլիի լեգենդը” անուններով):

Այստեղ պատմվում է այն մասին, որ ընդդեմ Պուրուշխանդայից մինչև Էլամ ձգվող բոլոր իշխանությունների, ինչպես նաև Արատտայի քրմապետության 90.000-անոց միացյալ բանակի Աքքադի արքա Նարամ-Սուենը (մ.թ.ա. 2237-2200) հաջորդաբար ուղարկել է երեք բանակներ, համապատասխանաբար 120.000, 90.000 և 60.700 թվաքանակով, սակայն այս բանակներից. “ոչ-ոք կենդանի չվերադարձավ [1]:

Սրանք հանդիսանում են մարդկության պատմության ընթացքում առաջին հաղորդումները բանակի թվաքանակի վերաբերյալ: Արևելքի վերաբերյալ մեկ այլ և հետաքրքիր հաղորդում էլ մենք հանդիպում ենք արդեն վեդայական աղբյուրներում` կապված Հնդկաստանի հյուսիս-արևմուտքում կայացած Կուրուկշետրի ճակատամարտի հետ [2]:

Համաձայն վեդայական սկզբնաղբյուրների, այս ճակատամարտին ընդհանուր առմամբ մասնակցել է 18 բանակ, որոնցում, ըստ տարբեր մեկնաբանությունների, եղել է 109.350 հետևակային, 65.610 հեծյալ, 21.807 փիղ և 21.807 մարտակառք:

Եվրոպական տարածաշրջանում, որպես ՌԹՀ-ի քննարկման առաջին օրինակ, կարելի է մատնանշել Տրոյական պատերազմին վերաբերվող տեղեկությունները, համաձայն որոնց Տրոյան պաշարվել է մի բանակի կողմից, որի կազմում կար 1.186 նավ և, ամեն մի նավին բաժին հանելով առավելագույնը մոտ 50 ռազմիկ, մոտ 55.000 ռազմիկ [3]: Առանձին հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև Հերոդոտի հայտնի հաղորդումները Հունաստան ներխուժած Աքեմենյան բանակի թվաքանակի վերաբերյալ [4]:


Շարունակելի
_______________________
[1] Մովսիսյան Ա. Ե. Հայաստանը Քրիստոսից առաջ երրորդ հազարամյակում (ըստ գրավոր աղբյուրների) էջ 148, Երևան 2005:
[2] Ճակատամարտի թվագրման վերաբերյալ առայժմ միասնական մոտեցում չկա, սակայն առավել հիմնավոր է թվում տեսակետը, որ այն տեղի է ունեցել մ.թ.ա. XV-րդ դարում:
[3] Разин Е. А. История военного искусства (том 1, стр. 28), Москва 1994.
[4] Հերոդոտ Պատմություն 9 գրքից, (Գիրք 7) Երևան 1986:

[Lion]

*

ՌԹՀ-ի վերաբերյալ կարծիք հայտնած մասնագետներին, ըստ արտահայտված կարծիքների բնույթի, պայմանականորեն կարելի է բաժանել 3 խմբի.
1. Մեծ թվերի ուղղությամբ չափազանցեցնողներ,
2. Միջին-իրատեսական թվերի կողմնակիցներ,
3. Մանր թվերի կողմնակիցներ:

1-ին խումբը պատմականորեն ամենահինն է և սկիզբ է առնում թերևս Կուրուկշետրի ճակատամարտում փղերի ու մարտակառքերի մասին հայտնած տվյալների հեղինակներից և առավել ցայտուն կերպով դրսևորվում է Աքեմենյան բանակի կապակցությամբ Հերոդոտի հայտնած միլիոնների տեսքով [1]: Ընդ որում այս խումբը ոչ միայն պատմականորեն է ամենահինը, այլ նաև ամենակայունն է: Ընդհուպ մինչև XIX դարի վերջը, երբ մասնագետները պնդում էին միլիոնավոր ռազմիկներ պարունակող արևելյան, քոչվորների ու հատկապես մոնղոլների բանակների մասին, այս մոտեցումը մնում էր գերակայող [2]: Ու թեև արդեն XX դարում այս տեսակետները մեծապես վերանայվեցին, սակայն մինչև հիմա էլ հանդիպում են նման դիրքորոշման մնացորդներ, հատկապես թեմային ոչ այնքան լավ ծանոթ մասնագետների աշխատանքներում [3]:

2-րդ խումբը, որի կողմնակիցները ներկայումս զգալի թիվ են կազմում, կողմ են նախորդից ավելի փոքր, սակայն ոչ մանր թվերի: Այս խումբը հիմնականում ի հայտ եկավ XX դարում և այժմ էլ կայուն կերպով պահում է իր դիրքերը հատկապես Արևելյան Եվրոպայի և ԱՊՀ տարածքում [4]: Այս խումբը գրեթե երբեք չի արտահայտվում միլիոնը գերազանցող թվի օգտին, մի քանի հարյուր հազարը արդեն իսկ համարում է խոշոր, իսկ անտիկ և միջնադարյան հիմնական ճակատամարտերի մեծագույն մասում հիմնականում արտահայտվում է առավելագույնը. “մի քանի տասնյակ հազար”-ի օգտին:

3-րդ խումբը, որի կազմում են հիմնականում Արևմտյան Եվրոպան և ԱՄՆ-ը ներկայացնող մասնագետներ, ինչպես նաև որոշ միջինասիական “նեոքոչվորական” տեսության կողմնակիցներ [5], գրեթե երբեք չի արտահայտվում հարյուր հազարը գերազանցող թվի օգտին, մի քանի տասնյակ հազարը արդեն իսկ համարում է խոշոր, իսկ անտիկ և միջնադարյան ճակատամարտերի մեծագույն մասում հիմնականում արտահայտվում է. “մի քանի հազար”-ի օգտին:

Շարունակելի
_______________________
[1] Հերոդոտ Պատմություն 9 գրքից, (Գիրք 7) Երևան 1986:
[2] Օրինակ, Կարամզինը կարծում էր, որ Մոնղոլական բանակի 1237 թ-ի Արևմտյան արշավանքի սկզբում արշավի էր դուրս եկել 500.000 ռազմիկ, իսկ Իվանինը կողմ էր 600.000-ի:
[3] Տես օրինակ Gabriel R. The Ancient World (Soldiers' Lives Through History) page 133), Westport: Greenwood Press 2007.
[4] Այս մոտեցման կողմնակիցներից կարելի է մատնանշել Ա. Ն. Օլենինին, Ի. Բերեզինին, Ս. Մ. Սոլովևին, Ն. Գոլիցինին, Ն. Գ. Ուստրյալովին, Դ. Ի. Իլովսկուն, Դ. Ի. Տրոիցկուն և այլոց, որոնք Կիևյան Ռուսիայի վրա հարձակված Մոնղոլական կայսրության բանակը գնահատում են 300-500.000-ի սահմաններում: Արևմտյան մասնագետներից այս խմբում կարելի է մատնանշել Ֆ. Շտրիլին, Ի. Խամեր-Պուրգշատելին, Տ. Շիմանին, Ա. Բրյուկերին և այլոց:
[5] Այս ուղղության ներկայացուցիչներին (Ժ. Սաբիտով և ուրիշներ) հատուկ է քոչվոր հասարակության ինստիտուտների իդեալականացումը: Իդեալականացնելով նաև քոչվոր հասարակության բանակը` այս ուղղության կողմնակիցները արտահայտվում են ոչ իրական փոքր թվերի օգտին` ձգտելով ընդգծել առանձին քոչվոր ռազմիկի բարձր մարտական հատկանիշները ու անվիճելի առավելությունները նստակյաց հասարակության ռազմիկի նկատմամբ: Այս ուղղության ամենաթարմ արտահայտություններից մեկի վերաբերյալ տես օրինակ Сабитов Ж.М. О численности монгольской армии в Западном походе (1235-1242 гг.), Вопросы Истории и Археологии Западного Казахстана. №1. С. 55-73, Уральск 2010.