Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Մոռացված պատերազմներ ու անհայտ հերոսություններ, չհիշատակվող ռազմիկներ և ստվերում մնացած ճակատագրեր – սա ցանկացած ժողովրդի ու պատերազմի անբաժանելի մասն է, բայց հայ ժողովրդի պատմության մեջ սրան ավելանում է նաև մոռացված երևույթների մի նոր տեսակ` մոռացված ապստամբություններ:

Մոռացված ապստամբություններ և անհայտ հերոսներ – մենք հիմա կխոսենք հենց ձեր մասին…

[Lion]

Մարզպանական Հայաստանի II ապստամբություն
(459-460)

Վարդանանց պատերազմը (Մարզպանական Հայաստանի I ապստամբություն) (449-451) լայնորեն է հայտնի, սակայն հայ ժողովրդի հետագա ճակատագրի վրա հսկայական հետք թողած այս իրադարձությունը ստվերում թողեց մեկ այլ ապստամբություն` Մարզպանական Հայաստանի II ապստամբությունը (459-460): Ընդ որում ՄՀԱ II-ի մոռացությունը ավելի քան տարօրինակ է, քանի որ նրա մասին զգալի տեղեկություններ է տալիս նույն Եղիշեն` մեծ մասայականություն վայելող այդ հեղինակը: Կարելի է կարծել, որ սովետական տարիներին ապստամբությունը մոռացության է մատնվել, քանի որ դա կհակասեր "հայ և ադերբեջանցի ժողովուրդների դարավոր բարեկամության" չարչրկվող թեզին: Մեր պատմությունը այսպես թե այնպես շատ հարուստ է, իսկ մեր արևելյան ներկայիս հարևաններն էլ պատմություն գործնականում չունեին, դրա համար էլ այս ապստամբությունը անիմաստ շռայլությամբ նվիրվեց իրենց ու սկսեց ներկայացվել որպես “աղվանների ապստամբություն”, մեր պատմության համար դառնալով մեկը "մոռացվածներից"...

Մարզպանական Հայաստանի II ապստամբությունը (459-460) հայ մնալու ու ազգային ինքնությունը պահպանելու ուղղությամբ տարվող պայքարի հերթական փուլն էր, որի ծանրությունը հիմնականում իր վրա վերցրեց քննարկվող ժամանակաշրջանում Պարսից թագավորության կողմից դեռևս ճանաչում չստացած Արցախ-Ուտիքի թագավորությունը: Ապստամբությունը ավարտվեց հայկական կողմի հաղթանակով և կրոնափոխության հերթական պահանջի վերացումով:

Հիմնական իրադարձություններ

459 ամառ – Դերբենդ ամրոցի գրավում
459 աշուն – Արցախի ճակատամարտ
459 դեկտեմբեր - 460 հունվար – Մեծ Կուենք գավառի ճակատամարտ
460 գարուն – Հաշտության կնքում

Ապստամբության ընթացքը

Ի պատասխան նոր գահ բարձրացած պարսից Պերոզ I (459-484) արքայի օրոք կրկին ծայր առած բռնությունների և իրականացվող բռնի կրոնափոխության քաղաքականության` Արցախ-Ուտիքի թագավորության արքա Վաչեն (մոտ 451 - ուղ. 460) ապստամբություն բարձրացրեց: 459 թ-ի ամռանը Վաչե արքայի գլխավորած Արցախ-Ուտիքի թագավորության բանակը գրավեց Դերբենդ ամրոցը Պարսից թագավորության կայազորից: Նույն տարվա աշնանն էլ Վաչե արքայի գլխավորած Արցախ-Ուտիքի թագավորության բանակը (մոտ 15.000 զինվոր), վարձկան մազքութները ու 11 կովկասյան ցեղերը (ընդհանուր` մոտ 10.000 զինվոր) հաղթեցին Պարսից թագավորության առաջխաղացած բանակին (մոտ 20.000):

Շուտով, սակայն, պարսից արքունիքին հաջողվեց համաձայնության գալ հոների հետ և խոշոր վճարի դիմաց պատերազմի դրդել վերջիններիս հայերի դեմ: 459 թ-ի վերջին վարձկան հոները (մոտ 30.000) ասպատակելով առաջխաղացան Դերբենդ-Խաղխաղ-Մեծ Կուենք երթուղով , սակայն մինչև հաջորդ տարվա սկիզբ Մեծ Կուենք գավառում Վաչե արքայի գլխավորած Արցախ-Ուտիքի թագավորության բանակի հետ մղվող մանր պարտիզանական մարտերում, ինչպես նաև սեփական բանակում տարածված վարակիչ հիվանդություններից ծանր կորուստներ կրեցին և ստիպված եղան նահանջել:

Ի վերջո փոխադարձ զիջումներով կնքվեց հաշտություն, Մարզպանական Հայաստանի II ապստամբությունը վերջացավ և վերականգնվեց նախկին վիճակը: Վաչե արքան հրաժարվեց գահից հոգուտ իր եղբորորդի Վաչագան Բարեպաշտի (460 - մոտ 510), իսկ դրա փոխարեն պարսից արքունիքը հրաժարվեց մինչ այդ իրականացվող կրոնափոխության քաղաքականությունից: Մինչև Վահանանց պատերազմը Հայոց մարզպանությունում հաստատվեց խաղաղություն:

Ապստամբությունը իր գեղարվեստական արտացոլումն է գտել Հայկ Խաչատրյանի «Վաչագան Բարեպաշտ» պատմավեպում։

[Varzor]

[SIZE="5"][B][CENTER]
459 ամառ – Դերբենդ ամրոցի գրավում

Սա արդեն Դերբենդի (Չոլա) 2-րդ գրավումն է հայերի կողմից 5-րդ դարում: Առաջին անգամ գրավել էր Վարդան Մամիկոնյանը:
Նշեմ, որ Դերբենդը պարսկական թագավորության համար համարվում էր ստրատեգիական կարևոր օբյեկտ, որը պաշտպանում էր Քուր-Արաքսյան դաշտավայրը և Կասպից ծովի հարավային ափերը հյուսիսային ցեղերի ներխուժումներից, մասնավորապես սկյութներից (ըստ հույն պատմիչների` ինքնանվանումը սկոլոտ):
Սա նույնպես վկայում է այն մասին, որ 451թ. պարսկական զորքերի կրած պարտությունը լուրջ ազգեցություն էր ունեցել Պարսկաստանի ռազմական կարողութոյւնների վրա: Նույն բանը տեսնում ենք հենց վերը նկարագրված ապստամբության ընթացքում` պարսկական զորախմբերի քանակը խիստ կրժատվել է (չնայած նաև կրճատվել էր հայկական զորքերի քանակը):
Մի քիչ խոսենք հենց սկյութների ներխուժման մասին:
Ռուսական ինչ-որ էլեկտրոնային աղբյուրում կարդացել եմ այս մասին հետևյալ տեսքով.
Սկյութական ցեղերը, ելնելով պարսկական թագավորության թուլացումից Դերբենդից ներխուժեցին և ասպատակեցին նույնիսկ մինչև բյուզանդական տարածքներ և Միջագետք: Այդ ասպատակությունները շուրջ 2 տասնամյակ կրում էին անկանոն բնույթ, որոնց մի մասը հաջող էր անցնում` մեծ ավարով, մյուս մասը տեղական դիմադրություններ արդյունքում կանգնեցվում էր: Սկյութների որո ցեղեր բնակություն հաստատեցին Կուր գետի ձախ աձին` գետաբերանին մոտ:
Սակայն չէր նշվում այն փաստը, որ պարսից արքայի հրահրմամբ էին արշավել: Մի գուցե առաջին ներխուժումներն այդպիսին էին, սակայն մյուսները վնաս էին հասցրել նաև Պարսկաստանին:
Այստեղ կան նաև այլ հանգամանք. սկյութական ցեղերը գտնվում էին հոնական (հուննա) և նրանց միացած այլ թուրքալեզու և սիբիր-միջինասաիկան ցեղերի ճնշման տակ:
Լիոնի կողմից հիշատակված հայերի դաշնակից մազկութները (հույն պատմիչների մոտ մասսագետ) ըստ որոշ տվյալների բնակվում էին Քուր-Արաքսյան դաշտավայրում, որոշ տվյալներով էլ Միջին Ասիայում և որպես կանոն միշտ դիմադրել են պարսկական (իրանական) թագավորություններին:
Իմ կարծիքով հայաստան են արշավել ոչ միայն սկյութական, այլև թուրքալեզու ցեղային միավորումներ: Սա կարելի է ասել թուրքալեզու ցեղերի "հետախուղական" արշավանքներն էին, որովհետև որոշ ժամանակ անց խազարները (առաջին հիշատակությունը դրանց մասին տվել է հայ պատմիչ Մովսեսը` 625թ. պատմելով, որ "հազար ձիավոր քաջեր արծիվների պես անցան Դերբենդի դարպասներով, կտրեցին անցան Մեծ գետը, հասան մինչև ծով և ծովով նավարկեցին կայսրի մոտ` նրան իրենց բարեկամությունն առաջարկելու համար) լրջորեն արշավեցին Անդրկովկաս:

[Lion]

Սա արդեն Դերբենդի (Չոլա) 2-րդ գրավումն է հայերի կողմից 5-րդ դարում: Առաջին անգամ գրավել էր Վարդան Մամիկոնյանը:

Այո Հետաքրքիր է բուն ամրոցի կառուցվածքը: Թվում է, թե այն պետք է "միակողմանի" լիներ, այսինքն ստեղծված լիներ միայն հյուսիսից կատարվող հարձակման դեմ, բայց` ոչ: Ամրոցը երկկողմանի է և հզոր պարիսպներ ունի նաև հարավային կողմից...

Նշեմ, որ Դերբենդը պարսկական թագավորության համար համարվում էր ստրատեգիական կարևոր օբյեկտ, որը պաշտպանում էր Քուր-Արաքսյան դաշտավայրը և Կասպից ծովի հարավային ափերը հյուսիսային ցեղերի ներխուժումներից, մասնավորապես սկյութներից (ըստ հույն պատմիչների` ինքնանվանումը սկոլոտ):

Ամրոցը հատկապես ուժեղացրեց Խոսրով I Մեծը (531-579) - ասում են, որ սա նավերի վրա բարձած խոշոր քարեր ու հող է լցրել ափից դեպի ծովը և պարիսպ քաշել դեպի ծովը` բավականին հեռավորության վրա: Հաշվարկը եղել է այն, որ քոչվորները իրենց ձիերով պտույտ չանեն ու ծովից չշրջանցեն պարիսպը...

Սա նույնպես վկայում է այն մասին, որ 451թ. պարսկական զորքերի կրած պարտությունը լուրջ ազգեցություն էր ունեցել Պարսկաստանի ռազմական կարողութոյւնների վրա: Նույն բանը տեսնում ենք հենց վերը նկարագրված ապստամբության ընթացքում` պարսկական զորախմբերի քանակը խիստ կրժատվել է (չնայած նաև կրճատվել էր հայկական զորքերի քանակը):

Այս դեպքում ապստամբել էր ըստ էության Հայաստանի միայն մի մասը` Արցախն ու Ուտիքը (գուցե նաև Սյունիքը), դրա համար է թշնամու ուժերը այդքան քիչ: Ընդհանրապես, ոչ վաղ անցյալի արյունահեղ իրադարձություններից ու կրած կորուստներից հետո Պարսից թագավորությունը այս անգամ գերադասեց գործել վարձկանների ուժերով:

Մի քիչ խոսենք հենց սկյութների ներխուժման մասին:
Ռուսական ինչ-որ էլեկտրոնային աղբյուրում կարդացել եմ այս մասին հետևյալ տեսքով.
Սկյութական ցեղերը, ելնելով պարսկական թագավորության թուլացումից Դերբենդից ներխուժեցին և ասպատակեցին նույնիսկ մինչև բյուզանդական տարածքներ և Միջագետք: Այդ ասպատակությունները շուրջ 2 տասնամյակ կրում էին անկանոն բնույթ, որոնց մի մասը հաջող էր անցնում` մեծ ավարով, մյուս մասը տեղական դիմադրություններ արդյունքում կանգնեցվում էր: Սկյութների որո ցեղեր բնակություն հաստատեցին Կուր գետի ձախ աձին` գետաբերանին մոտ:
Սակայն չէր նշվում այն փաստը, որ պարսից արքայի հրահրմամբ էին արշավել: Մի գուցե առաջին ներխուժումներն այդպիսին էին, սակայն մյուսները վնաս էին հասցրել նաև Պարսկաստանին:

Խոսքը ոչ թե սկյութների, այլ հոների մասին է: 396 թ-ին սրանք ավերիչ մի արշավանք ձեռնարկեցին դեպի Առաջավոր Ասիա: Առկա սուղ տեղեկատվությունը հիմք է տալիս ասելու, որ սրանք այս անգամ ներխուժել են Ալանանց Դռնով (Դարիալի լեռնանցքով), անցել Վրաստանը, Փոքր Հայքը ու մտել Կապադովկիա, որտեղից էլ իջել են Հյուսիսային Միջագետք և նույն ճանապարհով հետ վերադարձել: Ծայրահեղ թուլություն ապրող հենց նոր ստեղծված Բյուզանդիան չի կարողացել որևէ կերպ խանգարել այս շարժին:

Այստեղ կան նաև այլ հանգամանք. սկյութական ցեղերը գտնվում էին հոնական (հուննա) և նրանց միացած այլ թուրքալեզու և սիբիր-միջինասաիկան ցեղերի ճնշման տակ:

Սկյութները այդ ժամանակ արդեն վաղուց վերացել էին` խոսքը հոների մասին է:

Լիոնի կողմից հիշատակված հայերի դաշնակից մազկութները (հույն պատմիչների մոտ մասսագետ) ըստ որոշ տվյալների բնակվում էին Քուր-Արաքսյան դաշտավայրում, որոշ տվյալներով էլ Միջին Ասիայում և որպես կանոն միշտ դիմադրել են պարսկական (իրանական) թագավորություններին:

Այո Սրանք երբեմնի Մասքութական թագավորության մնացորդներն էին, որոնք V դարի վերջին արդեն թուլացել էին ու լավագույն դեպքում հանդես էին գալիս որպես վարձկաններ:

Իմ կարծիքով հայաստան են արշավել ոչ միայն սկյութական, այլև թուրքալեզու ցեղային միավորումներ: Սա կարելի է ասել թուրքալեզու ցեղերի "հետախուղական" արշավանքներն էին, որովհետև որոշ ժամանակ անց խազարները (առաջին հիշատակությունը դրանց մասին տվել է հայ պատմիչ Մովսեսը` 625թ. պատմելով, որ "հազար ձիավոր քաջեր արծիվների պես անցան Դերբենդի դարպասներով, կտրեցին անցան Մեծ գետը, հասան մինչև ծով և ծովով նավարկեցին կայսրի մոտ` նրան իրենց բարեկամությունն առաջարկելու համար) լրջորեն արշավեցին Անդրկովկաս:

Հոների թյուրքականությունը մինչ հիմա վիճելի է: Առաջին ռեալ թյուրքերը այս կողմում երևացել են ի դեմս թյուրքուտների 572 թ-ին (որպես վարձկաններ պարսկական բանակում), իսկ ինքնուրույն առաջին անգամ Առաջավոր Ասիա են արշավել 583 թ-ին:

[Varzor]

Խոսքը ոչ թե սկյութների, այլ հոների մասին է: 396 թ-ին սրանք ավերիչ մի արշավանք ձեռնարկեցին դեպի Առաջավոր Ասիա: Առկա սուղ տեղեկատվությունը հիմք է տալիս ասելու, որ սրանք այս անգամ ներխուժել են Ալանանց Դռնով (Դարիալի լեռնանցքով), անցել Վրաստանը, Փոքր Հայքը ու մտել Կապադովկիա, որտեղից էլ իջել են Հյուսիսային Միջագետք և նույն ճանապարհով հետ վերադարձել: Ծայրահեղ թուլություն ապրող հենց նոր ստեղծված Բյուզանդիան չի կարողացել որևէ կերպ խանգարել այս շարժին:

Հնեց դրա մասին էլ խոսում էի Պատմական որոշ աղբյուրներում հոներ են, իսկ որոշներում, որոնք չգիտեին, որ այդ տարածքներում սկյութներ այլևս չէին ապրում հոնա-բուգարական ցեղերին անվանել են սկյութներ

Սկյութները այդ ժամանակ արդեն վաղուց վերացել էին` խոսքը հոների մասին է:

Սկյութները չէին վերացել, ուղղակի նրանց արդեն սկսել էին տարբեր անուններ տալ, ըստ Պրոկոպիոս Կեսարացու (հենց ըստ նրա էին սկյութներն իրենք իրենց անվանում սկոլոտներ, այս ինֆորմացիան նա վերցրձլ էր ավելի վաղ հաւոնական աղբյուրներից)` իրենց առաջնորդների անուններով: Ուղղակի սկյութական ցեղերը, մասսամբ մասնակցելով հոնական արշավանքներին, հիմնականում տեղափոխվել էին մի փոքր հյուսիս: Նույն Կեսարացին նշում է, որ սկյութների լեզուն և կրոնը շատ չէին տարբերվում գերմանական ցեղերից (գոթեր, վիզիգոթեր, վանդալներ և ԱԼԱՆՆԵՐ!!! ըստ կեսարացու արիական ցեղեր էին): Սկյութական միավորումների ամենազարգացած վայրը դա Սև ծովի հյուսիսային ափամերձ գոտին էր և դրան հարող տափաստանները: Հենց այս տարածքները սկսեցին զբաղեցնել թուրք-թաթարական ցեղերը:
Կա նաև մի պատմագիտական հիպոթեզ, ըստ որի հենց նույն մազկութները (մասագետները) հանդիսանում են սկյութական ցեղ:
Ի միջի այլոց, ռուսներն իրենց համարում են սկյութների հետնորդներ և փորձում են ապացուցել, որ սկյութները արիական քաղաքակրթության հետնորդներ են, նույնիսկ արիացիներ են, և որ արիական քաղաքակրթությունը ծնվել և տարածվել է Ուրալյան լեռներից արևելք, Ուրալ և Վոլգա գետերի միջին ավազանում: Վեջին տեսությունների համաձայն նունիսկ զրադաշտությունը ծագել է այդտեղ` մարգարե Զրադաշտը (պարս. Զարդոշտ, ռուս. Զարատուստրա) ծնվել է այս վայրերում:

Հոների թյուրքականությունը մինչ հիմա վիճելի է: Առաջին ռեալ թյուրքերը այս կողմում երևացել են ի դեմս թյուրքուտների 572 թ-ին (որպես վարձկաններ պարսկական բանակում), իսկ ինքնուրույն առաջին անգամ Առաջավոր Ասիա են արշավել 583 թ-ին:

Շեշտեմ, որ հոները թուրքեր չեն, այլ ըստ տերմինի թուրքալեզու ցեղեր են (նույն հունգարերենը հենց հիմնականում հոն-բուգարական ցեղերի և սլավոնական որոշ ցեղերի լեզուների խառնուրդն է, ամենա մոտն է ֆինների լեզվին, սակայն իրար չեն հասկանում):
Հոները իրենց տարածումը սկսեցին միջին ասիայից, որտեղ ճնշեցին և մասսամբ տեղահան արեցին (ստիպեցին հեռանալ) իրանական և հունաիրանական, ինչպես նաև ըստ որոշ վարկածների սկյութական ցեղերին: Սակայն 2000-ականների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ամենայն հոնական առաջին պետություն-կազմավորումները գոյություն են ունեցել դեռևս մ.թ.ա. 5-6-րդ դդ, ալթայան տափաստաններում: սա մոտավորապես այն տարածքն է, որտեղ ապրում են ներկայիս թուրքերի նախնիները համարվող ույգուրները:
Հոների մասին հիմնական տեղեկությունները պահպանվել են չինական աղբյուրներում: Ըստ դրանց գոյություն են ունեցել Հուննա ցեղերը, որոնք երբեմն միավորվել են և նույնիսկ թագավորներ են ունեցել: Միշտ արշավել են չինական կայսրության հյուսիսային և հյուսիս-արևմտյան սահմանների վրա, հիմնականում թալանել են, երբեմն էլ ժամանակավոր հարկեր են հավաքել: Ըստ չինական աղբյուրների չինացիները մոտ 1000 տարի պայքարել են Հուննա ցեղերի դեմ, նույնիսկ դտանցից պաշտպանվելու համար են սարքել Մեծ Պարիսպը: Հուննաի դեմ պայքարում օգտագործել են իրենց “սիրած” մարտավարությունը “բարբարոսներն ընդդեմ բարբարոսների” և որպես վարձկաններ օգտագործել են մոնղոլական ցեղերին: Հետագայում ույգուրական կագանատը օգտագործում էին թաթարական խաների դեմ և այլն: Հենց այս ճնշումներին չդիմանալով, և հատկապես մոնղոլական ցեղերի ճնշումների ներքո, ինչպես նաև միգուցե բնակլիմայական պայմանների վատթարացման հետ կապված, տեղափոխվեցին Միջին Ասիայի հյուսիսային և հյուսիս-արևելյան մասերը, որտեղից էլ սկսեցին իրենց Մեծ Տեղաշարժը:
Հոների մոնղոլոիդ ռասսաին պատկանելը արդեն ապացուցված է, նույնիսկ հռոմեկան և հունական պատիմչներն են նրանց նկարագրում այնպես, որ վերարտադրությունը համապատասխանում է մոնղոլոիդ տեսքին: Իսկ լեզուն պատկանում է ֆին-ույգուրական լեզվընտանիքի թուրքական լեզվախմբին (վարկած, նաև ֆին-ուգորական լեզվախումբ):

[Lion]

Շնորհավորանքներս, վատ չես տիրապետում թեմային

[Varzor]

Ձգտում եմ իմ կողմից պահպանել թեմայի մասնակիցների շրջանում տիրող բարձր ինտելեկտուալ մակարդակը
Վերադառնալով չլուսաբանված աբստամբությունների թեմային, ասեմ, որ ըստ էության Արցախյան շարժումը 80-ականների վրջին նույնպես վերափոխվեց աբստամբության` ընդդեմ սովետական բացահայտ խառնակիչ քաղաքականության և "ադրբեջանական" (իբր թե ազգ, որն ունի ոչ ավելի քան 100 տարվա պատմություն) վայրագ-անասնական պահվածքի:
Ադրբեջանցիների հայր Նարիման Նարիմանովը, նույնիսկ իր կուսակցական տոմսում ազգությամբ նշված էր "թուրք": Ինձ անձամբ հայրս է պատմել, որ տեսել է այդ տոմսը Բաքվի կուսակցական թանգարանում !!!
459-460թթ հայկական աբստամբությունը Պերոզ 1-ի քաղաքական սխալներից մեկն էր (տարօրինակ անուն էին տվել "Պերոզ", հունարեն "հաղթանակող", ինչ էր հաղթանակել ??): Եթե նա հասկանար հայոց իշխանությունների և թագավորությունների անգնահատելի նշանակությունը որպես սեպ, որը խրված էր ինչպես Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի, այնպես էլ հյուսիսից ներխուժող ցեղերի և Պարսկաստանի միջև, ապա կունենաինք լրիվ ուրիշ ընթացք: Ինչևէ ունենք այն ինչ ունենք ...

[Lion]

Սատրապական Հայաստանի I ապստամբություն
(484-488)

V դարում Մարզպանական Հայաստանում Պարսից թագավորության դեմ մղվող քաղաքական պայքարը լայնորեն է հայտնի, սակայն այդ ժամանակվա Հայաստանը կազմված չէր միայն Մարզպանական Հայաստանից: Հայաստանի ուղիղ կեսը գտնվում էր տարածաշրջանի մեկ այլ գերտերության` Բյուզանդական կայսրության, տիրապետության տակ: Բյուզանդական կայսրության տիրապետության տակ գտնվող Հայաստանում կամ, այլ խոսքերով ասած Սատրապական Հայաստանում հայ ժողովուրդը ևս, չհամակերպելով օտար լծի հետ, պայքար էր մղում իր քաղաքական իրավունքների համար: Մոռացված ապստամբությունների զգալի մի հատված բաժին է ընկնում հենց Սատրապական Հայաստանին:

Սատրապական Հայաստանի I ապստամբությունը (484-488) հայ մնալու ու ազգային ինքնությունը պահպանելու ուղղությամբ տարվող պայքարի հերթական փուլն էր և իր արմատներում ուներ Բյուզանդական կայսրությունում հայ ժողովրդի քաղաքական իրավունքների պաշտպանության խնդիրը: Ապստամբությունը ավարտվեց հայկական կողմի պարտությամբ և նրա արդյունքում հայ ժողովրդի քաղաքական իրավունքների սահմանափակման սկիզբ առած գործընթացը շարունակվեց ու ավելի խորացավ:

Հիմնական իրադարձություններ

484 – Եդեսիայի ճակատամարտ
485 – Անտիոքի ճակատամարտ
485-488 – Պանուրիա ամրոցի գրավումը

Ապստամբության ընթացքը

Կայսր Զենոնի (474-475, 476-491) օրոք Բյուզանդական կայսրությունում տիրում էր խառն ու անկայուն վիճակ: Ժողովրդի կողմից չսիրված կայսրը, որն իրոք մի անընդունակ, վախկոտ, տգեղ և այլասերված մարդ էր, ոչ մի կերպ չէր կարողանում ոչ միայն կայունություն հաստատել երկրում, այլև ամուր պահել իր իշխանությունը: Կայսրությանը անվերջ սպառնում էին արտաքին թշնամիները, սակայն երկրի ներքին դրությունն էլ կայուն չէր: 470-ական թվականների վերջերին գահազրկումից հետո կրկին գահ բարձրացած Զենոնի հրամանով իրենց իշխանական իրավունքների զգալի մասից զրկվեցին Սատրապական Հայաստանի ժառանգական հայ իշխանները` սատրապները: Սա հայ ժողովրդի քաղաքական իրավունքների սահմանափակմանը ուղղված մի լուրջ քայլ էր, որին վերջինս շուտով պատասխանեց ապստամբությամբ: Առիթ տվեցին Արևելքում կայսեր զորավարներ Լեոնտիոսը և Հելլիոսը, որոնցից առաջինը երկրորդի աջակցությամբ ապստամբություն բարձրացրեց և իրեն հռչակեց կայսր: Լեոնտիոսին աջակցեցին և իրենց գնդերով անմիջապես էլ նրան միացան նաև հայ սատրապները, սակայն ապստամբները ակտիվ չգործեցին և զիջեցին նախաձեռնությունը կառավարական բանակին, ինչն էլ կործանիչ ընթացք ունեցավ ապստամբության հետագա ընթացքի վրա:

484 թվականին Հովհան Սկյութի գլխավորած բյուզանդական կառավարական բանակը (մոտ 50.000 զինվոր) Եդեսիայի ճակատամարտում հաղթեց Լեոնտիոսի ու Հելլիոսի գլխավորած բյուզանդական բանակին (մոտ 20.000 զինվոր) և հայ սատրապների գնդերին (մոտ 5.000 զինվոր): 485 թվականին Հովհան Սկյութի գլխավորած բյուզանդական կառավարական բանակը (մոտ 45.000 զինվոր) Անտիոքի ճակատամարտում կրկին հաղթեց Լեոնտիոսի ու Հելլիոսի գլխավորած բյուզանդական բանակին (մոտ 15.000 զինվոր) և հայ սատրապների գնդերին (մոտ 4.000 զինվոր): Երկու դաշտային բաց ճակատամարտերում կրած պարտությունները ըստ էության նշանակում էին ապստամբության վերջը, մանավանդ որ դրանից հետո հայ սատրապները դուրս եկան պայքարից և դադարեցրեցին դիմադրությունը: Պայքարը շարունակեցին միայն Լեոնտիոսը ու Հելլիոսը, որոնք ամրացան Լեռնային Կիլիկիայում գտնվող Պանուրիա ամրոցում: 485-488 թվականներին Հովհան Սկյութի գլխավորած բյուզանդական կառավարական բանակը (մոտ 10.000 զինվոր) պաշարեց և գրավեց Պանուրիա ամրոցը Լեոնտիոսի ու Հելլիոսի գլխավորած բյուզանդական բանակից (մոտ 1.000 զինվոր) և տեղի հայ ռազմիկներից (մոտ 100 զինվոր): Լեոնտիոսը ու Հելլիոսը գերվեցին և մահապատժի ենթարկվեցին, իսկ հայ սատրապների իրավունքները լրջորեն սահմանափակվեցին: Սրանով Սատրապական Հայաստանի I ապստամբություն վերջացավ:

[Varzor]

Ուզում եմ նշել մի հետաքրքիր փաստ:
Հովնան Սկյութը սկյութ չէր:??
Կա 2 տարբերակ
1. նրան այդպես էին կոչել սկյութների դեմ կատարված հաջող գործողությունների,
2. ամենայն հավանականությամբ նա օստգոթերից էր` ամելունգների տոհմից, արիական կրոնի հետևորդ:
Շատ ուշագրավ է այն փաստը, որ այն ցեղերին, որոնց մինձև 3-րդ տարն անվանում էին սկյութներ, 3-րդ դարևից հետո սկսեցին արդեն տարբեր անուններ տալ` սարմատներ, վենեդներ, գոթեր, վանդալներ և այլն:
Սա հաստատվում է այն փաստով, որ սարմատների, ալանների և օստգոթերի տարածքները համընկնում էին նախկինում սկյութկան համարվող տարածքների հետ:

[Lion]

Ճիշտ ես, Հովհանը ազգությամբ սկյութ չէր: Եթե այլ ուղղակի տվյալներ չկան (ինձ հայտնի չեն) ու եթե մի կողմ թողնենք մականունը ըստ "հաջող պատերազմելու" կամ ըստ "սկյութերի դեմ" պատերազմելու պարագայում ստացած լինելը, ապա նրան երևի թե կարելի է համարել Արևելյան Եվրոպայի կամ Բալկանների բնակիչ, գուցե և ազգությամբ սլավոն: Բանն այն է, որ այդ ժամանակն սլավոններին կայսրությունում հաճախ էին "սկյութ" կոչում:

Ի դեպ, բացառված չէ նաև, որ այս մարդը գուցե և հայկական արմատներ է ունեցել: Օրինակ, 530-ականների կայսրության հայտի զորավարներից մեկը` Հիլիբուդը, որը զոհվեց սլավոնների դեմ պատերազմում, երկար ժամանակ համարվել է ազգությամբ սլավոն: Սակայն մի քանի տասնամյակ առաջ գտնվեց նրա գերազմանաքարը, որի վրա գրված էր. "Հիլիբուդ, Սմբատի որդի":

[Varzor]

Ճիշտ ես, Հովհանը ազգությամբ սկյութ չէր: Եթե այլ ուղղակի տվյալներ չկան (ինձ հայտնի չեն) ու եթե մի կողմ թողնենք մականունը ըստ "հաջող պատերազմելու" կամ ըստ "սկյութերի դեմ" պատերազմելու պարագայում ստացած լինելը, ապա նրան երևի թե կարելի է համարել Արևելյան Եվրոպայի կամ Բալկանների բնակիչ, գուցե և ազգությամբ սլավոն: Բանն այն է, որ այդ ժամանակն սլավոններին կայսրությունում հաճախ էին "սկյութ" կոչում:

Այո, նույնիսկ սլավոններին էին "սկյութ" կոչում, հույն պատմիչները մի տեսակ նման էին այն երեխային, որը կյանքում առաջին անգամ փոկ տսնելով նրան "շունիկ" է ասում
Այս երևույթը համատարած է բոլոր ազգերի մոտ, որինակ ռուսները բոլոր սիբիրյան ցեղերին նշում են որպես "տատարին", նույնիսկ կովկասյան և անդրկովկասյան ցեղերին կոչում էին "կովկասյան տատարներ":
Վրացիները հայերին անվանում են "սոմեխի", իսկ Սոմեխը, եթե չեմ սխալվում պատմական Հայաստանի այն տարածքն էր, որը հարևանակցում էր Վիրքին (Իբերիա, Վրաստան):
Նույնը հակառակից. Վիրք=վերևում գտնվողներ: Վիրացի (վրացի)=վերևում ապրող:
"Հաջող պատերազմելու" վարկածը ընդունված էր ուշ հռոմեական կայսրությունում (օրինակ հիշենք հայտնի Գերմանիկին` գերմանական ցեղերիհանդեպ տարած տպավորիչ հաղթանակների համար):
Ի միջի այլոց վենեդներին (գերմանական կամ որոշ վարկածներով սկյութական ցեղ), որ ստուգաբանվում է որպես "սպիտակներ", համարում են վանդալների անվանվան մի ձևը և սլավոնների նախնիներ: Տարօրինակ է, քանի որ վանդալները և ալանները արշավելով հասան մինչև հյուսիսային Աֆրիկա, Կարթագեն, և նույնիսկ 455թ. այնտեղից հարձակվելով գրավեցին Հռոմը!!!
Ուշագրավ է մի հետաքրքիր փաստ: Պատմականորեն ընդունված է ասել, որ գերմանական ցեղերը քոչվոր էին, ռազմատենչ և խավարամիտ: Սակայն հենց նույն հույն պատմիչները նշում են, որ վանդալները ամենակազմակերպվածն էին գերմանական (գոթական) ցեղերի մեջ, կռվում էին մարտակարգով և հստակ ենթարկվում էին իրենց հրամանատարների հրամաններին, տեսքով դուրեկան էին, արիական կրոնի հետևորդներ էին և համարյա նույն լեզվով էին խոսում, ինչ որ գոթերը և ալանները!!! Ընդ որում նկարագրածս արշավանքների ժամանակ հենց ալաններն էին վանդալների թագավորներ:
Վանդալների մասին առաջին գրավոր հիշատակությունը տալիս է Պլինիւոս ավագը, որը նրանց համարում էր գերմանական 5 հիմնական ցեղերից մեկը: Մի փոքր ավելի ոշ աշխատություններում համարում էին, որ "վանդալ" գերմանական ցեղերի հին ինքնանվանումն է և նրանք ապրում էին արևելյան Եվրոպայում, երբ գոթերը սկանդինավներից սկսեցին իջնել դեպի հռոմեական սահմանները:
Հենց վանդալների հետ է կապված "վանդալիզմ" տերմինը, որը մտցվել է շրջանառության մեջ միայն 18-րդ դարում կաթոլիկ վանական Անրի Գրենուարի կողմից:
Երբ վանդալ-ալանական ցեղերը գրավեցին իսպանիան, ապա պատմիչները վկայակոչում են նրանց կողմից երկրի ահավոր վիճակի հասցնելը: Սակայն ինչ-որ ծագումով Իսպանիայից գրագիր նշում է, որ "...նրանք (վանդալները) երկիրը ավարալուց և թալանելուց հետո, ցած դրեցին սրերը և վերցրեցին գութանները` հողը վարելու, քանին որ եղանակը բարենպաստ էր ցանք կատարելու համար ..."
Վանդալների վրա ունեցած ալանական իշխանությունը վերացավ, երբ 418 հերթական անգամ Իսպանիա ներխուժած գոթերը կռվեցին նրանց դեմ և "... այնպես վերացրեցին ալաններին, որ շիրենց արքային մահից հետո մոռացան իրենց ցեղի անվանումը և սկսեցին ենթարկվել վանդալ թագավոր-եղբայրներին...":
Ըստ Պլինիուսի մյուս մեծ խումբը կազմում էին խեռուսկները (հերուսկ, ենթադրում են , որ հին գերմաներեն hairu=սուր բառից է), խաթերը և այլն: Սրանք գերմանական արևմտյան ցեղերն էին և առաջիններն էին, որ սկսեցին "բզկտել" Հռոմեկանա կայսրությանը: Հենց խեռուսկների առաջնորդ Արմինիոսը (խեռուսկերեն անունը հայտնի չէ, լատ. Armenius) մ.թ.ա. 9թ. ջախջախեց հռոմեական զորքերին` ոչնչացնելով 3 լեգիոն և հրամանատարին` Քվիթիլիուս Վարուսին:

[Lion]

Հռոմեացիները սիրում էին իրենց բոլոր հարևաններին "բարբարոս" անվանել, չնայած նրան, որ այդ հարևանները իրենց քաղաքակրթական մակարդակով կարող է մի գլուխ բարձր լինեին իրենցից: Բայց դե վանդալներն էլ ոչինչ - վերցրեցին ու այնպես հիմնովին ու անիմաստ ավերեցին Հռոմը, որ մարդկությանը ստիպեցին երևույթը որակել հենց "վանդալիզմ" բառով

[Varzor]

Հռոմեացիները սիրում էին իրենց բոլոր հարևաններին "բարբարոս" անվանել, չնայած նրան, որ այդ հարևանները իրենց քաղաքակրթական մակարդակով կարող է մի գլուխ բարձր լինեին իրենցից: Բայց դե վանդալներն էլ ոչինչ - վերցրեցին ու այնպես հիմնովին ու անիմաստ ավերեցին Հռոմը, որ մարդկությանը ստիպեցին երևույթը որակել հենց "վանդալիզմ" բառով

Վանդալները Հռոմը չեն ավերել, այլ թալանել են: Իսկ վանդալիզմ բառը 18-րդ դարի նկարագրածս վանականը օգտագործել է վանդալների կողմից կաթոլիկ եկեղեցիների և վանականների հանդեպ ցուցաբերած դաժան վերաբերմունքը: Վանդալները ահավոր վատ էին վերաբերվում կաթոլիկներին (քրիստոնեաներին), իսկ նստակյաց կյանքում "... բարեհամբույր էին վերաբերվում հռոմեացիներին, նույնիսկ նրանց մեջ կաին հռոմեացինոր, որոնք գերադասում էին ազատ կյանքը բարբարոսների մեջ, քան թե ապրեին Հռոմում..."

[Varzor]

Ի դեպ, խեռուսկների (hairu-ների )առաջնորդի անունը ինչ-որ բանի մասին չի հուշում ? Թե դա միայն ինձ է թվում?

[Lion]

Ի դեպ, խեռուսկների (hairu-ների )առաջնորդի անունը ինչ-որ բանի մասին չի հուշում ? Թե դա միայն ինձ է թվում?

Ինձ վաղուց է այդ անունը փորձում ինչ-որ բան հուշել, բայց առայժմ դիմադրում եմ - եթե ինչ-որ ֆանտաստիկ վերսիաներ չենթադրենք, դժվար թե այդ մարդը հայ եղած լինի: Իսկ եթե ենթադրենք, որ այստեղ ուղղակի արտացոլված է այն հանգամանքը, թե ինչքան մոտ են գերմանական ցեղերը հայերին և ինչ ակնհայտ է եղել դա դեռ այն ժամանակ, լիովին կարելի է "հուշվել"