Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 11>>-ից

Հայկական վերջին համաշխարհային գերիշխանությունը կամ այն մասին, թե ինչու Ձիրավի ճակատամարտը 371 թ-ին ամենևին էլ վերջինը չեղավ...

217 ապրիլի 9-11 – Մծբինի ճ-մ

<<Սակայն հայերը չհանդուրժեցին
Կարակալլային, այլ դիմեցին զենքի...>>

Դիոն Կասսիոս

Հռոմեական բանակը (մոտ 140.000)՝ Կարակալլա կայսեր գլխավորությամբ, որը հրամայել էր սպանել որպես դեսպաններ ուղարկված պարթև ազնվականներին, արշավելով Եդեսիա-Խառան-Մծբին երթուղով, պատրաստվեց ներխուժել Պարթևական թագավորության տարածք: Սրան ի պատասխան միացյալ պարթևական (մոտ 80.000) և Մեծ Հայքի (մոտ 100.000) բանակը՝ Արտավան V-ի և Տրդատ արքայազնի գլխավորությամբ, արշավանք սկսեց հռոմեական բանակի դեմ ու սկսեց մոտենալ հակառակորդին:
Սակայն ստացվեց այնպես, որ ճակատամարտի նախորդ օրը լեգեոներները սպանեցին Կարակալլային, որից հետո, արդեն թշնամական բանակի անմիջական հարևանությամբ, կայսր հռչակեցին Մակրինոսին:
Հաջորդ օրը կողմերը մարտակարգ ընդունեցին:
Պարթևական և Հայկական բանակի առաջին շարքում տեղավորեց հեծելազորը, երկրորդում՝ հետևակը:
Հռոմեական բանակի մարտակարգի առաջին շարքում և թևերում տեղավորվեց հեծելազորը, երկրորդ շարքի առաջին գծում՝ ծանր հետևակը, իսկ երկրորդում՝ նետաձիգները: Մարտաշարքի հետևում տեղադրվեցին կատապուլտեր, իսկ թևերում՝ պոլիբոլներ և աղեղնային կատապուլտեր:
I փուլ – Ապրիլի 9-ին հռոմեական բանակին մոտեցած միացյալ պարթևական և Մեծ Հայքի բանակը անցավ հարձակման, սակայն ողջ օրը տևած համառ մարտը ոչ մի կողմին առավելություն չտվեց:
II փուլ – Ապրիլի 10-ին կրկին բռնկվեցին հանդիպակաց մարտեր, որը հակառակորդներից որևէ մեկին առավելություն չտվեց:
III փուլ – Ապրիլի 11-ին միացյալ պարթևական և Մեծ Հայքի բանակը, գերազանցելով հակառակորդին հատկապես հեծելազորի թվով, կրկին անցավ հարձակման ու փորձեց թևանցել հռոմեական ֆալանգը: Սրան ի պատասխան հռոմեական բանակը ձգեց այն և արդյունքում բռնկված ու ողջ օրը տևած համառ և արյունահեղ մարտը կրկին առավելություն չտվեց կողմերից ոչ մեկին: Երեկոյան ծանր կորուստներ կրած հակառակորդները նահանջեցին ելման դիրքեր:
Հայերը կորցրին մոտ 25.000, դաշնակիցը` մոտ 25.000, թշնամին՝ մոտ 50.000 զինվոր: Ճակատամարտի չորրորդ օրը Մակրինոսը առաջարկեց հաշտություն կնքել` ազատ արձակելով Խոսորով I Քաջին և նրա կնոջը ու վերջիններիս միջոցով տեղեկացնելով պարթևներին և հայերին, որ Կարակալլան արդեն սպանված է: Շնորհիվ դրա կնքվեց հաշտություն և վերջացավ Հայպարթևա-Հռոմեական V պատերազմը, որի արդյունքում Մեծ Հայքի գահին կրկին հաստատվեց Խոսրով I Քաջը, Մծբին քաղաքը, ինչպես նաև Ծավդեք և Արվաստան գավառները անցան Մեծ Հայքին, իսկ Հայոց Միջագետքի թագավորության, ինչպես նաև նրանից հարավ ընկած տարածքները` Մծբինից մոտ 15 կմ արևմուտք-Կիրկեսիոն ուղիղ գծից արևմուտք, մնացին Հռոմի գերիշխանության տակ:

[Lion]

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 8>>-ից

Ինչ գիտեք հայպարթևա-հռոմեական պատերազմների մասին: Ահագին բան? Իսկ այս ճակատամարտի մասին լսել էիք??

47 գարուն – Ապամեայի ճ-մ (Ասորիք, Հալեպից մոտ 98 կմ հարավ-արևմուտք)

Քաղաքում տեղակայված հռոմեական բանակի (մոտ 10.000) շարքերում խիստ սրվեցին քաղաքական երկու տարբեր խմբավորումների միջև եղած հակասությունները:
I փուլ – Սկսված ընդհարումների պայմաններում հռոմեական բանակի մի մասը պաշարեց մյուսին:
II փուլ – Օգտվելով դրանից` Ասորիք ներխուժած միացյալ պարթևական (մոտ 20.000), ինչպես նաև Մեծ Հայքի (մոտ 10.000) և Հայոց Միջագետքի (մոտ 1.000) հեծելազորը` Բակուր արքայազնի գլխավորությամբ, անակնկալ հարձակումով ջախջախեց պաշարողներին ու, ազատելով պաշարյալներին, նրանց հետ միասին նահանջեց` թողնելով քաղաքը թշնամուն:
Հայերը կորցրին մոտ 500, դաշնակիցը` մոտ 1.000, թշնամին` մոտ 3.000 զինվոր:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 9>>-ից

Հռոմեական <<ասպետներ>>-ի ևս մի ջախջախում: Ինչը չէր ցանկանում վերհիշել Տակիտոսը կամ ինչու Դիմաքսյան նահապետը չէր սիրում հռոմեացիներին...

58 գարուն – Կարին գավառի ճ-մ

<<... բարբարոսները իրենց պահում էին չափազանց
անփույթ և կարծես հնարավորություն կար հաջող
մարտական գործողությունների համար...:
Եվ այն բանից հետո, երբ Պակցիուսին մոտեցան
մի քանի հեծյալ ջոկատներ և, լինելով անփորձ,
պահանջեցին մարտ տալ, վերջինս խախտեց
հրամանը, ճակատեց հակառակորդի դեմ և
պարտություն կրեց: Իր հերթին Պակցիուսին
օգնության շտապող օժանդակ ուժերը
ահաբեկվեցին նրա ջախջախումից և իրենք էլ
դիմեցին փախուստի...>>

Տակիտոս

Մեծ Հայքի թագավորության գահին Տրդատ I-ի հաստատվելը խորը անհանգստություն առաջացրեց Հռոմում, որը, չկարողանալով իրավիճակը փոխել □դաշնակից և բարեկամ□-ների ուժերով, դիմեց ավելի լուրջ միջոցների:
Արդյունքում հռոմեական բանակը (95.000)՝ Կորբուլոնի գլխավորությամբ, Մելիտե-Եփրատի հունով Դաստարակ բերդ-Նիկոպոլիս-Սատաղ-Դերջան երթուղով ներխուժեց Մեծ Հայքի թագավորության տարածք և, ենթարկվելով նահանջող Հայկական բանակի (մոտ 30.000, այդ թվում Մարդպետական գունդը) պարտիզանական հարվածներին, ճամբարեց Կարինի սարահարթում:
Արդեն այստեղ ուժերը միավորած Մեծ Հայքի բանակի հեծելազորը (մոտ 30.000)՝ Տրդատ I-ի գլխավորությամբ, մոտեցավ թշնամու ճամբարին:
I փուլ – Հայկական թեթև հեծելազորը հարձակվեց ճամբարում տեղակայված հակառակորդի հետևակի վրա և սկսեց նետահարել՝ կորուստներ պատճառելով վերջինիս:
II փուլ – Իրավիճակը փրկելու համար հռոմեական հետևակը և հեծելազորը դուրս եկան սեփական ճամբարից և հարձակվեցին հայկական թեթև հեծելազորի վրա, որը չմտնելով լուրջ մարտի մեջ ու իբր չդիմանալով թշնամու հետևակի և հեծելազորի համակցված հարվածին, ճակատից աջ ու ձախ ուղղությամբ ցրվելով, սկսեց կանխամտածված փախուստ իրականացնել՝ իր հետևից հրապուրելով թշնամու հեծելազորին և միաժամանակ բացելով ճակատային հանդիպակացը: Խանդավառված իր այս կեղծ հաջողությունից՝ հռոմեական հեծելազորը սկսեց հետապնդել նահանջողներին և շուտով հեռացավ ու կտրվեց իր հիմնական բանակից:
III փուլ – Հաղթականորեն արշավող թշնամու հեծելազորի դեմ-դիմաց՝ ազատված տարածության վրա, Տրդատ I-ի անձնական ղեկավարությամբ, հայտնվեց Հայկական ծանր հեծելազորը, որը սեպաձև-խոյընթաց հատու հարվածով ջախջախեց թշնամուն և լիովին ոչնչացրեց նրան:
IV փուլ – Հռոմեական լեգեոնները, զգուշանալով առաջ շարժվել և օգնության հասնել սեփական հեծելազորին, արագորեն վերադարձան սեփական ճամբար:
Հայերը կորցրին մոտ 1.000, թշնամին՝ մոտ 5.000 զինվոր:

[Lion]

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 7>>-ից

Պոմպեոսը երբեք էլ Մեծ Հայք չի մտել, իսկ Տիգրանն էլ նրա ճամբարում թագը չի հանել: Չեք հավատում?? Կարդացեք Խորենացուն, համ էլ վայելեք այս ճակատամարտը...

68 սեպտեմբերի 15 – Արածանիի ճ-մ (Արարատ, Բագրևանդ գավառ, Արածանի գետի 3 ակունքային վտակների միավորման տեղից մի քանի կմ արևելք, արևելյան ակունքային վտակի հյուսիսային ափին)

<<... Թշնամիները որևէ վնաս չկրեցին, այլ նրանք ետ դառնալով և հետապնդողներին նետահարելով, շատերին իսկույն սպանեցին, իսկ շատ շատերին էլ վիրավորեցին: Ու վերքերը ծանր էին և դժվար բուժելի, քանզի հայերը օգտագործում էին երկծայր նետեր և ծայրերը այնպես էին իրար ագուցված, որ նետերը թե մարմնի որևէ մասում մնալու և թե դուրս քաշվելու դեպքում, արագորեն սպանում էին, որովհետև երկաթյա ծայրերից մեկը, որը չէր ամրացված, մնում էր վերքի մեջ>>

Դիոն Կասսիոս

Ծանր արշավանքից հետո հռոմեական բանակին (մոտ 100.000)` Լուկոլլոսի գլխավորությամբ, սեպտեմբերի 14-ին այնուամենայնիվ հաջողվեց հասնել Արածանի գետի ակունքներին, որի հետևանքով ուղղակի սպառնալիք կախվեց Արտաշատի (Արարատ, Ոստան Հայոց գավառ, Արաքսի և Մեծամորի միախառնման վայրում) վրա:
Երկրի երկրորդ քաղաքի վրա կախված վտանգը հեռացնելու համար արդեն Արածանիի ակունքներում թշնամուն դիմավորեց միացյալ Մեծ Հայքի (մոտ 40.000, որից 23.000 ծանր հեծյալ, այդ թվում Մաղխազական գունդը (6.000), 17.000 թեթև հեծյալ, այդ թվում Մարդպետական գունդը (մոտ 10.000)), Ատրպատականի (մոտ 8.000) և Իբերիայի (մոտ 7.000) հեծելազորային բանակը` Տիգրան II Մեծի գլխավորությամբ: Հայոց արքան իր հետևազորը (70.000) թողել էր թիկունքում` Արտաշատի շրջակայքում, քանի որ նախատեսել էր կիրառել մարտավարման սկյութական ձևը և թշնամուն ջախջախել միայն հեծելազորային ուժերով:
Սեպտեմբերի 15-ի առավոտյան հռոմեական բանակը, մարտադաշտում Հայկական բանակի բացակայության պայմաններում, դուրս եկավ իր ամրացված ճամբարից և ընդունեց հետևյալ մարտակարգը: Աջում և կենտրոնում տեղավորվեցին լեգեոներները` շախմատաձև դասավորված կահորտներից կազմված երեք իրար հաջորդող շարքերով, ձախի առաջին շարքում` գալաթական, թրակիական և բյութանիական հեծելազորը` Դեյոտարոս I Գալաթացու գլխավորությամբ, իսկ ձախի երկրորդ շարքում` դաշնակիցների հետևազորը:
I փուլ – Մարդպետական գնդի, ինչպես նաև իբերական և ատրպատականական թեթև հեծյալ նետաձիգները, դուրս գալով բլուրների հետևից, հարձակվեցին թշնամու կենտրոնի լեգեոներների, ինչպես նաև ձախում տեղավորված գալաթական, թրակիական և բյութանիական հեծելազորի վրա: Սակայն կարճատև մարտից հետո, իբր չդիմանալով թշնամու հետևակի և հեծելազորի համակցված հարվածին, Մեծ Հայքի թեթև հեծելազորը, ճակատից աջ և ձախ ուղղությամբ ցրվելով, սկսեց կանխամտածված փախուստ իրականացնել` իր հետևից հրապուրելով թշնամու հեծելազորին և միաժամանակ բացելով ճակատային հանդիպակացը: Խանդավառված իր այս կեղծ հաջողությունից` հռոմեական հեծելազորը սկսեց հետապնդել նահանջողներին և շուտով հեռացավ ու կտրվեց իր հիմնական բանակից:
II փուլ – Հաղթականորեն արշավող թշնամու հեծելազորի դեմ-դիմաց` ազատված տարածության վրա, իր 72-ամյա արքա-զորապետ Տիգրանի անձնական ղեկավարությամբ, հայտնվեց Հայկական ծանր հեծելազորը, որը սեպաձև-խոյընթաց հատու հարվածով ջախջախեց թշնամուն և լիովին ոչնչացրեց նրան:
III փուլ – Հռոմեական լեգեոնները փորձեցին օգնության հասնել իրենց ջախջախվող հեծելազորին, սակայն, մինչ նրանք կհասնեին ընդհարման վայր, վերջինս, որպես մարտավարական որակ, արդեն դադարեց գոյություն ունենալ: Դրանից հետո Հայոց ծանր հեծյալները, թողնելով նիզակները, թրերն ու տապարները և անցնելով նետ ու աղեղի, շեղընթաց գրոհ սկսեցին նոր վայրում դիրքավորված լեգեոնների վրա, որի ընթացքում նրանց միացավ նաև մարտադաշտ վերադարձած ողջ թեթև հեծելազորը: Մեծ Հայքի բանակի հեծյալները սկսեցին շեղընթաց սուրալ թշնամու առջևից` նետերի տարափ տեղալով նրա վրա: Ընդ որում թշնամու հոծ շարքերի առկայությունը հնարավորություն չէր թողնում վրիպելու և թշնամուն չէր փրկում նույնիսկ հզոր վահանափակը, քանի որ նետերը հաճախ միջնաթափանց ծակում էին վահաններն ու զրահները: Բացի այդ արձակված նետերը թեքված ճանկերով էին և թունավոր, որի հետևանքով նույնիսկ վիրավորները, թեև մի քիչ ուշ, սակայն անխուսափելի մահանում էին: Իր հերթին հեծելազորի լիակատար բացակայությունը թշնամուն հնարավորություն չէր թողնում որևէ ակտիվ դիմադրություն կազմակերպել և լեգեոներներին փաստորեն ոչինչ չէր մնում անելու, քան, պասիվ դիմադրելով ու աստիճանաբար նահանջելով, վերադառնալ սեփական ճամբարը: Այս նահանջի ընթացքում Տիգրան Մեծի հեծելազորը բազմիցս կրկնեց իր շեղընթացը և, այն բանից հետո, երբ թշնամին պատսպարվեց իր ճամբարում, հեռացավ մարտադաշտից:
Մեծ Հայքի բանակը կորցրեց մոտ 500, դաշնակիցները` մոտ 100, թշնամին` մոտ 20.000 զինվոր:

[Lion]

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 5>>-ից

Վաղարշակ I-ի ու նրա հաջորդների մասին: Այն, ինչը համարվում էր հեքիաթ, իրականում պատմում է Հայոց պետականության մոռացված, սակայն փառահեղ էջերի մասին:

245 – Կոլոնիայի ճ-մ (Փոքր Հայք, Կոլոնիա գավառ)

<<Վաղարշակը, քաջ և խոհեմ մարդ լինելով,
անկախորեն տիրեց իր սահմաններում>>

Մովսես Խորենացի

Մեծ Հայքի թագավորության գահին նոր բազմած Հայ Արշակունիների տոհմի առաջին ներկայացուցիչ Վաղարշակ I-ը սկսեց արագորեն իրականացնել տնտեսական, կազմակերպչական և ռազմական բարենորոգումներ՝ նպատակ ունենալով ավելացնել Մեծ Հայքի թագավորության հզորությունը: Մասնավորապես բանակի կազմում հատկապես ավելացվեց հեծելազորի թիվը, որի կազմում իր հետագա զարգացումը ստացավ նախկինում գոյություն ունեցած ծանր հեծելազորը: Այն այժմ ավելի կազմակերպված էր, թվով ավելի շատ, ի վիճակի էր հասցնել մեծամասշտաբ տակտիկական հարվածներ և, որը հատկապես կարևոր էր, իրականացնել հակառակորդի ֆալանգի ճեղքում:
Իր հերթին, չցանկանալով թույլ տալ Մեծ Հայքի հզորանալը, սակայն Պտղոմյանների թագավորության հետ բռնկված պատերազմի պայմաններում ի վիճակի չլինելով անմիջական լայնամասշտաբ ռազմական գործողություններ իրականացնել, Սելևկյանների թագավորությունը Կոլխիդայի, Պոնտոսի, Գալաթիայի ու Կապադովկիայի կիսաանկախ թագավորություններից ստեղծեց մի դաշինք և, ռազմական օժանդակություն ցույց տալով նրան, դրդեց մարտական գործողություններ սկսել Փոքր Հայքի, իսկ դրանից հետո նաև Մեծ Հայքի թագավորությունների դեմ:
Թշնամու բանակը (մոտ 70.000, այդ թվում մոտ 10.000 հոպլիտ)՝ Մարփյուղակեսի գլխավորությամբ, ներխուժեց Փոքր Հայք: Տեղի բանակը նահանջեց դեպի Ծոփք, իսկ առաջխաղացումը շարունակած թշնամին հասավ Կոլոնիա գավառ և ճամբարեց համանուն բերդի մոտ` դաշտային ամրություններով պաշտպանված ճամբարում:
Սրան ի պատասխան Մեծ Հայքի բանակը (70.000)` Վաղարշակ I-ի, սպարապետ, թագադիր ասպետ Բագրատ Բագրատունու, արքայական դրոշակակիր Կյուրոս Քաջանուն Արծրունու, մաղխազ Մաղխազ Խորխոռունու, մարդպետ Հայր Մարդպետունու և սենեկապետ Ձեռես Գնթունու գլխավորությամբ, իր կազմում ունենալով Ոստանիկ (40.000), ինչպես նաև Առան Սյունու գլխավորած Արևելյան (10.000), Գուգարքցիների գլխավորած Հյուսիս-արևելյան (մոտ 3.000), Բագրատունիների գլխավորած Հյուսիս-արևմտյան (մոտ 2.000), Կադմեացիների գլխավորած Հարավ-արևելյան (10.000) և Շարաշան Սասունցու գլխավորած Հարավ-արևմտյան (մոտ 5.000) կուսակալությունների բանակները, շարժվեց թշնամուն ընդառաջ: Մոտենալով վերջինիս` Հայկական բանակը ճամբարեց դաշտային ամրություններով պաշտպանված բանակատեղիում` սպասելով Փոքր Հայքի (մոտ 10.000), Ծոփքի (մոտ 10.000)` Սամվելի, ինչպես նաև Մեծ Հայքի Արևմտյան կուսակալության (մոտ 10.000)՝ Տորք Անգեղացու գլխավորությամբ, միացյալ բանակի ժամանելուն, որը տեղ հասավ մի քանի օրից:
Դրանից հետո հենց հաջորդ օրը առավոտյան Հայկական բանակը դուրս եկավ իր բանակատեղիից, մոտեցավ թշնամուն և մարտակարգ ընդունեց:
I-ին շարքում տեղավորվեց թեթև հեծելազորը (մոտ 35.000), II-ում՝ հետևակը (մոտ 44.000), ընդ որում II շարքի առաջին գիծը զբաղեցրեց ծանր հետևակը, իսկ երկրորդը՝ նետաձիգները: Ծանր հեծելազորը` (մոտ 15.000)` Շարաշան Սասունցու, Կյուրոս Քաջանուն Արծրունու և Գին Գնունու, Մաղխազական հեծյալ գունդը (մոտ 5.000)` Մաղխազ Խորխոռունու և Մարդպետական հեծյալ գունդը (մոտ 1.000)՝ Հայր Մարդպետունու գլխավորությամբ, թողնվեց պահեստազորում:
Թշնամու բանակի կենտրոնում տեղավորվեց հոպլիտների ֆալանգը, որի թևերում տեղաբաշխվեց հեծելազորը, իսկ առջևում` մնացած հետևակը:
Տեղյակ լինելովը անշարժ դիրքում ֆալանգի պաշտպանական մեծ ուժի մասին` Հայկական բանակի հրամանատարությունը ընդունեց մարտի վարման հատուկ ծրագիր:
I փուլ – Տեսնելով, որ մարտակարգ ընդունած Հայկական բանակը մտադիր չէ առաջինը սկսել մարտը՝ Մորփյուղակեսն առաջինը իր ողջ ուժերով անցավ հարձակման և հարվածեց Հայկական I շարքին, որը որոշակի դիմադրությունից հետո սկսեց նախապես ծրագրված կեղծ նահանջ իրականացնել դեպի II շարք: Թշնամին սկսեց հետապնդել նահանջողներին, որի արդյունքում Հայկական թեթև հեծելազորը պոկվեց թշնամուց և արագորեն հեռացավ մարտադաշտից, իսկ վերջինս կորցրեց մարտակարգը և խառնեց իր ֆալանգի կուռ դասավորությունը:
II փուլ – Չնայած այս ամենին` հարձակումը շարունակող թշնամուն այնուամենայնիվ հաջողվեց խորը մխրճվել Հայկական կենտրոնի II շարքի դասավորության մեջ, որից հետո Մարփյուղակեսը, անձամբ գլխավորելով հոպլիտներին, տարավ նրանց վճռական հարձակման` փորձելով հզոր հարվածով վերջնականապես ճեղքել Հայկական բանակի դասավորությունը և պարտության մատնել նրան: Համառ և արյունահեղ մարտ մղելով Հայկական II շարքի հետևակի հետ՝ Մարփյուղակեսին, թեև ծանր կորուստներով, այնուհանդերձ հաջողվեց ճեղքել վերջինիս դասավորությունը և հասնել Հայկական պահեստազորին, որից հետո, ընդհուպ մոտենալով Վաղարշակ I-ին, նա նետեց իր տեգը, սակայն Մեծ Հայքի արքան հաջողությամբ խուսափեց դրանից:
III փուլ – Այս վճռական պահին մարտի մեջ մտավ պահեստազորում գտնվող Հայկական ծանր հեծելազորը, Մաղխազական և Մարդպետական գունդը, ինչպես նաև մարտադաշտ վերադարձած թեթև հեծելազորը: Նրանք ջախջախիչ հարված հասցրեցին թշնամուն, ծանր կորուստներ պատճառեցին նրան, պարտություն մատնեցին և հարկադրեցին դիմել խուճապահար փախուստի: Այս ժամանակ էլ հենց, խոցվելով հայկական նիզակներից, ընկավ քաջաբար մարտնչող Մարփյուղակեսը:
IV փուլ – Հայկական բանակը հետապնդեց և ոչնչացրեց թշնամուն մնացորդներին` դուրս շպրտելով նրան Փոքր Հայքի տարածքից:
Հայերը կորցրին մոտ 10.000, թշնամին՝ մոտ 50.000 զինվոր: Արդյունքում Փոքր Հայքի ինքնիշխանությունը լիովին վերականգնվեց, Հայոց Միջագետքը միացվեց Մեծ Հայքի թագավորությանը, իսկ Սելևկյանների թագավորությունը բավականին երկար ժամանակով հրաժարվեց Հայկական թագավորությունների նկատմամբ ոտնձգություններից:

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 6>>-ից

Արտաշեսի թագավորության իրական պատմությունը, կամ ինչ էր փնտրում Հայկական բանակը Սև ծովի Հյուսիսային ափին:

184 – Կուրի ճ-մ (Ուտիք և Աղվանքի Կամբեճան գավառ, Կուր գետի աջ ու ձախ ափերին)

<<Ինձ հաճելի է պատմել
քաջարի Սմբատի մասին,
քանզի նրա մասին լեգենդը
այնքան էլ հեռու չէ
ճշմարտությունից>>

Մովսես Խորենացի

Մեծ Հայքի բանակը (մոտ 100.000, որից մոտ 45.000 հեծյալ)` Արտաշես I-ի և սպարապետ, Հարավային զորավարության հրամանատար Սմբատ Քաջ Բագրատունու գլխավորությամբ, շարժվեց ճամբարած միացյալ սարմատների ալան ցեղի գլխավորած սարմատների, լեզգիների, պեչենեգների, ջիքերի, դուրձուկների և դիդոների (մոտ 90.000)` եղբայրներ Բազուկի ու Անբազուկի, ինչպես նաև Իբերիայի (մոտ 30.000)` Միհրան I-ի գլխավորությամբ, բանակի դեմ:
Մինչև մարտը Սմբատ Քաջ Բագրատունին առաջարկեց թշնամուն ազատել գերիներին և ավարով հեռանալ, սակայն Բազուկը վիրավորական տոնով մերժեց նրան, մարտահրավեր նետեց, որից հետո իր բանակով կրկին գետանցեց Կուրը ու մտավ Հայաստանի տարածք:
Հայկական բանակը արդեն կեսօրին մոտեցավ թշնամուն և մարտակարգ ընդունեց: I շարքում տեղավորվեց հետևակը, ընդ որում I շարքի առաջին գիծը զբաղեցրեց ծանր հետևակը, իսկ երկրորդը` նետաձիգները: II շարքում տեղավորվեց հեծելազորը` Սմբատ Քաջ Բագրատունու գլխավորությամբ:
Ճակատամարտից առաջ Սմբատը մենամարտեց իրեն մարտի հրավիրած Բազուկի հետ, հեծյալ նիզակամարտում միջանցիկ նիզակահարելով սպանեց նրան ու, վերցնելով նիզակի վրա, տապալեց ձիուց: Դրանից անմիջապես հետո նա մենամարտեց հարձակման անցած Անբազուկի հետ, որին կրկին նիզակով միջաթափանց խոցեց, վերցրեց նիզակի վրա և տապալեց ձիուց:
I փուլ – Տեսնելով իր առաջնորդների մահը` թշնամու բանակը արդեն 15:00-ի մոտակայքում անցավ կատաղի հարձակման: Սակայն I շարքի առաջին գծում մարտնչող Հայկական ծանր հետևակը` ձեռնամարտում, և երկրորդ գծում մարտնչող նետաձիգները` աղեղնամարտում, կարողացան կասեցնել թշնամու ընտիր հեծելազորի հարձակումը, ծանր կորուստներ պատճառել վերջինիս ու ետ շպրտել:
II փուլ – Արդեն երեկոյան կողմ, հարմար պահը որսալով, Հայկական հեծելազորն անցավ հարձակման և, պարտության մատնելով ու ծանր կորուստներ պատճառելով ետ շպրտված թշնամուն, շպրտեց նրան գետի մյուս ափը: Ընդ որում Արտաշես արքան մենամարտում գերեց ալանների երիտասարդ արքայազնին: Երբ մարտնչող բանակները մի պահ կտրվեցին իրարից և բանակեցին գետի հակադիր ափերին, ալանների արքայադուստր Սաթենիկը փորձեց բանակցել Արտաշեսի հետ, նպատակ ունենալով համոզել վերջինիս, որ նա ազատ արձակի իր եղբորը: Սակայն Արտաշեսը, հեծնելով իր ձին, արագորեն անցավ գետի մյուս ափը և, գերելով ափին մոտեցած Սաթենիկին, նույնպիսի արագությամբ հասցրեց նրան Հայկական բանակ:
II փուլ – Հայկական բանակը, առաջին շարքում արդեն ունենալով հեծելազորը, անցավ գետը և կրկին հարձակվեց մարտակարգը վերականգնած թշնամու վրա: Բռնկվեց և մինչև երեկոյան 21:00-ն շարունակվեց համառ հանդիպակաց մարտը, որի արդյունքում թշնամին ի վերջո ջախջախիչ պարտություն կրեց:
III փուլ – Հայկական բանակը, ողջ օրը մարտնչած և մի քանի տեղից վիրավոր Սմբատ Քաջ Բագրատունու անձնական ղեկավարությամբ, սկսեց թշնամու նահանջող մնացորդների հետապնդումը և անխնա ջարդը: Հատկապես ծանր կորուստներ կրեցին իբերների դաշնակիցները` փախուստի վայրերին ծանոթ չլինելու պատճառով:
Հայերը կորցրին մոտ 20.000, թշնամին` մոտ 80.000 զինվոր:

[Lion]

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 4>>-ից

Արիական Եռադաշինքը, Ալեքսանդր Մակեդոնացին և Հայաստանը: Ալիկը Հայաստան չի մտել, չէ? վստահ եք? Իսկ ինչ կասեք, եթե իմանաք, որ Դարեհի դեմ արշավող հունամակեդոնական բանակը անցել է Կիլիկիայով, Հայոց Միջագետքով և Մծբինով...

331 հոկտեմբերի 1 – Գավգամելայի ճ-մ (Հյուսիսային Միջագետք)

Համալրված հունա-մակեդոնական բանակը (մոտ 210.000)` Ալեքսանդր III Մեծի գլխավորությամբ, լուրջ պատրաստությունից հետո շարունակեց առաջխաղացումը դեպի արևելք: Արշավելով Ասորիք-Մծբին (վերջինը` Հայոց Միջագետք, Արվաստան գավառ, Խաբուր գետի Ջախջախ վտակի ափին) -Միջագետք երթուղով ու անարգել անցնելով Տիգրիսը հակառակորդի գլխավոր հրամանատար Մազզեյի մեղքով` այն շարժվեց Բաբելոնի ուղղությամբ:
Դարեհ III-ի գլխավորած պարսկական (140.000, այդ թվում 9.000 բակտրիացիներ, 2.000 շոշեցիներ, 2.000 արաքոսցիներ, 2.000 մասագետներ, 1.000 դահեր, ինչպես նաև մոտ 5.000 հույներ, մոտ 1.000-ական օքսեր, սակեր, □անհայտ ցեղեր□, հնդիկներ, լեռնային հնդիկներ, կարմիրծովցիներ, արեյներ, պարսեր, սոգդեր, կասպեր, հյուրկաններ, տապուրներ, 150 մանգաղակիր մարտակառք, 15 փիղ), Մեծ Հայքի Վահե արքայի, Երվանդ սպարապետի, հեծելազորի հրամանատար Աշոտ Արծրունու, նրա տեղակալ Վահագն Քաջ Հայկազնի գլխավորած Մեծ Հայքի Հայկական (մոտ 50.000, որից մոտ 8.000 հեծյալ ինչպես նաև Մարդպետական գունդը և 50 մանգաղակիր մարտակառք) ու նրան ենթակա կովկասյան և արևմտակասպիական ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 8.000, այդ թվում մոտ 1.000-ական կատիշներ, կապադովկիացիներ, ասորիներ, ատրպատականցիներ, աղվաններ, կովկասցիներ, սարմատներ, սկյութեր) կազմված բանակը, ինչպես նաև սատրապ Միթրդատի գլխավորած XIII սատրապության Հայկական (մոտ 10.000` որից մոտ 2.000 հեծյալ) ու նրան ենթակա ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 8.000, այդ թվում մոտ 1.000-ական փռյուգացիներ, կատաոններ, կարիացիներ, հորտուացիներ, բաբելացիներ, բելիտներ, սիտակեններ, պարթևներ) կազմված բանակը շարժվեց թշնամուն ընդառաջ: Ալեքսանդրի բանակն էլ իր հերթին անշտապ մոտեցավ հակառակորդին և մարտակարգ ընդունեց: Հունա-մակեդոնական բանակի աջը կազմում էր ծանր հեծելազորը, կենտրոնը` ֆալանգը, իսկ ձախը` դաշնակից հեծելազորը և հետևակը: Մինչ ճակատամարտը Ալեքսանդրին հաջողվել էր իր կողմը գրավել Դարեհի բանակի գլխավոր հրամանատար Մազզեյին: Վերջինիս մեղքով չէր վերցվել հսկողության տակ կարևոր նշանակություն ունեցող մի բարձունք, որը իր հերթին անմիջապես նվաճեց թշնամին` այնտեղից իրականացնելով ճակատամարտի ղեկավարումը:
Դարեհի բանակի ձախը կազմված էր բակտրիացիներից և նրանց ենթակա ցեղերի ռազմիկներից (մոտ 70.000, ուղիղ 100 մանգաղակիր մարտակառք)` սատրապ Բեսի, իսկ կենտրոնը` պարսիկների բանակից ու նրանց ենթակա ցեղերի ռազմիկերից (մոտ 70.000, ուղիղ 50 մանգաղակիր մարտակառք, 15 փիղ)` Դարեհի գլխավորությամբ: Արիական բանակի աջը (մոտ 76.000, ուղիղ 50 մանգաղակիր մարտակառք) կազմված էր երկու շարասյուններից, որի ձախը կազմում էր Փոքր Հայքի, իսկ աջը` Մեծ Հայքի բանակը և նրանց ենթակա դաշնակից զորքը:
I փուլ – Հունա-մակեդոնական բանակը իր աջ տեղաշարժեց ավելի աջ: Դարեհին թվաց, թե այն ձգտում է դուրս գալ մարտակառքերի գործողության համար հատուկ նախատեսված տեղանքից և դա թույլ չտալու համար նրա ուղին փակելու ուղարկեց բակտրիական հեծելազորը, որն ուժեղացված էր սակական հեծելազորով: Սկսվեց կատաղի բախում թշնամու ձգված աջ թևի հետ: Միաժամանակ արիական բանակի աջում ճակատային գծով գրոհող հետևակը և մարտակառքերը ու թևերից շրջանցող հեծելազորը սկսեցին նեղել և աստիճանաբար պարտության մատնել թշնամուն, չնայած նրան, որ այստեղ վերջինիս ի վերջո հաջողվեց վնասազերծել մարտակառքերը` նիզակներով վահաններին հարվածելով ու աղմուկ ստեղծելու միջոցով մարտակառքերի ձիերի մի մասին վախեցնելով:
II փուլ – Արիական բանակի ձախում հարձակման գնացին մարտակառքերը, որոնք որոշակի կորուստներ պատճառեցին թշնամու ռազմիկներին, բայց ի վերջո վերջիններս կարողացան իրենց շարքերում ճանապարհ բացելու միջոցով պայքարել դրանց դեմ, ոչնչացնել մարտակառքերի մեծ մասն ու վերականգնել շարքերը:
III փուլ – Դարեհը ձախի հետևակի մեծ մասը հարձակման նետեց թշնամու աջի վրա, որի հետ այստեղ մարտը ավելի թեժացավ: Միաժամանակ, հակասելով իր իսկ այս որոշմանը, նա, իր բանակի թիկունքում և ծայր աջում խորը շրջանցում կատարելով, իր ձախի բակտրիացիներին ու սակերին նետեց թշնամու ձախի թիկունքում գտնվող գումակի վրա:
IV փուլ – Ալեքսանդրի գլխավորած աջի հեծելազորը և կենտրոնի ֆալանգը, օգտվելով հակառակորդի ձախի հանկարծակի թուլացումից, կտրուկ հարձակման անցան և, ջարդելով հակառակորդին, արյունահեղ ու համառ մարտում ցրեցին այն, ինչպես նաև կենտրոնը, որոնց ռազմիկները, հետապնդվելով թշնամու կողմից, դիմեցին փախուստի: Միաժամանակ թեսալական հեծելազորը ուղարկվեց ձախին օգնության:
V փուլ – Այս ընթացքում արիական բանակը իր աջում ճակատային հարձակումով խիստ ծանր իրավիճակ էր ստեղծել հակառակորդի համար, իսկ թևից շրջանցած Հայկական, բակտրիական, սակական ու կատիշական հեծելազորը` Աշոտ Արծրունու և Վահագն Քաջ Հայկազնի գլխավորությամբ, չնայած թեսալական հեծելազորի ժամանելուն, ներխուժել էր նրա գումակ:
VI փուլ – Ստանալով իր ձախի օրհասական վիճակի մասին տեղեկություն` Ալեքսանդրը դադարեցրեց հետապնդումը և ողջ բանակով շարժվեց թշնամու աջի վրա, որը այդ ընթացքում գրեթե ոչնչացրել էր իր հակառակորդին: Սակայն վերջին պահին հունա-մակեդոնական բանակի խոշոր ուժերի մոտենալու մասին նախապես տեղեկացված բակտրիական ու սակական հեծելազորը թողեց մարտը և հեռացավ, իսկ Դարեհին արդեն բացահայտ դավաճանած Մազզեյի գլխավորած զորքը` Ատրոպետ սատրապի հրամանատարությամբ, թիկունքից հարվածեց Հայկական և նրա դաշնակիցների միացյալ բանակին: Դավաճանների հետ բռնկված անակնկալ այս մարտում թեև վերջիններս պարտություն կրեցին ու ցրվեցին, սակայն զոհվեց Վահե արքան:
VII փուլ – Զգալով, որ շուտով տեղ կհասնեն հակառակորդի հսկայական ուժեր և, որ մարտը ընդհանուր առմամբ տանուլ է տրված` Երվանդ սպարապետը շրջեց խորը դասավորություն ունեցող իր հեծելազորը ու, ետ շպրտելով թիկունքից մոտեցող թշնամուն, ապահովեց իր հետևակի և դաշնակիցների զորքի արագ մարտից դուրս գալը:
VIII փուլ – Պահպանելով կարգը` Հայկական և նրա դաշնակիցների միացյալ բանակը սկսեց արագ երթով նահանջել` միաժամանակ մարտ մղելով հետապնդող հակառակորդի հետ: Արդյունքում այն ի վերջո պոկվեց թշամուց և վերադարձավ Հայրենիք:
Հայերը կորցրին մոտ 20.000, դաշնակիցները` մոտ 100.000, թշնամին` մոտ 20.000 զինվոր: Մարտում զոհվեց նաև Մեծ Հայքի Վահե արքան, որով Հայկազունիների տոհմի արական ուղիղ գիծն ընդհատվեց, իսկ Աշոտ Արծրունին և Վահագն Հայկազնը գերվեցին: Հետագայում Աշոտ Արծրունին տարբեր պաշտոններ զբաղեցրեց Պտղոմեոս զորավարի մոտ, իսկ Վահագն Քաջ Հայկազնը ծառայության անցավ Ալեքսանդրի թիկնապահ զորամասում:
Հունա-մակեդոնական բանակը վճռական հաղթանակ տարավ: Հույն-Պարսկական II պատերազմը ավարտվեց Արիական Եռադաշինքի կործանումով, որը փլուզվեց և այլևս երբեք չվերականգնվեց: Աքեմենյան Պարսկաստանը ոչնչացավ, իսկ մարերն ու պարսիկները ընկան նվաճողների տիրապետության տակ: Ալեքսանդրը շարունակեց իր նվաճումները և ստեղծեց մի հսկայական տերություն, որը, սակայն, խիստ կարճ կյանք ունեցավ:
Մեծ Հայքի թագավորությունը պահպանեց իր անկախությունն ու տիրապետությունը Հայաստանի 16 նահանգներում, Փոքր Հայքում ստեղծվեց անկախ թագավորություն և միայն Կիլիկիան էր, որ մնաց Ալեքսանդրի ու նրա հետնորդների իշխանության տակ, թեև այն էլ հաճախ վայելում էր փաստացի անկախություն:

[Lion]

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 3>>-ից

Հայկ աստծո հաղթարշավը: Արքաներ, որոնք փառաբանում էին հաղթող աստծոն...

857 հուլիս – Սիփան լեռան ճ-մ (Տուրուբերան նահանգ, Բզնունիք գավառ, Վանա լճի հյուսիսային ափից մոտ 10 կմ հյուսիս)

<<…Մենք բռնությունից խույս էինք տալիս`
Բեղուն դաշտերին գերադասելով լեռները քարոտ.
Իսկ մեզ ոտնակոխ հետապնդողին դիտապաստ անում
Եվ դրանով անուն ստանում`
Կոչելով մեզ Հայկ…>>

Պ. Սևակ

Դեպի լեռը նահանջած Արմենիի և Արարատյան թագավորության Հայկական բանակը (մոտ 40.000, 400 մարտակառք)` Արամ II-ի գլխավորությամբ, բնական ամրություններով հարուստ մի վայրում ամուր պաշտպանական դիրք գրավեց` այն շրջապատելով 2 շարք հողաթմբերով ու ցցապարիսպներով: Առաջին շարքում դիրքեր գրավեց հայկական թեթև` տեգավորները և նետաձիգները, իսկ երկրորդում` ծանր հետևազորը: Հեծելազորը մնաց երրորդ գծում:
Ասորեստանյան բանակը (մոտ 90.000, 900 մարտակառք)` Սալմանասար III-ի գլխավորությամբ, մոտեցավ հայկական դիրքերին:
I փուլ – Թշնամին անցավ հարձակման և ծանր կորուստներով հաղթահարեց հայկական առաջին գծի դիմադրությունը, որի մնացորդները նահանջեցին և ամրացան երկրորդ գծում:
II փուլ – Հայկական երկրորդ գիծը ետ մղեց թշնամու բոլոր գրոհները` ծանր կորուստներ պատճառելով նրան:
III փուլ – Օգտվելով թշնամու կրած ծանր կորուստներից ու շփոթից` Հայկական բանակը անցավ հարձակման և, շեշտակի հարվածով ջարդելով թշնամուն, շպրտեց նրան ելման դիրքեր, որից հետո կրկին խուսափելով հարթ տարածությունում մարտից, ետ նահանջեց ամրացված շրջան:
IV փուլ – Մինչև օրվա վերջ թշնամու բոլոր գրոհները ետ մղվեցին: Գիշերն ընդհատեց մարտը:
Հայերը կորցրին 3.400, թշնամին` 4.000 գերի, մոտ 20.000 սպանված և վիրավոր ռազմիկ:
Ասորեստանյան բանակը, ենթարկվելով Հայկական բանակի պարտիզանական հարվածներին, Վասպուրական-Կորճայք երթուղով նահանջելով և կորցնելով ևս մոտ 5.000 զինվոր, հեռացավ Հայաստանի սահմաններից` օկուպացված պահելով Հայոց Միջագետքը:

[Lion]

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 2>>-ից

Արմենիի, Արարատի, Հայայի, Միտանիի և Կիլիկիայի թագավորությունների մասին: Մոռացված Հնգյակը:

1111 – Մանազկերտի ճ-մ (Տուրուբերան, Հարք գավառ)

Ասորեստանյան բանակը (մոտ 73.000, 600 մարտակառք)` Թիգլաթպալասար I-ի գլխավորությամբ, ենթարկվելով Հայայի արքա Արսենի գլխավորած Արմենիի, Արարատի և Հայայի միացյալ Հայկական բանակի (մոտ 30.000, 300 մարտակառք), պարտիզանական հարվածներին, հասավ Հարք:
I փուլ – Հայկական բանակի առաջապահը կազմող 23 իշխանությունների միացյալ ջոկատը (մոտ 15.000, 150 մարտակառք) հարձակվեց ասորեստանյան բանակի առաջապահի վրա, սակայն չհասնելով էական հաջողությունների, նահանջեց: Հայերը կորցրին 120 մարտակառք:
II փուլ – 60 իշխանությունների ուժերից կազմված Հայկական հիմնական բանակը հարձակվեց թշնամու հիմնական բանակի վրա, սակայն տեղի ունեցած համառ մարտում Հայկական բանակը պարտություն կրեց, իսկ բանակի առաջնորդները գերվեցին:
Հայերը կորցրին մոտ 15.000 զինվոր, ուղիղ 120 մարտակառք, թշնամին` մոտ 10.000 զինվոր: Արսենը գերվեց, սակայն հետագայում ազատվեց:

[Տրիբուն]

Մեծ Հայքի բանակը կորցրեց մոտ 500, դաշնակիցները` մոտ 100, թշնամին` մոտ 20.000 զինվոր:

Lion ջան, հաճույքով ճակատամարտի ողջ ընթացքը կարդացի: Մի պահ նույնիսկ ինձ ճակատամարտի դաշտում զգացի: Լուրջ եմ ասում:

Մենակ վերջում էլի համը դուրս էկավ:

[Տրիբուն]

III փուլ – Ապրիլի 11-ին միացյալ պարթևական և Մեծ Հայքի բանակը, գերազանցելով հակառակորդին հատկապես հեծելազորի թվով, կրկին անցավ հարձակման ու փորձեց թևանցել հռոմեական ֆալանգը: Սրան ի պատասխան հռոմեական բանակը ձգեց այն և արդյունքում բռնկված ու ողջ օրը տևած համառ և արյունահեղ մարտը կրկին առավելություն չտվեց կողմերից ոչ մեկին: Երեկոյան ծանր կորուստներ կրած հակառակորդները նահանջեցին ելման դիրքեր:

Լավ ճակատամարտ էր; Ընդհանրապես ես այն կարծիքին եմ, որ քո գրած գրքերով ռազմագիտության ամբիոններում պիտի հայրենասիրություն դասավանդեն ու հայրենասիրական ֆիլմեր նկարահանեն: Թե ով ինչքան է հավատում իսկությանը կարևոր չէ: Իմ կարծիքը գիտես;

ՄԻ հարց միայն, ի՞նչ է իրենից ներկայացնում Հռոմեկան ֆալանգը:

[Mephistopheles]

Հետևում եմ նաև այնտեղի քննարկմանը, ու քանի որ ի դեմս Ձեզ տեսել եմ լուրջ քննարկողի ու իմ անձնական տեսակետներն արտահայտողի, չեմ միջամտել:

Մենք էլ ենք մարքեթինգով զբաղվում ու ավելի հաջող: Lion-ը մարքեթինգային ակցիան սկսել է գրքի հրատարակումից հետո: Մենք ակցիա ենք անում, հետո ենք հրատարակելու գիրքը: Որպես մարքեթինգի մասնագետ կարող եք հաստատել, որ այդ դեպքում մենք վաճառքի ավելի մեծ ծավալներ կունենանք: Գիրքն անվանելու ենք «Դառը իրականության դասերն ու ցանկալին որպես իրականություն ներկայացնելու վնասները հայ ժամանակակից հասարակության հոգևոր ու սեռական դաստիարակման գործում»

Ապեր, ըտենց գիրք կա արդեն, անունը "Սուտլիկ Որսկան" ա

[Lion]

Լավ ճակատամարտ էր; Ընդհանրապես ես այն կարծիքին եմ, որ քո գրած գրքերով ռազմագիտության ամբիոններում պիտի հայրենասիրություն դասավանդեն ու հայրենասիրական ֆիլմեր նկարահանեն: Թե ով ինչքան է հավատում իսկությանը կարևոր չէ: Իմ կարծիքը գիտես;

ՄԻ հարց միայն, ի՞նչ է իրենից ներկայացնում Հռոմեկան ֆալանգը:

Իրոք լավն էր... Բայց դու իզուր ես հեգնում, եղբայր: Գիտես, սովորաբար ռազմական պատմությունը ոչ լավ իմացող մարդիկ են վստահ, որ հռոմեական բանակը միշտ պահպանել է մանիպուլա-կահորտային մարտակարգը: Իսկ իրականում, սկսած արդեն 2-րդ դարի կեսերից, երբ այն սկսեց ավելի ու ավելի շատ որդեգրել պաշտպանողական մարտավարություն, լեգեոներների որակն ընկավ, իսկ կայսրության սահմանների վրա ճնշումը ավելի մեծացավ - հռոմեական բանակը ընդունեց ՖԱԼԱՆԳԱՅԻՆ մարտակարգը...

Ահա Ռազինի կարծիքը -

"Одновременно с ростом армии ухудшался ее состав, изменялись вооружение и тактика. Тяжелое вооружение было отброшено, старая система обучения пришла в упадок, увеличивалась роскошь в армии и уменьшалась сила и выносливость. Создавались многочисленные виды легко вооруженных войск, имевших различное метательное оружие. Характерные особенности римской пехоты исчезли. «Тяжелые доспехи были отброшены, тяжелое копье было заменено легким; легион, организованный в когорты, снова стал походить на неповоротливую фалангу, а так как характерной чертой пехоты этого периода являлось общее нежелание доходить до рукопашной охватки с неприятелем, то лук и дротики стали употребляться теперь не только для боя в рассыпном строю, но также и линейной пехотой в сомкнутом боевом построении». Боевой порядок римской армии возвратился к фаланге, но теперь этот строй больше был пригоден для обороны, чем для наступления. Уже Август уменьшил дистанцию между когортами и отменил третью линию боевого порядка. В каждой линии строилось по 5 когорт. Глубина боевого порядка составляла 8 шеренг. После Августа было полностью завершено возвращение к фаланге."

http://militera.lib.ru/science/razin_ea/1/06.html

Այնպես որ ռազմագիտության ամբոններում իրոք չէր խանգարի սովորել որոշ բաներ...

[Lion]

Lion ջան, հաճույքով ճակատամարտի ողջ ընթացքը կարդացի: Մի պահ նույնիսկ ինձ ճակատամարտի դաշտում զգացի: Լուրջ եմ ասում:

Մենակ վերջում էլի համը դուրս էկավ:

Ինչու?? Մի մոռացիր, որ նիմնական կորուստներ Մեծ Հայքի բանակը կրեց հռոմեական հեծելազորը ջախջախելիս: Իսկ այս դեպքում Մեծ Հայքի հեծելազորի քանակական և որակական առավելությունը բոլոր հիմքերը տալիս է կորուստների նման հարաբերակցություն գրելու: Դրանից հետո հիմնականում անմիջական շփում չեղավ - լեգեոներները պասիվ պաշտպանվում էին: Այս պայմաններում էլ բնականաբար Մեծ Հայքի հեծյալները պետք է չնչին կորուստներ կրեին...

Այնպես որ կորուստների նման հարաբերակցությունը թվում է լիովին հավանական:

Դուք համաձայն չեք?? Կհիմնավորեք?

[Տրիբուն]

Ինչու?? Մի մոռացիր, որ նիմնական կորուստներ Մեծ Հայքի բանակը կրեց հռոմեական հեծելազորը ջախջախելիս: Իսկ այս դեպքում Մեծ Հայքի հեծելազորի քանակական և որակական առավելությունը բոլոր հիմքերը տալիս է կորուստների նման հարաբերակցություն գրելու: Դրանից հետո հիմնականում անմիջական շփում չեղավ - լեգեոներները պասիվ պաշտպանվում էին: Այս պայմաններում էլ բնականաբար Մեծ Հայքի հեծյալները պետք է չնչին կորուստներ կրեին...

Այնպես որ կորուստների նման հարաբերակցությունը թվում է լիովին հավանական:

Դուք համաձայն չեք?? Կհիմնավորեք?

Կորուստների հարաբերակցությունը խիստ ռադիկալ է 600 հոգին 20.000-ի դեմ:
Գիտես ինչ է նշանակում 20.000 -ի կորուստը հռոմեցիների համար մի ճակատամարտում - կատաստրոֆա, ու ոչ մի հռոմեացի սուտասան պատմաբան չէր կարող թաքցնել:

[Տրիբուն]

Իրոք լավն էր... Բայց դու իզուր ես հեգնում, եղբայր:

Lion ջան, էլի անկեղծ եմ ասում, լրիվ լուրջ, մի գրամ հեգնանք չկա: Անկեղծ ես քո գրած այս սցենարներով նկարահնված հայրենասիրական ֆիլմեր կնայեի, մեծագույն հաճույքով: Ինչ պակաս ֆիլմ կլիներ ասենք, էն Մել Գիպսոնի Խիզած Սիրտը ֆիլմի համեմատությամբ:

Ավելացվել է 8 րոպե անց

... ռազմական պատմությունը ոչ լավ իմացող մարդիկ են վստահ, որ հռոմեական բանակը միշտ պահպանել է մանիպուլա-կահորտային մարտակարգը: Իսկ իրականում, սկսած արդեն 2-րդ դարի կեսերից, երբ այն սկսեց ավելի ու ավելի շատ որդեգրել պաշտպանողական մարտավարություն, լեգեոներների որակն ընկավ, իսկ կայսրության սահմանների վրա ճնշումը ավելի մեծացավ - հռոմեական բանակը ընդունեց ՖԱԼԱՆԳԱՅԻՆ մարտակարգը...


Այնպես որ ռազմագիտության ամբոններում իրոք չէր խանգարի սովորել որոշ բաներ...

Մի քիչ էլ ժամանակագրություն կարելի էր սովորել, ռազմագիտության ամբիոններում:

Քո նկարագրած ճակատամարտը վերաբերվում է մ.թ.ա 1-ին դարին, իսկ քո նակարագրած ֆալանգին անցնելու պրոցեսը 2-րդ դարին: Տարբերությունը մոտ 300 տարի է: Ավելին, Տիգրանի ժամանակ Հռոմը նոր նոր էր սկսվում ծավալվել ու նոր տարածքներ գրավել, այնպես որ պաշտպանության մասին Հռոմում դեռ ոչ մեկը չէր մտածում:

[Lion]

Lion ջան, էլի անկեղծ եմ ասում, լրիվ լուրջ, մի գրամ հեգնանք չկա: Անկեղծ ես քո գրած այս սցենարներով նկարահնված հայրենասիրական ֆիլմեր կնայեի, մեծագույն հաճույքով: Ինչ պակաս ֆիլմ կլիներ ասենք, էն Մել Գիպսոնի Խիզած Սիրտը ֆիլմի համեմատությամբ:

Եթե ես մի օր այդքան հարուստ եղա - կֆինանսավորեմ այդ ֆիլմերը: Մեր պատմությունը ԱՅՆՔԱՆ շատ էպիզոդներ ունի, որ, առանց չափազանցնելու, կհերիքի 1.000 <<Խիզախ սրտի>>

Խիզած Սիրտը -

Մի քիչ էլ ժամանակագրություն կարելի էր սովորել, ռազմագիտության ամբիոններում:

Քո նկարագրած ճակատամարտը վերաբերվում է մ.թ.ա 1-ին դարին, իսկ քո նակարագրած ֆալանգին անցնելու պրոցեսը 2-րդ դարին: Տարբերությունը մոտ 300 տարի է: Ավելին, Տիգրանի ժամանակ Հռոմը նոր նոր էր սկսվում ծավալվել ու նոր տարածքներ գրավել, այնպես որ պաշտպանության մասին Հռոմում դեռ ոչ մեկը չէր մտածում:

Իսկ ես ինչ է, Արածանիի ճակատամարտի կապակցությամբ օգտագործել եմ <<հռոմեական ֆալանգ>> հասկացությունը??? Այն օգտագործվել է Մծբինի 217 թ-ի ճ-մի կապակցությամբ: Շփոթում ես, եղբայր...