Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Սաղն էլ վնաս են տվել

[Varzor]

Սաղն էլ վնաս են տվել

Հա, բայց տարածքային և արժեքային վնասը չափելի երևույթ է, ուստի վնաս տալու շոտ ու քիչ էլ կա

[Lion]

Էրկուսն էլ մի բան չեն...

[Lion]

Արմենիայի VIII ապստամբություն
(793-794)

Արմենիայի VIII ապստամբությունը (793-794) Հայաստանում վարվող արաբական վայրագ քաղաքականության դեմ տարվող պայքարի հերթական փուլերից մեկն էր, որի ծանրությունը Հայաստանից իր վրա վերցրեցին հիմնականում վերջինիս արևելյան շրջանները:

Հիմնական իրադարձություններ

793 – Վարդանակերտ ամրոցի ճակատամարտ
793 – Փայտակարանի ճակատամարտ
794 – Փայտակարանի ճակատամարտ
794 – Նախիջևանի գրավումը
794 – Դվինի պաշարումը
794 – Աղվանքի ճակատամարտ, ապստամբության ավարտ

Ապստամբության ընթացքը

Սկսած 790-ական թվականներից Հայաստանի հարավ-արևելքում և Ատրպատականում սկիզբ առավ այսպես կոչված "խուրամյանների շարժում"-ը, որը, լինելով "պավլիկյան շարժման" նման մի բան Արաբական խալիֆությունում, իր արմատներով գնում էր դեպի զրահադաշտականություն ու պարսկական ինքնություն և մեծապես արտահայտում էր տեղական չքավոր բնակչության շահերը: Շարժման հիմնական կենտրոնը Ատրպատականն էր, բայց այն, հատկապես հետագա տասնամյակներում, աստիճանաբար այնքան էր թափ հավաքելու, որ իր ազդեցությունն էր ունենալու նաև Հայաստանի արևելյան և հարավ-արևելյան տարածքների վրա: Պարզության համար ընդամենը նշենք, որ հետագայում խուրամյանների հզոր կենտրոնը հանդիսացած Բարզանդ (Բազ, Բուզ) բերդաքաղաքը գտնվում էր Փայտակարան նահանգի Քաղան Ռոտ գավառում: Արմենիայի VIII ապստամբությունը առաջին խոշոր իրադարձությունն էր, որին իրենց մասնակցությունը բերեցին խուրամյանները:

793 թ-ին Հայկական բանակը (մոտ 2.000 զինվոր) և խուրամյանները (մոտ 3.000 զինվոր) Վարդանակերտ ամրոցի ճակատամարտում (Փայտակարան, Վարդանակերտ գավառ, Արաքս գետի աջ ափին, չշփոթել 702 թ-ի ճակատամարտի կապակցությամբ լայնորեն հայտնի Մասիսի հյուսիսային ստորոտին գտնվող Վարդանակերտ գյուղի հետ) հաղթեցին Արաբական խալիֆության բանակին (5.000 հեծյալ), որից կարճ ժամանակ անց Փայտակարանի ճակատամարտում ևս մեկ հաղթանակ տարան: Արդյունքում ապստամբությունը զարգացավ և զգալի ծավալներ ընդունեց:

794 թ-ին Հայկական բանակը (մոտ 3.000 զինվոր) և խուրամյանները (մոտ 3.000 զինվոր) Փայտակարանի ճակատամարտում կրկին հաղթեցին Արաբական խալիֆության բանակին (6.000 զինվոր), որից հետո շարժվեցին դեպի արևմուտք և գրավեցին Նախիջևանը: Փորձելով զարգացնել հաջողությունը և ազատագրել ողջ Արմենիան` 794 թ-ին Հայկական բանակը (մոտ 6.000 զինվոր) ու խուրամյանները (մոտ 4.000 զինվոր) Արաբական խալիֆության բանակից (մոտ 1.000 զինվոր) պաշարեցին Դվինը, սակայն չկարողացան գրավել այն և նահանջեցին: Դրանից հետո ապստամբությունը սկսեց տեղատվություն ապրել, մանավանդ որ Աբբասյանները կտրուկ քայլերի դիմեցին և ապստամբների դեմ հսկայական բանակ ուղարկեցին:

794 թ-ին ապստամբների դեմ շարժված Արաբական խալիֆության բանակի (100.000 զինվոր) մի մասը (10.000 զինվոր), հետապնդելով դեպի հյուսիս նահանջած Հայկական բանակին (մոտ 3.000 զինվոր) ու խուրամյաններին (մոտ 3.000 զինվոր), ի վերջո հասավ նրանց և, պարտադրելով մարտի մեջ մտնել արդեն Աղվանքի տարածքում, հաղթեց նրանց: Արմենիայի VIII պստամբությունը ճնշվեց: Արդյունքում, ի համեմատ նախկինի, թեև որևէ փոփոխություն տեղի չունեցավ, սակայն ընդհատակ անցած խուրամյանների կրոնական շարժումը շարունակեց տարածվել և ամրապնդվել:

[Lion]

Արմենիայի IX ապստամբություն
(829)

Արմենիայի IX ապստամբությունը (829) Հայաստանում վարվող արաբական վայրագ քաղաքականության դեմ տարվող պայքարի հերթական փուլերից մեկն էր, որի ծանրությունը իր վրա վերցրեցին հիմնականում Հայաստանի արևելյան շրջանները, ինչպես նաև Բագրատունիները և Սյունիները:

Հիմնական իրադարձություններ

829 – Կավակերտ գյուղի ճակատամարտ
829 – Սյունիքի ճակատամարտ
829 – Շիրակի ճակատամարտ, ապստամբության ավարտ

Ապստամբության ընթացքը

820-ական թվականներին արաբական տիրապետությունը Հայաստանում ու Ատրպատականում աստիճանաբար սկսեց թուլանալ, ինչը մեծապես պայմանավորված էր Բաբեկի օրոք ահռելի չափեր ընդունած խուրամյանների շարժմամբ: Ստեղծված պայմաններում, փորձելով որևէ կերպ ամրապնդել իրենց իշխանությունը գոնե Արմենիայում, Աբբասյանները որոշեցին հիմնվել Հայաստանում հաստատված, որոշակի ազդեցության հասած ու մեծ հավակնություններ ունեցող Ջահաֆյանների արաբական քոչվոր տոհմի վրա` Արմենիայի հերթական ոստիկան նշանակելով այս տոհմի ղեկավարին: Շատ արագ, սակայն, պաշտոնական Բաղդադը փոխեց մտադրությունը և, պաշտոնանկ անելով նորանշանակ ոստիկանին, Արմենիա ուղարկեց նոր ոստիկան: Չհամակերպվելով իրենց դիրքերի կորստի հետ` Ջահաֆյանները բռնեցին ապստամբության ուղին` հատկապես ոգևորվելով այն հանգամանքից, որ Բաբեկի դեմ պայքարում Արաբական խալիֆությունը հենց նոր հերթական ու ծանր պարտությունն էր կրել, իսկ մեկ այլ ծանր պարտություն էլ Բյուզանդական կայսրությունից կրել էր Կիլիկիայում: Ապստամբած Ջահաֆյանները կարողացան գործի մեջ ներգրավել նաև Բագրատունիներին ու Սյունիներին, որոնք իրենց հերթին նպատակ ունեին օգտվել հարմար առիթից և ազատվել արաբական իշխանությունից:

829 թ-ին Արմենիայի նոր ոստիկանի գլխավորած Արաբական խալիֆության բանակը (4.000 զինվոր), դուրս գալով Դվինից, շարժվեց Կավակերտ գյուղի մոտակայքում (Երևանից 5 կմ հարավ-արևմուտք, Հրազդան գետի ափին) ճամբարած ապստամբների բանակի դեմ: Նոր ոստիկանին հաջողվեց աննկատ մոտենալ դաշնակիցներին և անակնկալ հարձակումով ծանր պարտության մատնել Սահակ Սյունու գլխավորած Սյունյաց (մոտ 3.000 զինվոր) ու սպարապետ Սմբատ Բագրատունու և նրա հորեղբայր Շապուհի գլխավորած Բագրատունյաց (500 զինվոր), ինչպես նաև Ջահաֆյանների (մոտ 2.000 զինվոր) միացյալ բանակին: Հայերը զգալի կորուստներ կրեցին, ընդ որում մարտում ընկավ նաև Սահակ Սյունին: Ճակատամարտից անմիջապես հետո Ջահաֆյանները հնազանդվեցին նոր ոստիկանին և անցան կառավարական բանակի կողմը, Բագրատունիները նահանջեցին Շիրակ, իսկ Սյունիները` Սյունիք: Դրանից հետո Արմենիայի նոր ոստիկանը պատրաստվեց հարված հասցնել արդեն Բագրատունիներին և Սյունիներին:

829 թ-ին Արաբական խալիֆության բանակը (մոտ 3.500 զինվոր) շարժվեց Սյունիների դեմ, սակայն Վասակ Սյունու գլխավորած Սյունյաց գունդը (մոտ 1.000 զինվոր) Սյունիքի ճակատամարտում հաղթեց և հետ շպրտեց վերջինիս: Կարճ ժամանակ անց Արմենիայի ոստիկանը փորձեց հարվածել արդեն Բագրատունիներին, սակայն սպարապետ Սմբատ, ինչպես նաև Շապուհ Բագրատունիների գլխավորած Բագրատունյաց գունդը (մոտ 1.000 զինվոր) Շիրակի ճակատամարտում ծանր մարտում մեծ կորուստներ պատճառեց Ջահաֆյանների գլխավորությամբ առաջխաղացած Արաբական խալիֆության բանակին (4.000 զինվոր): Ու թեև Շապուհ Բագրատունին զոհվեց մարտում, բայց թշնամու հարձակումը այս անգամ էլ հետ մղվեց:

Զգալով, որ զենքի ուժով դժվար է հնազանդեցնել հայերին և վախենալով, որ մարտական գործողությունների շարունակման դեպքում ապստամբությունը Արմենիայում մեծ չափեր կընդունի, ինչպես նաև հաշվի առնելով ծանր դրությունը Ատրպատականում ու բյուզանդական ճակատում` պաշտոնական Բաղդադը ի վերջո որոշեց չսրել իրավիճակը: Սկսվեցին բանակցություններ և կնքվեց հաշտություն: Արդյունքում Արմենիայի IX ապստամբությունը վերջացավ և վերականգնվեց նախկին վիճակը:

[Lion]

Սատրապական Հայաստանի XI ապստամբություն
(923)

Սատրապական Հայաստանի XI ապստամբությունը (923) հայ մնալու ու ազգային ինքնությունը պահպանելու ուղղությամբ տարվող պայքարի հերթական փուլն էր և իր արմատներում ուներ Բյուզանդական կայսրությունում հայ ժողովրդի քաղաքական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Ապստամբությունը ավարտվեց անարդյունք և իրավիճակի որևէ փոփոխության չբերեց:

Հիմնական իրադարձություններ

923 – Բաբերդ ամրոցի գրավումը, ապստամբության ավարտ

Ապստամբության ընթացքը

923 թ-ին Ադրիանոս Հայի, Տաճատ Հայի և Խաղկտիքի բանակաթեմի զորավար Վարդ Հայի գլխավորած Հայկական բանակը (մոտ 4.000 զինվոր) գրավեց Բաբերդ ամրոցը բյուզանդական կայազորից (մոտ 500 զինվոր): Շուտով, սակայն, ապստամբների դեմ արշավեցին սխոլերի դոմեստիկ Հովհաննես-Գուրգենի գլխավորած բյուզանդական բանակը (մոտ 20.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 1.000 զինվոր), որի հետևանքով ապստամբների բանակը ցրվեց, իսկ ղեկավարները գերվեցին: Սատրապական Հայաստանի XI ապստամբությունը ճնշվեց և իրավիճակի որևէ փոփոխություն չեղավ:

[Lion]

Սատրապական Հայաստանի XII ապստամբություն
(976-979)

Սատրապական Հայաստանի XII ապստամբությունը (976-979) հայ մնալու ու ազգային ինքնությունը պահպանելու ուղղությամբ տարվող պայքարի հերթական փուլն էր և իր արմատներում ուներ Բյուզանդական կայսրությունում հայ ժողովրդի քաղաքական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Այս ապստամբությունը Բյուզանդական տիրապետության դեմ բռնկված ամենահզոր ապստամբություններից մեկն էր, որը, թեև ամենից առաջ ստացել էր գահակալական պայքարի բնույթ, բայց ավելի խորքային արմատներով արտահայտում էր X դարում Բյուզանդիայում խիստ ուժեղացած հայկական տարրի շահերը և վերջնական հաշվով խնդիր ուներ ապահովել կամ Սատրապական Հայաստանի ազատագրումը, կամ էլ այստեղ հայերի ավելի լայն իրավունքների ձեռք բերումը: Ապստամբությունը ավարտվեց անարդյունք, սակայն, չնայած դրան, հայկական տարրը Բյուզանդիայում շարունակեց պահպանել իր գերիշխող դիրքերը:

Հիմնական իրադարձություններ

976 գարուն – Խարբերդի գրավումը
976 գարուն – Տարոնի ճակատամարտ
976 գարուն – Կեսարիայի ճակատամարտ
976 ամառ – Լապարա դաշտի ճակատամարտ
976 ամառ – Ծամնդավ ամրոցի գրավումը
976 ամառ – Մանազկերտի գրավումը
976 ամառ – Մուշի գրավումը
977 – Օքսիլիթոս ամրոցի ճակատամարտ
977 աշուն – Ռագեաս դաշտի ճակատամարտ
977 աշուն – Տիգրանակերտի և Ամիդի գրավումը
977 աշուն – Լյուկիայի ծովամարտ
977 դեկտեմբեր - 978 հունվար – Նիկայի գրավումը
978 հունվար – Անտիոքի ճակատամարտ
978 գարուն – Աբիդոսի ծովացամաքամարտ
978 մարտի 24 – Ամորիոնի ճակատամարտ
978 ապրիլ – Գյոնեի ճակատամարտ
979 հունիսի 19 – Պանկալիայի ճակատամարտ, ապստամբության ավարտ

Ապստամբության ընթացքը

X-րդ դարի երկրորդ կեսին վերջին հարյուրամյակներում Բյուզանդական կայսրություն հասարակական-քաղաքական և ռազմական կյանքում հայերի ունեցած առաջնային դերը հասավ իր կիզակետին: Բավական է նշել միայն, որ երկրում վաղուց արդեն կայսրեր էին հռչակվում անձիք, որոնք ունեին հայկական արմատներ և էականորեն առանձնանում էին հույներից: Կայսր Հովհաննես I Չմշիկից (969-976) հետո կայսր հռչակվեց մանկահասակ Վասիլ II-ը (976-1025), որը այդ ժամանակ թույլ էր և որևէ լուրջ հեղինակություն չէր վայելում: Ստեղծված պայմաններում, երբ կայսրեր Նիկեփոր II Փոկասի (963-969) և Հովհաննես I Չմշիկի օրոք համակայսր հռչակված Վասիլը չուներ որևէ իրական իշխանություն, ինչպես իր նախորդները, բյուզանդական գահի նկատմամբ հավակնություններ սկսեց դրսևորել Սկլերոսների հզոր տոհմի առաջնորդ Վարդը, որը հիմնվում էր թեմային-նահանգային ազնվականության և ամենից առաջ հայերի վրա: Այսպես, համաձայն Հովհաննես Սիկլիցեսի. “Առաջինը Սկլերոսին կայսր հռչակեցին հայերը”, իսկ հայկական տարրի մեծ դերի մասին ապստամբությունում այլ ուղղակի հաղորդումներից բացի վկայում է նաև այն հանգամանքը, որ ավելի շատ հույների վրա հենվող Վասիլ II-ի կողմնակիցները հատկապես անողոք էին վարվում գերի ընկած ապստամբների հետ և սպանում էին նրանց, եթե պարզվում էր, որ դրանք հայեր են: Ավելի միանշանակ և ուղղակի է արտահայտվում Անիի թագավորության պաշտոնական պատմագիր Ստեփանոս Տարոնացին, ըստ որի. “Վարդը իրեն միացրեց Հունաց թագավորության մեջ եղած Հայոց այրուձին ու մասնատեց Հունաց թագավորությունը”: Հետաքրքիր է, որ, դատելով ըստ ամենայնի, ապստամբության համար առիթ է հանդիսացել Բյուզանդական կայսրության հարձակումը Անիի թագավորության վրա:

Շարունակելի

[Lion]

976 թ-ի գարնանը Անիի թագավորության բանակը (մոտ 50.000 զինվոր) Տարոնի ճակատամարտում հաղթեց Տարոն ներխուժած և ասպատակող բյուզանդական բանակին (մոտ 30.000 զինվոր), որից հետո էլ հենց սկիզբ առավ ապստամբությունը:

976 թ-ի գարնանը Վարդ Սկլերոսի, Տարոնի իշխաններ Գրիգոր և Բագրատ Բագրատունիների, Զափրանիկ Մոկացու, Սահակ Վարաժնունու ու Չորտվանել Բագրատունու գլխավորած ապստամբները (10.000 զինվոր) և նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 5.000 զինվոր) գրավեցին Խարբերդը կառավարական բանակից (մոտ 500 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (մոտ 100 զինվոր): Կարճ ժամանակ անց Վարդ Սկլերոսի գլխավորած ապստամբները (մոտ 10.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 5.000 զինվոր) Կեսարիայի ճակատամարտում հաղթեցին Տարսոնի կառավարիչ Եվստաթիոս-Մլեհ Հայի գլխավորած կառավարական բանակին (մոտ 20.000 զինվոր) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 4.000 զինվոր): Սրանից հետո ապստամբությունը խոշոր ծավալներ ընդունեց:

976 թ-ի ամռանը Վարդ Սկլերոսի և Սահակ Վարաժնունու գլխավորած ապստամբները (մոտ 15.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 7.000 զինվոր) Լապարա դաշտի ճակատամարտում (Անդրեփրատյան Ծոփք, Ջահան գավառ զինվոր) թևանցեցին կառավարական բանակին (մոտ 20.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 4.000, այդ թվում Անտիոքի դուքս Միքայել Բուրցես Հայը) և երեկոյան անակնկալ թիկունքային հարձակումով պարտության մատնեցին համառորեն դիմադրող հակառակորդին: Միքայել Բուրցես Հայը միացավ ապստամբներին: Զարգացնելով հաջողությունը` 976 թ-ի ամռանը ապստամբները (մոտ 10.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 5.000 զինվոր) գրավեցին Ծամնդավ ամրոցը կառավարական բանակից (մոտ 500 զինվոր) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (մոտ 100 զինվոր): Արդյունքում ողջ Սատրապական Հայաստանը, բացառությամբ առանձին ամրացված կետերի, հայտնվեց ապստամբների ձեռքում և մարտական գործողությունները տեղափոխվեցին արդեն դեպի Փոքր Ասիա և Ասորիք: Ընդ որում Վարդ Սկլերոսին հաջողվեց դաշինք կնքել նաև Մրվանյանների ու Համդանյանների էմիրությունների հետ, որոնք, թեև իրենց շահերն էին հետապնդում, բայց այնուհանդերձ, հարվածներ հասցնելով ապստամբների թիկունքում գտնվող առանձին ամրացված կետերում դեռևս դիմադրող բյուզանդական կառավարական բանակին, հեշտացնում էին ապստամբների գործը և հնարավորություն ընձեռում նրանց շարժվել դեպի արևմուտք: 976 թ-ի ամռանը Մրվանյանների էմիրության բանակը (մոտ 15.000 զինվոր) գրավեց Մանազկերտը բյուզանդական բանակից (մոտ 1.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (մոտ 500 զինվոր), որից հետո, օգտվելով հաջողությունից և հարվածելով արդեն ապստամբներին, գրավեց Մուշը Տարոնի իշխանության կայազորից (մոտ 500 զինվոր):

977 թ-ին կեսերին Ռոմանոս Տարոնացու և Միքայել Բուրցես Հայի գլխավորած ապստամբները (մոտ 2.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 1.000 զինվոր) Օքսիլիթոս ամրոցի մոտակայքում (Ասորիք) հարձակվեցին Համդանյանների էմիրությունից հավաքված հարկերը Բյուզանդիա տանող քարավանի պահակախմբի (մոտ 10.000 զինվոր) վրա, սակայն ընկան թակարդը, պարտվեցին ու գրեթե ողջ կազմով գերվեցին: Գերի ընկած հայերը սպանվեցին: Չնայած վերջին այս անհաջողությանը` 977 թ-ի վերջերին ապստամբները ի վերջո ներխուժեցին Փոքր Ասիա:

Շարունակելի

[Lion]

Լիոն ջան, ես ոչ մի խնդիր չունեմ այստեղ Դեմոյանի գիրքը ցիտելու: Ես հայտնում եմ իմ վերաբերմունքը թե՛ քո, թե՛ Դեմոյանի գրքի մասին:
Ինչ վերաբերվում է չարչրկված պատերազմների թվին, ապա այդ թվի մեծությունն իսկ արդեն հուշում է, որ մի մարդը, եթե այդ լրիվ ուսումնասիրել է, դա արել հատվածային ու թռուցիկ:
Լավագույն ցանկություններով

Արա, դե ոնց եմ սիրում մեր հարազատ Chuk-ի խոսքերը մեջբերել.

"Ցավով եմ արձանագրում, որ սույն թեմայում արված ոչ սակավ գրառներում տեսնում եմ միայն էմոցիա և ուրիշ ոչինչ: Սուտ կլինի, եթե ասեմ, թե այլ բան էի ակնկալում, բայց ամեն դեպքում մի փոքր տխրեցնում է համատարած այս վիճակը: Ինչևէ: Եթե էմոցիա, ապա մեկն էլ իմ կողմից. ձեր գրառումները խոսում են միայն ու միայն ձեր ասելիքի բացակայության մասին, ինչը շատ վատ է հենց ձեր համար:

Տղերք, քննադատեք: Բայց ուզած քննադատություն պետք է խելքը գլխին լինի, ոչ թե օդի մեջ գազեր":

[Lion]

976 թ-ի գարնանը Անիի թագավորության բանակը (մոտ 50.000 զինվոր) Տարոնի ճակատամարտում հաղթեց Տարոն ներխուժած և ասպատակող բյուզանդական բանակին (մոտ 30.000 զինվոր), որից հետո էլ հենց սկիզբ առավ ապստամբությունը:

976 թ-ի գարնանը Վարդ Սկլերոսի, Տարոնի իշխաններ Գրիգոր և Բագրատ Բագրատունիների, Զափրանիկ Մոկացու, Սահակ Վարաժնունու ու Չորտվանել Բագրատունու գլխավորած ապստամբները (10.000 զինվոր) և նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 5.000 զինվոր) գրավեցին Խարբերդը կառավարական բանակից (մոտ 500 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (մոտ 100 զինվոր): Կարճ ժամանակ անց Վարդ Սկլերոսի գլխավորած ապստամբները (մոտ 10.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 5.000 զինվոր) Կեսարիայի ճակատամարտում հաղթեցին Տարսոնի կառավարիչ Եվստաթիոս-Մլեհ Հայի գլխավորած կառավարական բանակին (մոտ 20.000 զինվոր) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 4.000 զինվոր): Սրանից հետո ապստամբությունը խոշոր ծավալներ ընդունեց:

976 թ-ի ամռանը Վարդ Սկլերոսի և Սահակ Վարաժնունու գլխավորած ապստամբները (մոտ 15.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 7.000 զինվոր) Լապարա դաշտի ճակատամարտում (Անդրեփրատյան Ծոփք, Ջահան գավառ զինվոր) թևանցեցին կառավարական բանակին (մոտ 20.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 4.000, այդ թվում Անտիոքի դուքս Միքայել Բուրցես Հայը) և երեկոյան անակնկալ թիկունքային հարձակումով պարտության մատնեցին համառորեն դիմադրող հակառակորդին: Միքայել Բուրցես Հայը միացավ ապստամբներին: Զարգացնելով հաջողությունը` 976 թ-ի ամռանը ապստամբները (մոտ 10.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 5.000 զինվոր) գրավեցին Ծամնդավ ամրոցը կառավարական բանակից (մոտ 500 զինվոր) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (մոտ 100 զինվոր): Արդյունքում ողջ Սատրապական Հայաստանը, բացառությամբ առանձին ամրացված կետերի, հայտնվեց ապստամբների ձեռքում և մարտական գործողությունները տեղափոխվեցին արդեն դեպի Փոքր Ասիա և Ասորիք: Ընդ որում Վարդ Սկլերոսին հաջողվեց դաշինք կնքել նաև Մրվանյանների ու Համդանյանների էմիրությունների հետ, որոնք, թեև իրենց շահերն էին հետապնդում, բայց այնուհանդերձ, հարվածներ հասցնելով ապստամբների թիկունքում գտնվող առանձին ամրացված կետերում դեռևս դիմադրող բյուզանդական կառավարական բանակին, հեշտացնում էին ապստամբների գործը և հնարավորություն ընձեռում նրանց շարժվել դեպի արևմուտք: 976 թ-ի ամռանը Մրվանյանների էմիրության բանակը (մոտ 15.000 զինվոր) գրավեց Մանազկերտը բյուզանդական բանակից (մոտ 1.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (մոտ 500 զինվոր), որից հետո, օգտվելով հաջողությունից և հարվածելով արդեն ապստամբներին, գրավեց Մուշը Տարոնի իշխանության կայազորից (մոտ 500 զինվոր):

977 թ-ին կեսերին Ռոմանոս Տարոնացու և Միքայել Բուրցես Հայի գլխավորած ապստամբները (մոտ 2.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 1.000 զինվոր) Օքսիլիթոս ամրոցի մոտակայքում (Ասորիք) հարձակվեցին Համդանյանների էմիրությունից հավաքված հարկերը Բյուզանդիա տանող քարավանի պահակախմբի (մոտ 10.000 զինվոր) վրա, սակայն ընկան թակարդը, պարտվեցին ու գրեթե ողջ կազմով գերվեցին: Գերի ընկած հայերը սպանվեցին: Չնայած վերջին այս անհաջողությանը` 977 թ-ի վերջերին ապստամբները ի վերջո ներխուժեցին Փոքր Ասիա:

Շարունակելի

977 աշուն – Ռագեաս դաշտի ճակատամարտ

Վարդ Սկլերոսի ու նրա եղբայր Կոստանդինի, Կոստանդին Գավրասի, եղբայրներ Գրիգոր և Բագրատ Բագրատունիների ու Զափրանիկ Մոկացու գլխավորած ապստամբները (մոտ 50.000 զինվոր) և նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 20.000 զինվոր) մոտեցան կառավարական բանակին (մոտ 50.000 զինվոր) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 1.000 զինվոր) ու մարտակարգ ընդունեցին: Ապստամբների բանակի կենտրոնը գլխավորում էր Վարդը, աջ թևը` Կոստանդինը, իսկ լիովին հայ ռազմիկներից կազմված ձախ թևը` Կոստանդին Գավրասը:
I փուլ – Ապստամբների բանակի թևերը անցան հարձակման և ջախջախեցին ու փախուստի մատնեցին հակառակորդ բանակի թևերին:
II փուլ – Ապստամբները փախուստի մատնեցին նաև կառավարական բանակի կենտրոնը:
III փուլ – Ապստամբները սկսեցին հետապնդել ու կոտորել թշնամու փախչող մնացորդներին: "Քաջաբար մարտնչում էին Հայոց զորքերը և սարսափահար անում հունական զորքին...",- այս կապակցությամբ հայտնում է Ստեփանոս Տարոնացին:
Հաղթողներից հայերը կորցրին մոտ 2.000, դաշնակիցը` մոտ 3.000, պարտվողներից հայերը՝ մոտ 300, դաշնակիցը` մոտ 15.000 զինվոր:

Չնայած նախորդ ճակատամարտում ձեռք բերած հաջողությանը` կառավարական ուժերի դիմադրությունն աճում էր: 977 թ-ի աշնանը կառավարական նավատորմը (մոտ 100 զինվոր) Լյուկիայի ծովամարտում հաղթեց Կիբիրեոտների ծովային բանակաթեմի զորավար Միքայել-Կուրտիկ Մամիկոնյանի գլխավորած ապստամբների նավատորմին (մոտ 100 զինվոր), ինչը զգալիորեն թուլացրեց ապստամբների առաջխաղացման ուժը: Այս պայմաններում 977 թ-ի դեկտեմբերին Վարդ Սկլերոսի, Գրիգոր և Բագրատ Բագրատունիների ու Զափրանիկ Մոկացու գլխավորած ապստամբները (մոտ 50.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 20.000 զինվոր) պաշարեցին Նիկան և 978 թ-ի հունվարին ի վերջո սովի միջոցով գրավեցին այն կառավարական բանակից (մոտ 1.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (մոտ 1.000 զինվոր): Հետաքրքիր է, որ ստեղծված անիշխանությունը չկարողացան հօգուտ իրենց օգտագործել նաև մահմեդականները, որոնց ներքին անհամաձայնությունները խանգարում էին գործին: Արդյունքում հենց 977 թ-ի աշնանը ժամանակներում մեծապես կառավարական բանակի կողմում գործելու հակված Համդանյանների էմիրությունը գրավեց Տիգրանակերտը և Ամիդը Մրվանյանների էմիրությունից...

Շարունակելի

[Lion]

978 հունվար – Անտիոքի ճակատամարտ

Մինչ այդ ապստամբների կողմում գտնվող Անտիոքի ավագանին ապստամբեց և անցավ կառավարական բանակի կողմը: Ի պատասխան դրա Սահակ Վարաժնունու գլխավորած ապստամբները (մոտ 10.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 5.000 զինվոր) շարժվեցին քաղաքի ուղղությամբ:
I փուլ – Ապստամբները ասպատակեցին քաղաքի շրջակայքը և պաշարեցին այն:
II փուլ – Ապստամբները անցան գրոհի, սակայն այն ետ մղվեց: Ընդ որում չօգնեց նույնիսկ Անտիոքի դուքս Սամվել Հայի գլխավորած քաղաքի Հայ աշխարհազորի (մոտ 500 զինվոր) ապստամբությունը, որին քաղաքի կայազորը պարտության մատնեց և ցրեց:
Հայերը կորցրին մոտ 1.000, դաշնակիցը` մոտ 700, թշնամին` մոտ 500 զինվոր:

978 թ-ի գարնանը մարտական գործողությունները նոր թափ ստացան: Ընդ որում, զգալով, որ ապստամբների դեմ պայքարի արդյունավետությունը խիստ ցածր է, կառավարական կողմը բանտարկությունից ազատեց և սեփական բանակի հրամանատար նշանակեց Փոկասների հզոր տոհմի ներկայացուցիչ Վարդին: Հետաքրքիր է, որ Վարդ Փոկասը մինչ այդ ինքն էլ էր ապստամբել Վասիլ II-ի դեմ և հենց այդ պատճառով էր գտնվում բանտարկության մեջ, բայց կառավարական կողմը ստեղծված պայմաններում նրան բանտարկությունից ազատելն ու սեփական բանակի գլխավոր նշանակելը համարեց չարյաց փոքրագույնը, այնքան մեծ էր վախը Վարդ Սկլերոսի նկատմամբ:

Վարդ Փոկասի ի հայտ գալուց հետո հաջողությունը աստիճանաբար սկսեց թեքվել կառավարական բանակի կողմը: Այսպես, 978 թ-ի գարնանը Վարդ Փոկասի գլխավորած կառավարական բանակը (մոտ 30.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 3.000 զինվոր) Աբիդոսի ծովացամաքամարտում հաղթեցին մինչ այդ Վարդ Սկլերոսի որդի Ռոմանոսի գլխավորությամբ քաղաք մտած ապստամբներին (մոտ 20.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 10.000 զինվոր): Միաժամանակ հաղթանակ տարավ նաև կառավարական նավատորմը: Չնայած այս անհաջողությունը` 978 թ-ի մարտի 24-ին Վարդ Սկլերոսի, Կոստանդին Գավրասի, եղբայրներ Գրիգոր և Բագրատ Բագրատունիների ու Զափրանիկ Մոկացու գլխավորած ապստամբները (մոտ 50.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 20.000 զինվոր) Ամորիոնի ճակատամարտում հաղթեցին Վարդ Փոկասի գլխավորած կառավարական բանակին (մոտ 60.000 զինվոր) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 4.000, այդ թվում կրկին կառավարական բանակի կողմն անցած, Անտիոքի դուքս Միքայել Բուրցես Հայը և Տարսոնի կառավարիչ Եվստաթիոս-Մլեհ Հայը): Ընդ որում Վարդ Փոկասը մարտադաշտում հեծյալ մենամարտ ունեցավ Կոստանդին Գավրասի հետ և գուրզի հզոր հարվածով սպանեց նրան:

Այս դեպքերից կարճ ժամանակ անց` 978 թ-ի ապրիլին, ապստամբներին հաջողվեց մեկ հաղթանակ էլ տանել Գյոնեի ճակատամարտ (Կապադովկիա)ում: Վարդ Սկլերոսի, եղբայրներ Գրիգոր և Բագրատ Բագրատունիների ու Զափրանիկ Մոկացու գլխավորած ապստամբները (մոտ 50.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 20.000 զինվոր) հաղթեցին Վարդ Փոկասի գլխավորած կառավարական բանակին (մոտ 60.000 զինվոր) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 4.000, այդ թվում Անտիոքի դուքս Միքայել Բուրցեսը և Տարսոնի կառավարիչ Եվստաթիոս-Մլեհ Հայը), որին, սակայն, հաջողվեց կազմակերպված նահանջել:

Վճռական ճակատամարտը տեղի ունեցավ հաջորդ տարի

979 հունիսի 19 – Պանկալիայի ճակատամարտ (Կապադովկիա, Հալիս գետի ափին զինվոր)

Վարդ Սկլերոսի, եղբայրներ Գրիգոր և Բագրատ Բագրատունիների ու Զափրանիկ Մոկացու գլխավորած ապստամբները (մոտ 47.000 զինվոր) ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 18.000 զինվոր) մոտեցան Վարդ Փոկասի գլխավորած կառավարական բանակին (մոտ 50.000 զինվոր) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներին (մոտ 5.000 զինվոր):
I փուլ – Ապստամբները ու նրանց կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները անցան հարձակման և ստիպեցին կառավարական բանակին նահանջել: Այս ընթացքում Վարդ Փոկասը մարտադաշտում հանդիպեց և հեծյալ մենամարտ ունեցավ Վարդ Սկլերոսի հետ: Վերջինս թրի հարվածով վիրավորեց իր հակառակորդին, սակայն դրա փոխարեն Փոկասը գուրզի հզոր հարված հասցրեց Սկլերոսին և շշմեցրեց նրան: Չնայած դրան` կառավարական բանակի վիճակը շարունակեց ծանրանալ:
II փուլ – Մարտադաշտ հասավ Հովհան-Թոռնիկ Մամիկոնյանի ու իշխանաց-իշխան Ջոջիկի գլխավորած Արտանուջի թագավորության հեծյալ գունդը (12.000 զինվոր) և, թիկունքից հարվածելով Վարդ Սկլերոսի բանակին, խուճապի մատնեց նրան ու հարկադրեց փախուստի:
III փուլ – Ուժերը վերադասավորած կառավարական բանակը անցավ հակահարձակման և, Արտանուջի թագավորության հեծյալ գնդի օգնությամբ հասցնելով ճակատային ու թիկունքային համակցված հարվածներ, ծանր պարտության մատնեց հակառակորդին:
Հաղթողներից հայերը կորցրին մոտ 1.000, դաշնակիցները` մոտ 13.000, պարտվողներից հայերը՝ մոտ 13.000, դաշնակիցները` մոտ 20.000 զինվոր:

Սատրապական Հայաստանի XII ապստամբությունը ճնշվեց: Վարդ Սկլերոսը, Կոստանդինը և Ռոմանոսը հեռացան Արաբական խալիֆություն, որտեղ բանտարկվեցին:

[Varzor]

Ոնց որ քաղաքացիական պատերազմ լինի, ոչ թե ապստամբություն օտարի լծի դեմ
Ահավոր երևույթներ են, եթե միավորվեին, ապա Բյուզանդականի տեղը կլիներ ևս մեկ Հայկական կայսրություն, վատագույն դեպքում մեծ Հայկական թագավորություն

[Lion]

Այո, իրոք, վռոդե Բյուզանդիան է, բայց բոլոր հիմնական գործող անձիք հայերն են կամ էլ, առնվազն, հայկական արմատներ ունեն` Երեք "V"-երը (ես ոչ պաշտոնապես այս ապստամբությունն անվանում եմ "Երեք "V"-երի I պատերազմ")` Վասիլ II, Վարդ Սկլերոսը, Վարդ Փոկասը, Արտանուջի արքա Դավիթ II Մեծը, սրանց տեղակալներն ու օգնականները...

Հույները կարծես իրոք երկրորդ պլանի վրա են, թեև կայսրությունը վռոդե հունական էր...

[Varzor]

Այո, իրոք, վռոդե Բյուզանդիան է, բայց բոլոր հիմնական գործող անձիք հայերն են կամ էլ, առնվազն, հայկական արմատներ ունեն` Երեք "V"-երը (ես ոչ պաշտոնապես այս ապստամբությունն անվանում եմ "Երեք "V"-երի I պատերազմ")` Վասիլ II, Վարդ Սկլերոսը, Վարդ Փոկասը, Արտանուջի արքա Դավիթ II Մեծը, սրանց տեղակալներն ու օգնականները...
Հույները կարծես իրոք երկրորդ պլանի վրա են, թեև կայսրությունը վռոդե հունական էր...

Նույնիսկ այդ փուլի Բյուզանդական կայսրությունը արդեն կարելի է անվանել Հայկական, իհարկէ որոշ վերապահումներով

[Lion]

"Բյուզանդիայի ռազմական հզորությունը, ռազմական կազմակերպությունը ու ռազմական հանճարը, այն հուսալի և ամուր հիմքը, որի վրա էր խարսխված բովանդակ փայլուն վերնաշենքը, ամբողջովին հայկական էր",- հայտնի բյուզանդագետ Ջենկինզի կարծիքն է...