Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

1467 թ-ի ամռանը Խուշկադամը մահացավ և նրան հաջորդեց աղբյուրներում կրկին որպես "հույն" ճանաչված, բայց հնարավոր է, որ հայկական արմատներ ունեցող աս-Զահիր Սեյֆ-էդ-Դին Բիլբեյը (1467): Չէր հասցրել, սակայն, դեռ նոր սուլթանը հաստատվել գահին, երբ Կաիտ-բեյի գլխավորած մամլուքների ազդեցիկ մի խումբ նրան գահընկեց արեց և գահ բարձրացերց աս-Զահիր Աբու Սաիդ Թիմուր-Բուղային (1467-1468): Նոր սուլթանը ևս որևէ իրական իշխանություն չուներ և անիշխանությունը սուլթանությունում ահռելի չափեր ընդունեց: Այս պայմաններում բնական էր սպասել, որ անիշխանությունը և պատերազմը "բոլորը բոլորի դեմ" սկզբունքով Կիլիկիայում ավելի թափ առավ:

1467 հունիսի 1 - դեկտեմբերի 23 – Սիսի գրավումը

Զուլքադարյանների էմիրության բանակը (մոտ 15.000) պաշարեց քաղաքը Զաքամ իշխանի գլխավորած Հայկական աշխարհազորից (մոտ 1.000):
I փուլ – Հունիսի 1-ին թշնամին անցավ գրոհի և գրավեց քաղաքը: Հայկական աշխարհազորի մնացորդը պատսպարվեց միջնաբերդում:
I փուլ – Թշնամին պաշարեց միջնաբերդը ու ստիպեց Հայկական աշխարհազորին դեկտեմբերի 23-ին դադարեցնել դիմադրությունը և հանձնվել:
Հայերը կորցրին` մոտ 800, թշնամին` մոտ 2.000 զինվոր:

Սիսում ստեղծված Հայոց պետականության ստվերը կրկին ոչնչացավ, իսկ Զուլքադարյանների էմիրությունը որոշակիորեն վերականգնեց իր սասանված հեղինակությունը: Դրանից հետո, համարելով, որ իր դիրքերը լրջորեն ամրապնդվել են, Զուլքադարյանները որոշեցին արդեն բացահայտ մարտահրավեր նետել Մամլուքյան սուլթանությանը` 1467 թ-ի դեկտեմբերի վերջին ասպատակելով Հռոսոս գավառը և ընդհուպ մոտենալով մամլուքների սիրիական տիրույթներին...

[Lion]

Զուլքադարյանների հավակնությունները օրեցօր աճում էին, սակայն այս անգամ էլ նրանց վիճակված չէր առաջինը լինելու:

1468 թ-ի հունվարի 30-ին մամլուքների մոտ տեղի ունեցավ հերթական հեղաշրջումը և իշխանության եկավ Կաիտ-բեյը` ալ-Աշրաֆ Սեյֆ-էդ-Դին Կաիտ-բեյ աս-Զահիրին (1468-1496): Նոր սուլթանը, որը գահին բազմեց 52 տարեկան հասակում, խելոք ու եռանդուն, թեև որոշակիորեն նաև սահմանափակ մի անձնավորություն էր: Դեռևս Բարսբեյի օրոք մանուկ Կաիտին գնել էին Կովկասում ու տեղափոխել Եգիպտոս, որտեղ էլ վերջինս կարողացել էր աչքի ընկնել և առաջխաղացում ապրել: Բարսբեյին հաջորդած բոլոր սուլթանների օրոք էլ Կաիտը կայուն աճ էր ապրել, իսկ հատկապես վերջին սուլթանների օրոք նա արդեն զբաղեցնում էր բարձր ռազմական պաշտոններ բանակում ու պալատում: Կաիտ-բեյի օրոք Մամլուքյան սուլթանությունը մի վերջին անգամ ուղղեց մեջքը և, հիմնականում հաղթահարելով երկրի առաջ ծառացած խնդիրները, հասավ “Բուրջիներ”-ի դարաշրջանի իր ռազմա-քաղաքական գագաթնակետին: Այս ամենով հանդերձ, սակայն, Կաիտ-բեյը ուներ նաև բացասական կողմեր. հանդիսանալով “մամլուքյան ավանդույթներ”-ի իսկական մի կրող, Կաիտը ուներ խիստ պահպանողական հայացքներ և նրա օրոք դեռևս նախկին սուլթանների օրոք սկիզբ առած այն գործընթացը, երբ սուլթանությունը ավելի ու ավելի էր փակվում ինքն իր մեջ և հետ էր մնում համաշխարհային զարգացումներից ու գիտատեխնիկական նոր նվաճումներից, ավելի խորացավ…

[Lion]

Կանգնելով իշխանության գլուխ` Կաիտ-բեյը միանգամից դիմեց կտրուկ քայլերի` երկրի վիճակը շտկելու համար: Սակայն անիշխանությունը սանձահարելը այդքան էլ հեշտ չէր և արդյունքները միանգամից չէին կարող ի հայտ գալ:

1468 թ-ի մայիսի 14-ին Զուլքադարյանների էմիրության բանակը (մոտ 20.000) ասպատակեց Սիսի շրջակայքը և կրկին ամրացավ քաղաքում: Սիսում գտնվող թուրքմենական բույնը շրջակա հայերի համար դարձել էր իսկական մի չարիք: Արդյունքում 1468 թ-ի ամռանը Սիս քաղաքի Հայկական աշխարհազորը (մոտ 1.000) և Ռամազանօղլիների էմիրության բանակը (մոտ 1.000) հետ գրավեցին քաղաքը Զուլքադարյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000): Կարևոր հենակետից զրկված թուրքմենները չկարողացան որևէ պատասխան քայլի դիմել, քանի որ ստիպված էին հիմնական ուժերը պահել սիրիական սահմանում: Առավելագույնը, որ կարողացան անել սրանք, իրենց քոչվոր կոնֆեդերացիայի կազմում գտնվող Վարշակներին ուղարկելն էր:

1468 թ-ի դեկտեմբերին Վարշակները ասպատակեցին Սիսը և նրա շրջակայքը, իսկ դեկտեմբերին էլ Ռամազանօղլիների էմիրության բանակից (մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 100) գրավեցին Ադանան:

1469 թ-ին Զուլքադարյանների էմիրության բանակը (մոտ 20.000) կրկին ասպատակեց Սիսը ու նրա շրջակայքը, որի արդյունքում գցեց քաղաքը իր տիրապետության տակ: Այդ տարի վճռական այլ գործողություններ այլևս չեղան, սակայն արդեն պարզ էր, որ դրանք հասունանում էին: Մի կողմից Մամլուքյան սուլթանությունն էր արդեն գործնականում ուշքի եկել և լի էր վճռականությամբ կարգ ու կանոն հաստատել Կիլիկիայում, մյուս կողմից էլ` խաղի մեջ էին մտնում նորանոր և բավականին լուրջ խաղացողներ…

[Lion]

Օսմանյան սուլթանությունը, որը մինչ այդ ավանդականորեն կարևորություն չէր տալիս արևելյան ռազմաբեմին և հիմնական նվաճողական ջանքերը ուղղում էր Բալկաններ, 1470-ականների սկսած սկսեց մտածել նաև Արևելքի նվաճման մասին: Մի կողմից Բալկաններում տարեցտարի աճող դիմադրությունը, մյուս կողմից էլ` Արևելքում գտնվող պետությունների ոչ այնքան հզոր լինելը օսմանյան սուլթաններին բերում էր մտքի, որ վատ չէր լինի տարածվել նաև այս ուղղությամբ: Նույն ժամանակներում լուրջ փոփոխություններ եղան նաև Արևելքում: 1468 թ-ին Ղարա-ղոյունլուները ջախջախիչ պարտություն կրեցին Աղ-ղոյունլուներից, որի արդյունքում կորցրեցին իրենց բոլոր տիրույթները և հեռացան պատմության թատերաբեմից: Ղարա-ղոյունլուների իշխող վերնախավը կազմող տոհմը ոչնչացավ, բայց նրանց տիրապետության տակ գտնվող թուրքմենների հիմնական մասը միացավ Աղ-ղոյունլուներին: Փաստորեն ստեղծվեց ղյունլուների միացյալ պետություն Աղ-ղոյունլուների հովանու ներքո և պատահական չէ, որ հենց այս ժամանակներից էլ Աղ-ղոյունլուների էմիրությունը, որը մինչ այդ կաշկանդված էր Ղարա-ղոյունլուների մշտական սպառնալիքներով, իրեն ազատ ու բավականին ուժեղ զգաց իր հերթին Արևմուտքի նվաճման մասին մտածելու համար: Ընդ որում հատկապես նպաստավոր էր այն հանգամանքը, որ մինչ այդ ահեղ Թեմուրյանների սուլթանությունը այդ ժամանակներում արդեն գտնվում էր գրեթե կործանման եզրին և Աղ-ղոյունլուներին որևէ սպառնալիք չէր կարող հանդիսանալ:

Եվ այսպես, 1470-ականների սկզբին այնպես ստացվեց, որ սեփական գործերը կարգի բերած և մեծ հավակնություններ ունեցող երեք գերտերություններ Արևմուտքից, Արևելքից և Հարավից բռնեցին նվաճումների ուղին, իսկ սրանց նվաճման ուղղություններն էլ խաչվեցին Հայաստանի արևմուտքում ընդհանրապես և Կիլիկիայում մասնավորապես:

[Lion]

1470 թ-ին Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 70.000) Ղարամանյանների էմիրության բանակից (ընդհանուր` մոտ 3.000) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 300) գրավեց Աղ-Սարայը (Կիլիկիայի արևմուտք), Կոլոնոռասը, ինչպես նաև Կուկլակ ու Գուքար ամրոցները (վերջին երկուսը` Լեռնային Կիլիկիա): Նուն թվականի էլ, սակայն Սելևկիայի ճ-մ-ում Ղարամանյանների էմիրության բանակը (մոտ 10.000) հաղթեց Օսմանյան սուլթանության բանակին (մոտ 8.000) և առժամանակ կասեցրեց վերջինիս առաջխաղացումը Կիլիկիայում: Այս իրադարձությունների հետ միաժամանակ ի վերջո սկսեց գործել նաև Մամլուքյան սուլթանությունը` մեծ վճռականությամբ ձեռնամուխ լինելով կարգ ու կանոնի հաստատմանը Կիլիկիայում և հարակից տարածքներում:

1470 թ-ին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 70.000) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 1.000) Զուլքադարյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000) գրավեցին Ծամնդավ ամրոցը: 1471 թ-ի գարնանը Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 70.000) արդեն Ղարամանյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000) և քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 100) գրավեց Կոռիկոսը: Երկու հզոր ուժերի միջև սեղմված Ղարամանյանների էմիրությունը ուղղակի ճզմվեց: Սակայն սուլթանությունների միջև բանը պատերազմի այդպես էլ չհասավ, քանի որ անակնկալ կերպով խաղին միջամտեց Աղ-ղոյունլուների էմիրությունը: Ստեղծվեց ուժերի հետաքրքիր մի դասավորություն, երբ “թուրքմենական եղբայրություն”-ը, ի դեմս “ավագ եղբայր” Աղ-ղոյունլուների և “կրտսեր եղբայրներ” Զուլքադարյանների ու Ղարամանյանների, դուրս եկավ այդպես էլ ըստ էության համառորեն չդաշնակցող Օսմանյան և Մամլուքյան սուլթանությունների դեմ: 1471 թ-ի գարնանը բռնկվեց Օսմանա-Ղոյունլյան պատերազմը (1471-1473), որի որոշ իրադարձություններ զարգանալու էին նաև Կիլիկիայի տարածքում...

[Lion]

1471 թ-ի գարնանը Աղ-ղոյունլուների էմիրության բանակը (մոտ 30.000) Օսմանյան սուլթանության բանակից (մոտ 1.000) և քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 100) գրավեց Թոքատը, իսկ արդեն ամռանը ասպատակեց Կիլիկիան, սակայն ի վերջո նահանջեց: Սեփական տարածք այդքան բացահայտ ներխուժումը Մամլուքյան սուլթանությունը առժամանակ ստիպված եղավ չտեսնելու տալ, քանի որ վերսկսվել էին մարտական գործողությունները Զուլքադարյանների էմիրության դեմ:

1471 թ-ի հունիսի վերջին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000, ուղիղ 5 թնդանոթ) Զուլքադարյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 100) գրավեց Այնթապը, իսկ սեպտեմբերի սկզբին էլ ընկան Մարաշը և Պլասթա ամրոցը: Հաջողությունը ամբողջովին մամլուքների կողմում էր, որոնք նույն տարվա նոյեմբերի սկզբին Զուլքադարյանների էմիրության բանակից (ընդհանուր` մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 100) երկօրյա մարտում գրավեցին նախ Ադանան, իսկ նոյեմբերի կեսին` Սիսը:

Հաջող չէին թուրքմենների գործերը նաև մյուս ճակատում` 1471 նոյեմբերի կեսին Օսմանյան սուլթանության բանակը (60.000) Զուլքադարյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000) և քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 100) գրավեց Կեսարիան: Երկու սուլթանությունների մեջ ճզմվող “փոքր եղբայրներ”-ը կրկին դիմեցին “ավագ եղբոր”` Աղ-ղոյունլուների, աջակցությանը, որը չհապաղեց միջամտել: Փորձելով աջակցել Ղարամանյաններին` Աղ-ղոյունլուների էմիրության բանակը ներխուժեց Օսմանյան սուլթանության կողմից օկուպացված Ղարամանյանների էմիրության տարածք, սակայն 1471 թ-ի նոյեմբերի կեսին Տուզ լճի ճ-մ-ում (Փոքր Ասիա): Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 30.000) դարանը գցեց և հաղթեց Աղ-ղոյունլուների (10.000) և Ղարամանյանների (մոտ 10.000) էմիրությունների, ինչպես նաև Տարոնի իշխանության (մոտ 100) միացյալ բանակին: Այս ճակատամարտը ստիպեց կողմերին այդ տարի սահմանափակել ռազմական գործողությունները, մանավանդ որ ձմեռն արդեն մտել էր իր իրավունքների մեջ, իսկ Աղ-ղոյունլուների էմիրության թիկունքում էլ գլուխ էին բարձրացրել անհնազանդ քրդերը...

[Lion]

1472 թ-ի գարնանը, հիմնականում ճնշելով քրդերի ապստամբությունները, Աղ-ղոյունլուները կրկին անցան հարձակման, այս անգամ արդեն փորձելով ձեռք մեկնել Զուլքադարյաններին և առավելության հասնել մամլուքների նկատմամբ: Սակայն այս ճակատում ևս Աղ-ղոյունլուների հաջողություն վիճակված չէր` 1472 թ-ի մայիսի սկզբին Պիրի ճ-մ-ում (ներկայիս Բիրիջիքն է) Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000) հաղթեց Աղ-ղոյունլուների էմիրության (մոտ 60.000) և Տարոնի իշխանության (մոտ 5.000) միացյալ բանակին և հետ մղեց ելման դիրքեր: Ձեռք բերած հաջողությունը հնարավորություն ընձեռեց Մամլուքյան սուլթանությանը շարունակել պատերազմը Զուլքադարյանների դեմ: 1472 թ-ի մայիսի 15-ին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000) Զուլքադարյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000) գրավեց Հառնի ամրոցը, իսկ մայիսի 20-ին` Զամանտու ամրոցը (Հառնիի մոտ): Զուլքադարյանների առաջնորդները ստիպված եղան սպիտակ դրոշ պարզել և կապիտուլյացիայի պայմանները քննարկելու համար ներկայանալ Կահիրե` Կաիտ-բեյին: Սակայն շուտով պարզվեց, որ ահեղ սուլթանը ամենևին էլ տրամադրված չէր ներողամտորեն և շատ շուտով Զուլքադարյանների ամենաակտիվ առաջնորդների գլուխները “զարդարեցին” Կահիրեի Բաբ-Զուբեյվա դարպասների վերնամասը…

“Թուրքմենական գործ”-ի կրած անհաջողությունները վերջնականապես կատաղեցրեցին Աղ-ղոյունլուներին, որոնք, կենտրոնացնելով բոլոր ուժերը, որոշեցին վերջնական բեկում մտցնել պատերազմում` հիմնական հարվածը նախ և առաջ հասցնելով կրկին Օսմանյան սուլթանությանը, մանավանդ որ 1472 թ-ի ամռան հաջող հարձակման անցած Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 70.000) գրավեց Աղ-ղոյունլունների էմիրության բանակից (ընդհանուր` մոտ 3.000) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 1.000) գրավել էր Թոքատը, Մելիտեն ու Երզնկան:

1472 թ-ի աշնանը Աղ-ղոյունլուների էմիրության (մոտ 80.000) ու Տարոնի իշխանության (մոտ 5.000) միացյալ բանակը Օսմանյան սուլթանության բանակից (ընդհանուր` մոտ 3.000) և քաղաքների Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 300) գրավեց Երզնկան, Թոքատը, Տրապիզոնը և Մելիտեն, որից հետո խորը մարտարշավով մտավ թշնամու տարածք ու հետ գրավեց Ղարամանյանների էմիրության տարածքը: Սակայն կրկին, ինչպես և նախորդ տարում, 1472 թ-ի նոյեմբերի կեսին տեղի ունեցած Իկոնայի ճ-մ-ում Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 30.000) դարանը գցեց և հաղթեց Աղ-ղոյունլուների էմիրության (մոտ 50.000) և Տարոնի իշխանության (մոտ 2.000) միացյալ բանակին ու հետ մղեց ելման դիրքեր:

[Lion]

Վճռական ընդհարումը տեղի ունեցավ հաջորդ տարի և դրան իր մասնակցությունը բերեց նույնիսկ Եվրոպան: Վենետիկի Հանրապետությունը առաջ էլ էր ձգտում ամեն կերպ աջակցել Աղ-ղոյունլուներին և նույնիսկ փորձել էր թնդանոթներ ուղարկել վերջիններիս, իսկ այժմ դոժերի երկիրը որոշեց, որ պետք է նաև իրական մարտական գործողություններով օժանդակել օսմանների դեմ պայքարող իր դաշնակցին: 1473 թ-ի գարնան հարձակման անցած Աղ-ղոյունլուների էմիրության (100.000) և Տարոնի իշխանության (մոտ 5.000) միացյալ բանակը Մելիտեի ճ-մ-ում դարանը գցեց ու ծանր պարտության մատնեց Օսմանյան սուլթանության բանակին (100.000): Նույն ժամանակ էլ Կիլիկիայում ափ իջած Վենետիկի Հանրապետության բանակը (մոտ 20.000) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 2.000) Օսմանյան սուլթանության բանակից (մոտ 5.000) գրավեցին Կիլիկիայի արևմուտքը և Պամֆիլիան: Սակայն օսմանների հոգսը ամենևին էլ քրիստոնյաները չէին, այլ մեծ ուժերով արևելքից առաջխաղացած Աղ-ղոյունլուները: Արդյունքում 1473 թ-ի օգոստոսի 12-ին տեղի ունեցած Դերջանի ճ-մ-ում Օսմանյան սուլթանության բանակը ծանր պարտության մատնեց Աղ-ղոյունլուների էմիրության և Տարոնի իշխանության (մոտ 5.000) միացյալ բանակին:

Դերջանի ճ-մ-ում կրած պարտությունը սպանիչ հարված հասցրեց Աղ-ղոյունլուների հզորությանը և նրանք դրանից հետո այլևս երբեք արդեն չկարողացան լուրջ սպառնալիքներ ներկայացնել Օսմանյան սուլթանությանը: Նույն թվականի աշնանը Օսմանա-Ղոյունլյան պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Օսմանյան սուլթանության տիրապետության տակ ընկավ Անդրեփրատյան Ծոփքը, Բարձր Հայքի Աղին, Դարանաղի, Եկեղյաց, Մուզուր, ինչպես նաև Մինչեփրատյան Ծոփքի Դեգիք, Շահունի, Գավրեք և Անձիտ գավառները: “Թուրքմենների գործ”-ն ըստ էության կործանվեց, իսկ սուլթանությունների հետ թուրքմենների “վեճ”-ը զրկվեց որևէ իրական հեռանկարից: Ավելորդ չէ նաև նշել, որ թուրքմեների կրած ջախջախիչ պարտությունից հետո շտապեցին նահանջել նաև քրիստոնյաները, որոնք, հավաքելով իրենց բանակային ուժերը և տեղափորվելով նավերի վրա, թողեցին Կիլիկիայի արևմուտքը և Պամֆիլիան…

Մեծ պատերազմը ավարտվում էր և,ինչպես հաճախ է լինում, այն եզրափակեցին մանր գործողությունները: Աղ-ղոյունլուները արդեն այնքան էին թուլացել, որ 1474 թ-ի գարնանը Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000) ասպատակեց Անդրեփրատյան Ծոփքը և իմիջայլոց գրավեց նաև Չմշկածագ ամրոցը քրդերից (մոտ 1.000): Վերջակետեր էին դրվում նաև մյուս ճակատում: 1475 թ-ի գարնան Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 40.000) Ղարամանյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000) և քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 50) գրավեց Սելևկիան: Վերջ, տարածաշրջանը առժամանակ հանդարտվեց և հաղթանակ տարած սուլթանությունները կարող էին վայելել հաղթանակի պտուղները` Օսմանյան սուլթանությունը խիստ ամրապնդել էր իր դիրքերը արևելքում, թուլացրել էր Աղ-ղոյունլուներին և գործնականում ոչնչացրել Ղարամանյաններին, իսկ Մամլուքյան սուլթանությունն էլ հնազանդեցրել էր մեծապես թուլացած Զուլքադարյանների էմիրությանը և կրկին ամրապնդվել էր Կիլիկիայում:

[Lion]

“Թուրքմենական գործ”-ի տապալումից հետո հաստատված խաղաղությունը որոշ ժամանակ պահպանվեց, բայց հետագայում իրավիճակը կրկին սկսեց լարվել: Օսմանյան սուլթանության ախորժակը արևելքում ավելի էր գրգռվել և այս հանգամանքը անխուսափելիորեն հանգեցնելու էր կոնֆլիկիտի Մամլուքյան սուլթանության հետ:

1479 թ-ի գարնանը Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000) ասպատակեց Հյուսիսային Կիլիկիան` ստիպելով մինչ այդ մամլուքներին ենթարկվող Զուլքադարյանների էմիրությանը ընդունել Օսմանյան սուլթանության գերիշխանությունը: Միաժամանակ օսմաններին հաջողվեց հասնել ևս մեկ զգալի արդյունքի` 1482 թ-ին վերջնականապես լիկվիդացնելով Ղարամանյանների համառորեն դիմադրող էմիրության մնացորդները: Ընդ որում վերջին պարագայում ոչ միայն օսմանները զրկվեցին իրենց երդվյալ հակառակորդներից մեկից, այլև ձեռք բերեցին ճիշտ է ոչ այնքան հուսալի, բայց դրա փոխարեն հաջողությունների ժամանակ միշտ հավատարիմ մեծաթիվ թուրքմենների ռազմական աջակցությունը:

Այս ամենը բնականաբար դուր չեկավ մամլուքներին, սակայն վերջիններս առժամանակ չկարողացան որևէ գործողություն ձեռնարկել, քանի որ անակնկալ կերպով բարդացան հարաբերությունները Աղ-ղոյունլուների էմիրության հետ: 1480 թ-ի գարնանը Աղ-ղոյունլուների էմիրության (մոտ 70.000) և Տարոնի իշխանության (մոտ 5.000) միացյալ բանակը Եդեսիայի ճ-մ-ում հաղթեց Մամլուքյան սուլթանության բանակին (մոտ 80.000), ինչը զգալիորեն թուլացրեց վերջինիս դիրքերը տարածաշրջանում: Մամլուքների դիրքերի թուլացումը հնարավորություն ընձեռեց Օսմանյան սուլթանությանը ուժեղացնել ագրեսիան և շարունակել առաջխաղացումը...

[Lion]

1485 թ-ի գարնանը Օսմանյան սուլթանության և Զուլքադարյանների էմիրության միացյալ բանակը (մոտ 70.000) գրավեց Ադանան Վարշակներից (մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 100), որով էլ սկիզբ առավ պատերազմը մամլուքների դեմ: Կաիտ-բեյը, որը վաղուց էր արդեն զգացել հասունացող պատերազմը ու պատրաստվել էր հարկ եղածի պես, դանդաղ, բայց հաստատուն կերպով պատասխան միջոցներ ձեռք առավ:

1486 թ-ի փետրվարի 9-ին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 80.000) Ադանայի ճ-մ-ում հաղթեց Օսմանյան սուլթանության և Զուլքադարյանների էմիրության միացյալ բանակին (մոտ 70.000), որից հետո առանց լուրջ մարտերի մտավ Ադանա և Տարսոն: Շուտով, սակայն, պարզվեց, որ երթի մեջ է գտնվում Օսմանյան սուլթանության ևս մեկ բանակ, որն էլ, միանալով պարտություն կրած բանակի մնացորդներին, կրկին մոտեցավ Ադանային: Սակայն հաջողությունը այս անգամ էլ մամլուքների կողմում էր և 1486 թ-ի մարտի 15-ին տեղի ունեցած Ադանայի ճ-մ-ում Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 60.000) կրկին պարտության մատնեց Օսմանյան սուլթանության և Զուլքադարյանների էմիրության միացյալ բանակին (մոտ 70.000): Այս հաղթանակները մեծապես ամրապնդեցին մամլուքների դիրքերը Կիլիկիայում և, ընդհակառակը, թուլացրեցին սեփական գործողությունները չհամակարգած օսմաններին: Ընդ որում, օգտվելով ձեռք բերած հաջողություններից, մամլուքները որոշեցին կրկին կարգի հրավիրել թուրքմեններին:

1487 թ-ի գարնանը Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 20.000) գրավեց Մոլևոն ամրոցը Ռամազանօղլիների էմիրության բանակից (մոտ 1.000): Ընդհատակ անցած Ռամազանօղլիները որոշ ժամանակ էլ դիմադրեցին, սակայն 1488 թ-ին նրանց էմիրությունը վերջնականապես ոչնչացավ: Օգտվելով իրավիճակից` որոշակիորեն ակտիվացան նաև Աղ-ղոյունլուները, որոնք, հիշելով հին թշնամությունը օսմանների հետ, ասպատակեցին Սեբաստիայի ու Այնթապի շրջակայքը և նահանջեցին: Նույն տարվա ամռանն էլ, սակայն, կրած անհաջողությունների հետ չհամակերպված Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 200.000, մոտ 200 թնդանոթ) կրկին հարձակման անցավ ցամաքից և ծովից` մարտերով նահանջող Մամլուքյան սուլթանության բանակից (մոտ 50.000) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (մոտ 1.000) գրավելով Կիլիկիայի արևմտյան և կենտրոնական մասը: Շուտով, սակայն, պարզվեց, որ սա միայն սկիզբն էր և հաջորդ տարի մարտական գործողությունները շարունակվեցին ավելի մեծ թափով...

[Lion]

1488 թ-ի գարնանը, զգալով միաժակատ հարձակման անարդյունավետությունը, օսմանյան ղեկավարությունը փոխեց մարտավարությունը և բանակը բաժանեց երկու մասին: Օսմանյան սուլթանության բանակի մի մասը (60.000 ռազմիկ) շարունակեց հարձակումը ցամաքից և շուտով Մամլուքյան սուլթանության բանակից (ընդհանուր` մոտ 3.000) և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 1.000) գրավեց Սիսը ու Կովառայ ամրոցը, այն դեպքում, երբ Զուլքադարյանների էմիրության բանակը (մոտ 20.000) Մամլուքյան սուլթանության բանակից (ընդհանուր` մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 1.000) իր հերթին գրավեց Այնթապը, ինչպես նաև Գաստոն, Սարվանդիքար, Հռոմկլա և Պաղրաս ամրոցները: Միաժամանակ, նպատակ ունենալով խոչընդոտել թշնամու ուժերի մուտքը Կիլիկիա և շրջապատել Կիլիկիան, Օսմանյան սուլթանության բանակի զգալի մասը ափ իջավ Հայոց ծոցի հյուսիսային ափին և գրավեց Այասի շրջակայքը:

Սակայն Կաիտ-բեյի արագաշարժությունը այս անգամ ևս ի չիք դարձրեց օսմանյան ստրատեգների հույսերը և Մամլուքյան սուլթանության հիմնական բանակը հասցրեց անցնել Հայոց ծոցի վտանգավոր ափերով ու միանալ Կիլիկիայում գտնվող իր հիմնական բանակին: Ավելին, կարճ ժամանակ անց ուժեղ փոթորիկ բռնկվեց և օսմանյան նավատորմը լուրջ կորուստներ կրեց` կորցնելով իր մարտունակության զգալի մասը: Հասունանում էր վճռական ճակատամարտ և այն, ինչպես և նախորդ տարիներին, տեղի ունեցավ Հայոց գեղեցիկ քաղաքի մոտակայքում…

[Lion]

1488 օգոստոսի 26 – Ադանայի ճ-մ

Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 100.000) մոտեցավ Օսմանյան սուլթանության և Զուլքադարյանների էմիրության միացյալ բանակին (մոտ 120.000): Կողմերը մարտակարգ ընդունեցին, ընդ որում Զուլքադարյանների էմիրության բանակը հիմնականում տեղավորվեց աջ թևում, այն դեպքում, երբ կենտրոնը և ձախ թևը զբաղեցրեց Օսմանյան սուլթանության բանակը:
I փուլ – Օսմանյան սուլթանության բանակը ձախ թևում անցավ հարձակման և, պարտության մատնելով թշնամու աջ թևին, ստիպեց վերջինիս նահանջել: Միաժամանակ, սակայն, թշնամու կողմն անցած Զուլքադարյանների էմիրության բանակը անհաջողությամբ ավարտված հարձակումից հետո աջ թևում լքեցին մարտադաշտը և դիմեց փախուստի:
II փուլ – Մամլուքյան սուլթանության բանակի ձախ թևը անցավ վճռական հարձակման և վերջնական պարտության մատնեց թշնամու բանակի աջ թևի մնացորդներին:
III փուլ – Հաջողությունը զարգացրած Մամլուքյան սուլթանության բանակը ողջ ճակատով անցավ հարձակման թշնամու ձախի ու կենտրոնի ուղղությամբ և, ծանր կորուստներ պատճառելով, փախուստի մատնեց վերջիններիս:
Հաղթողները կորցրին մոտ 20.000, պարտվողները` մոտ 60.000 զինվոր:

[Lion]

1488 թ-ի օգոստոսի վերջին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 10.000) պաշարեց Ադանան Օսմանյան սուլթանության բանակից (մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 100) և նոյեմբերի վերջին գրավեց այն: Զարգացնելով հաջողությունը` 1488 թ-ի աշնանը մամլուքները գրավեցին նաև Կիլիկիայի կենտրոնական ու արևմտյան մասը: Օսմանների գործերը Կիլիկիայում ավելի քան վատ էին և վիճակը չէր կարող շտկել նույնիսկ փոքրիկ հաղթանակը - 1488 թ-ի աշնանը Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 5.000) Սելևկիայի ճ-մ-ում հաղթեց Մամլուքյան սուլթանության բանակին (մոտ 1.000):

1489 թ-ը ծախսելով Կիլիկիայում ամրապնդվելու վրա` 1490 թ-ին մամլուքները վերսկսեցին հարձակումը և պաշարեցին Կեսարիան, սակայն, տեղեկանալով Օսմանյան սուլթանության բանակի մոտենալու մասին` մամլուքները թողեցին քաղաքի պաշարումը և նահանջեցին: Շուտով ստեղծվեց մի իրավիճակ, երբ պատերազմի հետագա շարունակումը պետք չէր երկու սուլթանություններից և ոչ մեկին:

Մամլուքները պատերազմը վարում էին ուժերի ծայրահեղ լարումով և նրանց տնտեսությունը արդեն չէր դիմանում: Բացի այդ Կաիտ-բեյը լավ էր հասկանում, որ ձեռք բերած հաջողությունները հիմնականում պայմանավորված էին իր ուժերի մոբիլությամբ, օսմանյան բանակների վատ կառավարմամբ և նրանով, որ Օսմանյան սուլթանությունը չի կարողանում բոլոր ուժերը կենտրոնացնել իր դեմ: Այսպիսով, եթե Կաիտ-բեյը կռվում էր իր երկրի բոլոր ուժերով, ապա օսմանների մոտ այդպես չէր և պարզ էր, որ եթե հանկարծ Օսմանյան սուլթանությունը կենտրոնացնի իր բոլոր ուժերը և հարձակման անցնի, Մամլուքյան սուլթանության պարտության հավանականությունը անչափ կմեծանա: Թեթև չէր, սակայն, նաև Օսմանյան սուլթանության վիճակը, որը ոչ միայն մի քանի լուրջ պարտություններ էր կրել ու կորցրել էր իր դիրքերի զգալի մասը Արևելքում, այլև սկսել էր լուրջ սպառնալիք զգալ նաև Բալկաններից` ի դեմս հերթական խաչակրաց արշավանքի նախապատրաստական աշխատանքների: Այս պայմաններում կողմերը բանակցություններ սկսեցին և 1491 թ-ի մայիսին հաշտություն կնքեցին: Կաիտ-բեյը կարող էր լիովին գոհ լինել, քանի որ հաշտությունը պահպանեց մամլուքների բոլոր հիմնական ձեռքբերումները…

[Lion]

Օսմանյան սուլթանության հետ ավարտված պատերազմից հետո Կաիտ-բեյը վերջնական միջոցներ ձեռնարկեց թուրքմենների դեմ և նրանց հիմնականում վտարեց Կիլիկիայից: Դիրքերը առժամանակ կարողացան պապանել միայն Զուլքադարյանները, որոնք, սակայն, այժմ նույնիսկ երազել էլ չէին կարող նախկին հզորության մասին: Իսկ Կիլիկիայից հեռացած թուրքմենների հիմնական մասը հաստատվեց Փոքր Ասիայում և այստեղ հետագայում լուրջ գլխացավանք դարձավ Օսմանյան սուլթանության համար: Կաիտ-բեի գահակալման վերջին տարիներին սուլթանությունը դեռևս պահպանում էր իր նախկին փայլը, սակայն ապագա ճգնաժամի նշանները արդեն ակնհայտ էին: Հսկայական միջոցներ խլած վերջին պատերազմից հետո երկրի տնտեսությունը գտնվում էր ողբալի վիճակում, իսկ սովն ու համաճարակն էլ 200.000 մարդու կյանք արժեցան: Լավ չէր նաև հենց իր` սուլթանի, վիճակը, որի առողջությունը, հատկապես այն բանից հետո, երբ սուլթանը մի անգամ ընկավ ձիուց և լրջորեն վնասվեց, օրեցօր վատանում էր: Իսկ այդ հանգամանքը բնականաբար բացում էր պալատական ինտրիգների լայն ասպարեզ ու ավելի էր անկայունացնում սուլթանության վիճակը: Եվ ահա 1496 թ-ի օգոստոսի 8-ին Կաիտ-բեյը, վերջինը մամլուքյան հզոր սուլթաններից, կնքեց իր մահկանացուն` հետը գերեզման տանելով սուլթանության ոչ միայն հզորությունը, այլ նաև ապագայի հեռանկարները…

[Lion]

Կաիտ-բեյի հաջորդեց նրա 14-ամյա որդին` ան-Նասիր Մուհամմեդը (1496-1498), որը, թեև հոր հեղինակությունն չուներ, բայց նաև հիմար չէր: Պատանի սուլթանին ծանր ժառանգություն էր հասել. երկիրը խրված էր պարտքերի մեջ, իսկ վերջին պատերազմն էլ ցույց էր տվել, որ միջնադարյան չափանիշներին համապատասխանող սուլթանության բանակը հետ էր մնացել ժամանակից և մարտադաշտում արդեն լուրջ ու սկզբունքային խնդիրներ ուներ: Գիտակցելով այս ամենը` նորընծա սուլթանը փորձեց վերափոխել բանակը և, մասնավորապես, նրա կազմում ավելացնել մինչ այդ մամլուքների կողմից սկզբունքորեն չընդունվող հրազենը` ի դեմս արդեն բավականին տարածված և հատկապես օսմանյան բանակի կողմից լայնորեն կիրառվող ու Եվրոպայում էլ աստիճանաբար լայն տարածում գտնող արկեբուզների: Սակայն խիստ պահպանողական տրամադրված մամլուքները չընդունեցին նորամուծությունները և, վախենալով կորցնել իրենց արտոնյալ վիճակը, դավադրություն կազմեցին: 1498 թ-ին ան-Նասիր Մուհամմեդը սպանվեց: Սուլթան հռչակվեց աս-Զահիր Կանսուխը (1498-1500), սակայն 1500 թ-ին այս սուլթանը ևս զոհ գնաց դավադրությանը: Մամլուքյան սուլթանության սուլթան հռչակվեց ալ-Աշրաֆ Ջանփոլադ ան-Նասիրին (1501), սակայն սա ևս երկար չապրեց և կիսեց իր անմիջական նախորդների ճակատագիրը: Սուլթան հռչակվեց գլխավոր դավադիրը` 40-ամյա ալ-Ադիլ Սեյֆ-էդ-Դին Թուման-բեյը (1501): Նոր սուլթանը, սակայն, կարողացավ կառավարել հազիվ մոտ 100 օր, քանի որ սեփական դաժանությամբ իր դեմ հանեց իր բոլոր կողմնակիցներին և զոհ գնաց արդեն իր իսկ մերձավորների հղացած դավադրությանը: Մամլուքյան սուլթանության սուլթան հռչակվեց սպանվածի վեզիրը` ալ-Աշրաֆ Կանսուխ ալ-Գուրին (1501-1516), որին ի վերջո հաջողվեց գոնե մասնակիորեն կայունացնել սուլթանության ներքաղաքական փոթորիկները և հանդարտեցնել իշխանական կրքերը…