Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

...Հայոց այս թագավորության պատմությունը դեռ էլի ուներ շարունակվելու...

Սիսի գրավումից հետո Կիլիկիայի թագավորության գրեթե ողջ ղեկավար կազմը` արքան ու իր արքունիքը, հայտնվեցին գերության մեջ: Այդ պահից սկսված հայոց այս գերիները որևէ իրական քաղաքական նշանակություն արդեն չունեին: Այնուհանդերձ ավելորդ չի լինի, որ մինչև առաջ անցնելը մի քանի խոսքով անդրադառնանք նաև այս մարդկանց հետագա ճակատագրին: Անդրադառնանք զուտ մարդկային առումով, որպես քաղաքական դեպքերի ու զարգացումների, ինչպես նաև որոշ չափով` իրենց կողմից վարված անհեռատես քաղաքականության զոհերի…

1375 թվականի հուլիսի 9-ին հայոց գերված արքունիքը հասավ Կահիրե: Այստեղ Բարքուքը Հայոց արքային ազատության փոխարեն առաջարկեց մահմեդականություն ընդունել, սակայն ստացավ լիովին սպասելի մերժում: Արդյունքում Լևոնը և իր ընտանիքը, ինչպես նաև Շահան Հեթումյանը մնացին գերության մեջ, իսկ մյուս գերիները, ինչքան էլ տարօրինակ հնչի, ազատ արձակվեցին: Պողոս I Սսեցին և հայ ռազմիկների ու իշխանների հիմնական մասը վերադարձան Սիս և այդուհետ դե-յուրե համարվեցին Մամլուքյան սուլթանի հպատակներ: Նախկին թագուհի Մարիունը, ասպետ Սոհիե Դուլկարտն ու վերջինիս կին` կոմսուհի Ֆիմին, մեկնեցին Երուսաղեմ: Այստեղ Մարիունն ու Ֆիմին դարձան կրոնավորյալ և, իրենց կյանքի մնացած մասն անցկացնելով Երուսաղեմի Սուրբ Հակոբ վանքում, այդտեղ էլ գտան իրենց հավերժական հանգիստը: Սոհիե Դուլկարտի մասին այլ տեղեկություններ այլևս հայտնի չեն…

Կահիրեում մնացած և քաղաքական որևէ նշանակությունից լրիվ զրկված հայ գերիների վիճակը, ինչպես արդեն ասվեց, առանձնապես ծանր չէր: Գերիները ողջ Կահիրեի մակարդակով վայելում էին լիակատար ազատություն: Այս հարցում ոչ վերջին դերն ունեցավ նաև Սիսի անկումից հետո Կիլիկիայում ստեղծված քաղաքական դրությունը: Կիլիկիան հեռու էր, իսկ ներքաղաքական որոշակիորեն անկայուն վիճակում գտնվող Մամլուքյան սուլթանությունը բավարար միջոցներ չուներ այն լիակատար հսկողության տակ պահելու համար: Այս պայմաններում Կիլիկիայում դե-ֆակտո անկախ դրության էին հասել դեռևս մոնղոլական արշավանքների ժամանակ Փոքր Ասիայում հաստատված քոչվոր թուրքմենները, ի դեմս Զուլքադարյանների և սրանց ենթակա Ռամազանօղլիների: Քանի դեռ կանգուն էր Սիսը, սրանք անշեղորեն դաշնակցում էին Մամլուքյան սուլթանությանը, բայց, այժմ, Սիսի անկումից հետո, թուրքմենները միանգամից սկսեցին իրենց անկախ պահել: Իրերի աննկատ, բայց լիովին սպասելի այս զարգացումն էր, որ ստիպեց Բարքուքին սիրաշահել գերվության մեջ հայտնված Լևոին ու հայերին:

Ինչպես արդեն ասացինք, Կահիրեում Լևոնի դրությունը ծանր չէր, սակայն Հայոց արդեն նախկին արքան ձգտում էր լիակատար ազատություն ձեռք բերել և այդ նպատակով սկսեց բազում նամակներ հղել Եվրոպական արքունիքներին: Այս գործում Լևոնին զգալի օժանդակություն ցուցաբերեց 1377 թ-ի հուլիսից որպես խոստովանահայր, իսկ հետո արդեն որպես Լևոնի հուսալի ընկեր ու բարեկամ հանդես եկած ֆրանցիսկյան վանական Հովհաննես (Ժան) Դարդելը: Հենց նա էր, որ հետագայում գրեց Լևոնի կյանքի պատմությունը: Նույն այս ազնիվ վանականի ջանքերով էր, որ Շահան Հեթումյանը կարողացավ փախչել Կահիրեից` Լևոնի ազատության համար հետագայում ոտքի տակ տալով ողջ Եվրոպան…

[Lion]

1379 թվականին մահացան Լևոնի աղջիկները, իսկ 1381 թ-ին էլ կյանքից հեռացավ նաև նրա կինը` հայոց արդեն նախկին թագուհին: Իսկ փառատենչ Բարքուքն իր ծրագրերն ուներ - 1382 թ-ին դեպի Մեքքա կատարած ուխտագնացության ժամանալ սուլթան ալ-Աշրաֆ Նասր-էդ-Դին Շաբան իբն-Հուսեյնը զոհ գնաց ամենազոր մամլուքի հղացած դավադրությանը: Մեկ ավելորդ ժամ իսկ չկորցնելով` Բարքուքը և “Բուրջիներ”-ը գրավեցին Կահիրեի բոլոր կարևոր ամրությունները` նոր սուլթան հռչակվելով հանգուցյալի վեցամյա որդուն, Բարքուքի սան աս-Սալիհ Սալահ-էդ-Դին Հաջիին (1382, 1389-1390): Ավելորդ էլ է ասել, որ ողջ փաստացի իշխանությունը կրկին և արդեն վերջնականապես հայտնվեց Բարքուքի ձեռքերում: Չբավարարվելով սրանով` իր դերքերը ամրապնդելուց կարճ ժամանակ անց “Բուրջիներ”-ը երեխա սուլթանին գահընկեց արեցին և սուլթան հռչակեցին արդեն հենց իրեն` ալ-Մելիք ազ-Զաքիր Սեյֆ-էդ-Դին Բարքուք ալ-Ուսմանիին (1382-1389, 1390-1399):

Ստեղծված պայմաններում Լևոնը կրկին որոշեց ակտիվացնել ազատություն ստանալուն ուղղված իր ջանքերը: Ընդ որում ցավալի էր, որ առիթից փորձում էին օգտվել նաև որոշ բախտախնդիրներ – հենց այդ տարիներին էր, որ Եվրոպայում իբր Լևոնի ազատության համար նրա անունից սկսեց դրամական միջոցներ հավաքել մի ոմն ասպետ Մանվել, որը, սակայն, իրականում հետապնդում էր ընդամենը անձնական, նեղ շահադիտական նպատակներ…

1382 թ-ին Հովհաննես Դարդելը մեկնեց Եվրոպա: Վերջինս սկզբում ներկայացավ Արագոնի արքա Պեդրո IV-ին (1336-1387), իսկ հետո էլ` Կաստիլիայի արքա Խուան I-ին (1379-1390): Երկու արքունիքներում էլ Դարդելը ջերմ ընդունելության արժանացավ: Ավելին, Խուան I-ը իր զինակիր Ալֆոնսո դե Կելարեին, Արագոնի արքայի հորեղբայր Խուան Սեգրովացուն, Հովհաննես Դարդելին և նույն ասպետ Մանվելին թանկարժեք նվերներով ուղարկեց Կահիրե: Ընդ որում Մանվելը ճանապարհին իր հավաքած միջոցների հետ աննկատ կորավ. նրա ծրագրերի մեջ ոչ մի կերպ չէր մտնում Լևոնի հետ հանդիպումը…

Այսպես թե այնպես, բայց բանագնացները հասան Կահիրե և սկսվեցին բանակցություններ: Արդյունքում Լևոնը ի վերջո մեծ փրկագնի և թանկարժեք նվերների դիմաց ազատ արձակվեց: 1382 թ-ի հոկտեմբերի 7-ին Լևոնը և իր ազատարարները նավ նստեցին ու դուրս եկան բաց ծով: Հաջորդ օրը Բարքուքը մտքափոխ եղավ, բայց քրիստոնյա պատվիրակությունն արդեն դուրս էր եկել բաց ծով և մամլուք նավավարները այդպես էլ չկարողացան գտնել նրանց հետքը...

[Lion]

Հոկտեմբերի 21-ին Լևոնն ու իր ուղեկիցները հասան Հռոդոս, որից հետո, ուղղություն բռնելով դեպի Իսպանիա, եղան Վենետիկում, Պադուայում, Վերոնայում, Միլանում, Թուրինում և Ավինյոնում: Ավինյոնում Լևոնը հանդիպեց Հռոմի պապին, որից հետո շարունակեց իր երթը դեպի Իսպանիա: Արագոնի և Կաստիլիայի արքաները Լևոնին դիմավորեցին մեծ շուքով և նրան նույնիսկ նվիրեցին մի քանի քաղաքներ:

Սակայն Լևոնի հոգսը իսպանական քաղաքային ֆեոդալ դառնալը չէր: Կարժ ժամանակ անց Լևոնը մեկնեց Նավարա և ճոխ ընդունելության արժանացավ վերջինիս արքա Կառլոս II-ի (1349-1387) կողմից: Նավարայի արքան խոստացավ, որ, եթե Լևոնը որոշի հետ գրավել Կիլիկիան, ինքը այդ գործին կօժանդակի 100 նետաձիգով և զգալի դրամական միջոցներով: Բայց Նավարայի արքան ընդամենը գավառական մի թագավորության ղեկավար էր և բնական է, որ նա կարող էր գործել միայն այն դեպքում, եթե նախատեսվող խաչակրաց արշավանքին մասնակցեին Եվրոպական հիմնական խոշոր պետությունները: Իսկ այդ ժամանակ Եվրոպայում մոլեգնում էր Հարյուրամյա պատերազմը և Ֆրանսիան ու Անգլիան լրիվ այլ հոգսերով էին զբաղված: Թեթև չէր նաև Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի պետությունների վիճակը, որոնց, նույնիսկ եթե հաշվի չառնենք էլ ներքին ինտրիգներն ու տարաձայնությունները, սկսել էլ լրջորեն սպառնալ թափ հավաքող Օսմանյան սուլթանությունը:

Չնայած ստեղծված անբարենպաստ իրավիճակին` Լևոնը 1384 թ-ի սկզբին մեկնեց Ֆրանսիա: Ֆրանսիայի արքա Կառլոս VI-ը (1380-1422) Փարիզի մոտ մեծ շուքով դիմավորեց Լևոնին, թանկարժեք նվերներ տվեց նրան և տեղավորեց իր պալատներից մեկում: Սակայն, չնայած հավանությանը Լևոնի ծրագրերին, շարունակվող Հարյուրամյա պատերազմի պայմաններում որևէ իրական քայլի մասին խոսելն իսկ ավելորդ էր: Փորձելով վերջ դնել ընթացող պատերազմին` Լևոնը, որպես Ֆրանսիայի արքայի դեսպան, 1385 թ-ի վերջին ժամանեց Անգլիա և ընդունվեց Ռիչարդ II-ի (1377-1399) կողմից: Անգլիայի արքան խոստացավ դադարեցնել պատերազմը, բայց հետագայում այդպես էլ չկատարեց իր խոստումը: 1386 թ-ի մայիսին Լևոնը վերադարձավ Փարիզ և, այդպես էլ որևէ արդյունքի չհասնելով, անցավ մասնավոր կյանքի:

1391 թ-ին մահացավ Լևոնի փեսան ու նրա աննահանջ ուղեկիցը` Շահան Հեթումյանը: Կրած անհաջողությունները ընկճել էին նաև Լևոնին և 1393 թ-ի նոյեմբերի 29-ին արդեն ինքը` Հայոց երբեմնի արքան, կնքեց իր մահկանացուն: Լևոն Լուսինյանին հայկական ծեսով թաղեցին Փարիզի Կելեստինյանների վանքում, իսկ XVIII-դարի վերջին նրա աճյունը տեղափոխվեց Ֆրանսիայի Սեն-Դենի արքայական դամբարան:

Այսպիսի տխուր վերջաբան ունեցավ այդպես էլ հայ չդարձած Հայոց այս արքայի գործունեությունը, արքա, որին բաժին հասան միայն անհաջողություններ և ձախորդություններ…

[Lion]

Լևոնին մեծ շուքով ընդունում էին Եվրոպայում ու Եվրոպայի արքունիքները, թեև գահազրկված, այնուհանդերձ հենց նրան էին համարում Կիլիկիայի թագավոր: Շռայլ խոստումներ և թանկարժեք նվերներ, մեծ հույսեր ու չիրականացված ծրագրեր, կարծես հենց այս ամենն է կազմում Կիլիկիայի քաղաքական կյանքի բովանդակությունը XIV դարի վերջին: Կարծես թե այդպես էր, կարծես թե… իսկ իրականում, որպես յուրօրինակ հակադրություն Եվրոպայում սկսված “կիլիկյան աղմուկ”-ի, բուն Կիլիկիայում լռության և գրեթե մոռացության մեջ Կիլիկիայի փաստացի, թեև այդպես էլ շատերի կողմից չճանաչված ու չընդունված արքան և իր համախոհները փորձում էին ավելի իրական քայլերով Հայոց թագավորությունից փրկել գոնե այն, ինչ դեռ մնացել էր և ինչը դեռ կարելի էր փրկել:

Ինչպես արդեն ասվեց, Հայ-Մամլուքաղարամանյան III պատերազմի ավարտից հետո Կիլիկիայի թագավորությունը զրկվեց իր տարածքի մեծագույն մասից և սահմանափակվեց Լեռնային Կիլիկիայով, որտեղ կենտրոնացած Հայկական բանակը և իշխանները սպարապետ Հեթում Քաջ Հեթումյանի օժանդակությամբ Կիլիկիայի թագավորության նոր արքա հռչակեցին Հեթումի որդի պատանի Կոստանդինին` Կոստանդին V-ին (1375-1424): Հենց այս արքան էր, որ սկզբնական տարիներին հոր հետ, իսկ հետո արդեն միայնակ, դե-ֆակտո շարունակեց Կիլիկիայի թագավորության պետական ավանդույթները և փորձեց իրապես ղեկավարել թագավորությունը ժամանակի ծանր փորձություններում…

1375 թ-ի ամռանը Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 10.000) գրավեց Լամբրոն ամրոցը Կիլիկիայի թագավորության բանակից (մոտ 1.000) և դրանով իսկ իր գործը Կիլիկիայում համարեց ավարտված: Դրանից հետո արդեն երկար տասնամյակներ մամլուքները փաստացի մոռացան Կիլիկիան և նահանգում սկսեցին տնօրինություն անել լեռներում ամրացած հայերը, ինչպես նաև դաշտավայրերում թափառող թուրքմենները: Ընդ որում թուրքմենների ախորժակն ու համարձակությունը օրեցօր ավելանում էր:

1378 թ-ին քոչվոր Զուլքադարյանների ու Ռամազանօղլիների, ինչպես նաև Ղարամանյանների էմիրության միացյալ բանակը (ընդհանուր` մոտ 20.000) Մամլուքյան սուլթանության բանակից (ընդհանուր` մոտ 300) և քաղաքների Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 1.000) գրավեց Ադանան, Սիսը, Մամեստիան, Մարաշը և Տարսոնը:: Սիսը և Տարսոնը ընկան Ղարամանյանների էմիրության տիրապետության տակ, Ադանան ու Մամեստաին անցան Ռամազանօղլիներին և այստեղ ստեղծվեց Ռամազանօղլիների էմիրությունը, իսկ Մարաշը անցավ Զուլքադարյաններին ու այստեղ ստեղծվեց Զուլքադարյանների էմիրությունը:

Սակայն թուրքմենների հարվածները միայն մամլուքների դեմ չէր, որ ուղղված էր: Նույն 1378 թ-ին էլ Զուլքադարյանների և Ռամազանօղլիների էմիրությունների միացյալ բանակը (ընդհանուր` մոտ 20.000) գրավեց Կապան ու Կանչի ամրոցները սպարապետ Հեթում Քաջ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայից թագավորության բանակից (ընդհանուր` մոտ 2.000): Այս մարտերում էլ զոհվեց Հեթում Քաջ Հեթումյանը, Հայոց թագավորության համար այդքան շատ բան արած ու մեր պատմության մեջ այդպես էլ ստվերում մնացած այս սպարապետը: հայոց սպարապետի պաշտոնը սկսեց վարել զոհվածի որդին` Գևորգ Հեթումյանը:

1380 թ-ին սպարապետ Գևորգ Հեթումյանի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (մոտ 10.000) ազատագրեց Կապան ամրոցը Զուլքադարյանների էմիրության բանակից (մոտ 500)` լրջորեն սաստելով թուրքմեններին և սահմանափակելով նրանց ախորժակը: Կիլիկիայում առժամանակ ձևավորվեց ուժերի հավասարակշռության որոշակի մի վիճակ…

[Lion]

1380-ական թվականների կեսերից Մերձավոր Արևելքում իրավիճակը կտրուկ փոխվեց: Ավելի քան կես դար տևած Մամլուքյան սուլթանության տարածաշրջանային գերակայությանը անակնկալ, բայց կտրուկ կերպով վերջ տրվեց:

Ինչպես արդեն ասվել է, 1330-ական թվականների կեսերից Իլխանությունը, որպես միասնական պետություն, դադարել էր գոյություն ունենալ, ինչն էլ պայմանավորել էր Մամլուքյան սուլթանության հեգեմոն դերը և միաբևեռ Մերձավոր Արևելքի ստեղծումը: Իլխանության փլատակների վրա կատաղի պայքարի էին բռնկվել երկու հզոր տոհմերը` Չոբանյանները և Ջելաիրյանները: Սկզբում հաջողությունը Չոբանյանների` էմիր Չոբանի տոհմի կողմում էր, բայց 1350-ական թվականների կեսերից հաջողությունը թեքվեց համեմատականորեն ավելի հավասարակշռված և խոհեմ քաղաքականություն վարող Ջելաիրյանների կողմը: Ու թեև սրանց ի վերջո հաջողվեց քաղաքական ասպարեզից լիովին դուրս մղել Չոբանյաններին, սակայն իր ամրությամբ Իլխանությանը գոնե մոտավորապես մոտեցող իշխանություն սրանց ստեղծել այդպես էլ չհաջողվեց: Ջելաիրյանները չէին կարողանում իրապես իրենց ենթարկել նույնիսկ դե-ֆակտո անկախություն վայելող ու հենց այդ ժամանակներից էլ վերելքի ուղին բռնած Աղ և Ղարա-Ղոյունլուներին, ինչպես նաև քրդական ցեղերին, իսկ նրանց իշխանությունն էլ գոյություն ուներ հիմնականում այն պատճառով, որ քաղաքական հորիզոններում որևէ այլ, լուրջ քաղաքական ուժ առայժմ չկար: Սակայն 1380-ական թվականների կեսերից իրավիճակը, ինչպես արդեն ասվեց, կտրուկ կերպով փոխվեց:

1370-1380 թվականներին Չաղաթայական ուլուսի փլատակների վրա վեր բարձրացավ ամենազոր Լենկ-Թեմուրի (Թամեռլանի) պետությունը: Հաջող արշավանքներով իրեն ենթարկեցնելով Միջին Արևելքի իշխանություններին` Ահեղ Կաղը 1380-ական թվականների կեսերին հայտնվեց Մերձավոր Արևելքում: Ջելաիրյանները նույնիսկ փորձ էլ չկատարեցին կասեցնել Լենկ-Թեմուրի երկաթյա հորդայի արշավանքը և, թողնելով իրենց տիրույթները բախտի քմհաճույքին, ուղղակի դիմեցին փախուստի` ապաստանելով Արաբական անապատում: 1386-87 թվականներին, արյունոտ հետք թողնելով իրենից հետո, թիմուրյան հորդան անցավ Հայաստանի արևելյան ու կենտրոնական շրջաններով և հեռացավ: Հայաստանի մեծագույն մասն ըստ էության ընկավ Թիմուրյանների սուլթանության տիրապետության տակ, իսկ դա նշանակում էր, որ վերջինս սահմանակից էր դառնում Մամլուքյան սուլթանությանը:

Անմիջական քաղաքական այս հետևանքից զատ Լենկ-Թեմուրի արշավանքները ունեցան նաև մեկ այլ հետևանք: Այս արշավանքների արդյունքում Լենկ-Թեմուրի հետ այդպես էլ չհամակերպված մեծ թվով քոչվոր թուրքմեններ նահանջեցին դեպի Փոքր Ասիա և այստեղ զգալիորեն ուժեղացրեցին թուրքմենական տարրը: Սրա հետևանքով ուժեղացան նաև Զուլքադարյանները և Ռամազանօղլիները: Արդյունքը չուշացրեց իրեն զգացնել տալ ոչ միայն Կիլիկիայում, այլև Մամլուքյան սուլթանությունում: Թուրքմենական տարրի ուժեղացումը մի վերջին անգամ ուժեղացրեց “Բահրիներ”-ի դիրքերը, ինչն էլ անդրադարձավ սուլթանության ներքաղաքական կայունության վրա…

[Lion]

1389 թ-ի վերջին “Բահրիներ”-ը հաջող դավադրություն կազմեցին և, գահընկեց անելով ու բանտարկելով Բարքուքին, սուլթան հայտարարեցին տասներեքամյա աս-Սալիհ Սալահ-էդ-Դին Հաջիին: Ընդ որում հակաբուրջիական ուժերի ավանդական հենարանն էր քոչվոր աշխարհին առավել մոտ տեղակայված Ասորիքը, որտեղ խիստ ակտվիացել ու զգալի ազդեցություն էին ձեռք բերել Զուլքադարյանները և Ռամազանօղլիները: Բարքուքի տապալման գործում ևս ակտիվ դերակատարություն ունեցան հենց սրանք:

Սակայն “Բուրջիներ”-ը ևս չէին պատրաստվում հեշտորեն զիջել այդքան մեծ ջանքերով ձեռք բերված դիրքերը: 1390 թ-ի սկզբին նրանց հաջողվեց բանտարկությունից ազատել Բարքուքին, որից հետո արդեն գահընկեց անել ու քաղաքական ասպարեզից վերջնականապես հեռացնել աս-Սալիհ Սալահ-էդ-Դին Հաջիին: Դրանից հետո “Բահրիներ”-ը վերջնականապես ոչնչացվեցին: Սա իրոք որ “Բահրիներ”-ի վերջն էր: Վերջ, սրանից հետո “Բահրիներ”-ը արդեն ուղղակի վերացան:

Կատաղած Բարքուքի ջանքերով սուլթանությունում սկիզբ առած հակաբահրիական ալիքը հասավ նաև Կիլիկիա և օգտակար եղավ նաև հայերի համար: 1390 թ-ին Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 50.000) ասպատակեց Դաշտային Կիլիկիան` ծանր հարվածներ հասցնելով Զուլքադարյաններին և Ռամազանօղլիներին: Սակայն դեպի լեռներ խցկվելու մամլուքների փորձը ավարտվեց անհաջողությամբ. Կոստանդին V-ի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակին (մոտ 10.000) հաջողվեց պահել դիրքերը: Ընդ որում Բարքուքին ևս առանձնապես պետք չէր ընդհարվել հայերի հետ: Մամլուքյան սուլթանը շատ լավ գիտակցում էր, որ ինքը բանակային հիմնական ուժերով վաղ թե ուշ պետք է լքի Կիլիկիան, իսկ դրանից հետո թուրքմենները կրկին գլուխ կբարձրացնեն: Այս պայմաններում պետք էր տեղում ունենալ գոնե մի ուժ սրանց հակակշռելու համար: Հայերը այդ դերի համար ավելի քան հարմար էին և հենց դրա համար էր, որ Բարքուքը բավարարվեց Կոստանդին V-ի կողմից ներկայացված հաշտության թեթև պայմաններով…

[Lion]

Իսկ 1390-ական թվականների առաջին կեսերին թիմուրյան վտանգը ավելի մեծացավ: Ու եթե սկզբում ոչ Մամլուքյան և ոչ էլ հատկապես եվրոպական պատերազմներում մեծ հաջողությունների հասած ու նույնիսկ Ղարամանյանների էմիրությունը լիկվիդացրած Օսմանյան սուլթանությունը այս ամենին այդքան էլ լուրջ չէին վերաբերվում, ապա հենց այս ժամանակ նրանք նոր միայն իրապես գիտակցեցին վտանգը: Լենկ-Թեմուրը իրոք որ ուժեղ էր, իսկ նրա պետությունը իր ռազմական հզորությամբ գերազանցում էր Օսմանյան և Մամլուքյան սուլթանություններին նույնիսկ միասին վերցրած: Լենկ-Թեմուրը ի վիճակի էր մարտադաշտ հանել ավելի քան 350.000-անոց խիստ կոփված, մարտերի բովով անցած և երկաթյա կարգապահության ենթարկվող ռազմիկ, այն դեպքում, երբ Օսմայնան սուլթանությունը այդ ժամանակ կարող էր զենքի տակ դնել առավելագույնը 200.000, իսկ Մամլուքյան սուլթանությունը` մինչև 150.000 ամենատարբեր մակարդակի ռազմիկ: Ավելորդ էլ է ասել, որ Լենկ-Թեմուրին որևէ լուրջ դիմադրություն ցույց տալու մասին չէին էլ կարող երազել նաև Զուլքադարյանները, ինչպես նաև Աղ և Ղարա-Ղոյունլուները` յուրաքանչյուրն իրենց 10-20.000 ամենատարբեր մակարդակի ռազմիկներով: Ավելի լավ չէր նաև Կիլիկիայի թագավորության վիճակը, որը դժվարությամբ պայքարում էր հազիվ Զուլքադարյանների դեմ: Ընդ որում բոլոր սրանց խիստ պակասում էր միասնությունը, իսկ ապագա հնարավոր և այդպես էլ ըստ էության չկայացած միությանն էլ լրջորեն խոչընդոտում էին ներքին ինտրիգներն ու մրցակցությունը:

Լենկ-Թեմուրի հարվածի ամենասուր ծայրում գտնվում էր Օսմայնան սուլթանությունը: Խնդիրն այն էր, որ մի կողմից սա Երկաթյա էմիրին ավելի էր մոտիկ, քան անապատներից անդին գտնվող Մամլուքյան սուլթանությունը, մյուս կողմից էլ` ձեռք բերած հաջողություններից հղփացած, չափն ու սահմանը և իրական քաղաքական իրավիճակի սթափ գնահատման ունակությունը կորցրած Բայազեդ I Կայծակնայինը (1389-1402) իր գրգռիչ և լկտի վարքագծով ու ի վերջո նույնսիկ անձնական վիրավորանքների բնույթ ստացած ուղերձներով ավելի շատ զայրացրեց Ահեղ Կաղին, քան մշտապես խուսանավող Բարքուքը:

Իսկ Լենկ-Թեմուրը սպառնում էր բոլորին: 1394 թ-ին թիմուրյան հորդան հերթական արյունոտ հարվածը հասցրեց Հայաստանին ու հարակից երկրներին. արյունարբու գիշատիչները, ամեն տեղ սփռելով մահ և ավերածություն, անցան Հայաստանի արևելյան ու կենտրոնական շրջաններով, Վրաստանով և Իրաքով: Սակայն Լենկ-Թեմուրը ինչքան վարպետորեն պատերազմում էր, նույնքան վարպետ էր նաև դիվանագիտության ասպարեզում...

[Lion]

Ստեղծված պայմաններում թվում էր, թե ոչինչ չի կարող ավելի բնական լինել, քան օսմանների ու մամլուքների դաշինքը, բայց այն այդպես էլ չկայացավ: Բարքուքի հետ բանակցությունների ընթացքում Ահեղ էմիրը, զգուշանալով մամլուքների և օսմանների նույն այդ հնարավոր դաշինքից, սկսեց սիրաշահել Բայազեդին: Ավելին, 1395 թ-ին նա մի դեսպանություն ուղարկեց Կահիրե և աներկբայորեն պահանջեց մամլուքների կապիտուլյացիան, որից հետո կարճ ժամանակ անց էլ իր խիստ մոբիլ ուժերը հեռացրեց Մերձավոր Արևելքից: Հաշվարկը պարզ էր, Լենկ-Թեմուրը թողնում էր, որ միայնակ մնացած ու գրգռված ապագա հնարավոր դաշնակիցները միմյանց հետ գժտվեն:

Պետք է արժանին մատուցել նաև Բարքուքին: Թեև այս անգամ էլ, ինչպես ժամանակին վարվել էին դեռևս առաջին մամլուքները, Բարքուքը ուղղակի գլխատել տվեց իրենց լկտի վարքագծով Կահիրեում աչքի ընկած Լենկ-Թեմուրի դեսպաններին և, հզոր այս ժեստով սաստելով բոլոր տատանվողներին, մեծ հեղինակություն ձեռք բերեց ու կենտրոնացրեց իր երկրի ուժերը, սակայն, ի տարբերություն պոռթքուն Բայազեդի, մամլուքյան սուլթանը գործուն քայլերով ոչ մի կերպ կոնֆլիկտը չսրեց: Բոլոր հնարավոր միջոցներով պատրաստելով իր երկիրը պատերազմի` Բարքուքը այնուհանդերձ նախատեսում էր թիմուրյան հորդային դիմադրել Ասորիքի ավազուտներում` արդարացի կերպով դատելով, որ հիանալի ստրատեգ Լենկ-Թեմուրը ոչ մի կերպ չի իջնի հարավ` թիկունքում թողնելով Օսմանյան սուլթանության չպարտված ուժերը: Սրան հակառակ` օսմանյան սուլթանը խայծը կուլ տվեց և արդյունքում սկսեց լրջորեն հավատալ, որ Լենկ-Թեմուրը վախենում է իրենից: Իսկ ժամանակը ցույց տվեց, որ Լենկ-Թեմուրը, ի դեպ ասած` իր ժամանակի նաև անպարտելի այդ շախմատիստը, այս անգամ էլ չի սխալվել: Թիմուրյանների սուլթանության բանակին դիմադրելու համար Օսմանյան սուլթանության արևելքում հավաքված ուժերը Լենկ-Թեմուրի հեռանալուց հետո մնացել էին անգործ, ինչն էլ բերեց Լենկ-Թեմուրի կողմից ճշգրտորեն հաշվարկած արդյունքի...

[Lion]

1395 թ-ին Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 100.000) Կիլիկիայում, Մամլուքյան սուլթանության ազդեցության ոլորտում, գրավեց Բեհեսնի ամրոցը Մամլուքյան սուլթանության բանակից (մոտ 1.000): Սա իր բնույթով կոպիտ մի ոտնձգություն էր Մամլուքյան սուլթանության դեմ, ինչը հետագայում անվերջ կասկածներ ու վեճեր առաջացրեց երկու հնարավոր դաշնակիցների միջև և գործնականում զրոյի հավասարեցրեց հնարավոր դաշինքի կնքման հնարավորությունը…

1399 թ-ի հունիսին Բարքուքը մահացավ, որից հետո սուլթան հռչակվեց նրա 13-ամյա որդի ան-Նասիր Զին-էդ-Դին Ֆարաջը (1399-1405, 1405-1412): Նոր սուլթանը ընդամենը մի երեխա էր և ըստ էության ի վիճակի չէր արդյունավետ կերպով կառավարել սուլթանությունը, սակայն հատկանշական է, որ Բարքուքի թափած ջանքերը և իրականացրած քաղաքական գիծը պտուղներ տվեցին նաև նրա մահից հետո և օգնեցին i8 որդուն, քանի որ շուտով պարզվեց, որ Լենկ-Թեմուրը վերջնականապես որոշել է հիմնական հարվածը հասցնլ հենց Օսմանյան սուլթանությանը:

1399 թ-ի աշնանը դիվանագիտական և ռազմական արդեն բավարար նախապատրաստություններ տեսած Լենկ-Թեմուրը կրկին դեպի արևմուտք տեղաշարժեց իր երկաթյա հորդան (350.000 ռազմիկ)` այս անգամ արդեն իրապես պատրաստվելով արդեն լուրջ մարտական գործողությունների: 1399 թ-ի վերջին Թիմուրյանների սուլթանության բանակը հերթական անգամ հարվածեց Քարթլիի թագավորությանը և ծանր կորուստներ պատճառեց վերջինիս, իսկ 1400 ապրիլից էլ մարտական գործողությունները տեղափոխվեց դեպի արևմուտք: Այդ ժամանակ Բայազեդ I-ը մարտնչում էր իր սուլթանության արևմտյան սահմաններում և Լենկ-Թեմուրի հայտնվելը իր պետության արևելքում օսմանյան սուլթանի համար լիովին անակնկալ էր…

[Lion]

Բայազեդը, այնուհանդերձ հույս ունենալով, որ հարվածը կհասցվի ոչ թե իրեն, այլ հարավային հարևանին, սկսեց տենդագին կերպով դեպի արևելք տեղափոխել իր բանակային հիմնական ուժերը: Ընդ որում սկիզբը կարծես թե իրոք խոստումնալից էր: 1400 թ-ի օգոստոսի սկզբին Թիմուրյանների սուլթանության բանակը (մոտ 200.000), որի կազմում գործում էր նաև Տարոնի իշխանության բանակը (մոտ 5.000), Օսմանյան սուլթանության բանակից գրավեց Երզնկան, Մելիտեն և Սեբաստիան ու ավերեց դրանք, սակայն անմիջապես էլ շարժվեց դեպի հարավ: Լենկ-Թեմուրը, կարծես թե կիսատ թողնելով թափ առնող պատերազմը Օսմանյան սուլթանության հետ` տպավորություն ստեղծեց, թե պատրաստվում է հարվածել մամլուքներին: Արդյունքում Բայազեդը դանդաղեցրեց, իսկ մի քանի ամիս անց էլ լրիվ դադարեցրեց ուժերի տեղափոխումը դեպի արևելք: Ընդ որում թուրքերին խաբելու և սրանց անակնկալ հարված հասցնելու հետ կապված անմիջական օգուտից զատ Լենկ-Թեմուրը հասնում էր նաև նրան, որ իր ոչ հիմնական, այնուհանդերձ հարվածի արդյունքում թուլացած և ահաբեկված Մամլուքյան սուլթանությունը հետագայում թիկունքային շարժերով չի խանգարի իրեն հանգիստ հաշիվ տեսնելու Օսմանյան սուլթանության հետ:

1400 թ-ի սեպտեմբերին Թիմուրյանների սուլթանության (մոտ 300.000) և Տարոնի իշխանության (մոտ 5.000) միացյալ բանակը ասպատակեց Անդրեփրատյան Ծոփքը, Կիլիկիայի արևելքը և Հյուսիսային Ասորիքը: Հենց այս ժամանակ էլ Կոստանդին V-ը դեսպաններ ուղարկեց Լենկ-Թեմուրի մոտ և, հիմք ունենալով ժամանակին կնքված հայ-մոնղոլական դաշինքը, համաձայնության եկավ Ահեղ էմիրի հետ: Իմաստուն և լիովին հիմնավորված այս քայլով Կիլիկիան զերծ մնաց Լենկ-Թեմուրի հորդայի արյունոտ հարվածից...

[Lion]

Լենկ-Թեմուրի 1400-1402 թվականների արևմտյան արշավանքին Հայկական բանակի մասնակցության մասին ուղղակի խոսում է բյուզանդական պատմիչ Դուկասը: Հաշվի առնելով նաև գրաված տարածքների ռազմիկներին սեփական բանակում ընդգրկելու Լենկ-Թեմուրի կողմից լայնորեն կիրառվող մարտավարությունը` կարելի է գրեթե վստահությամբ պնդել, որ, սկսած 1400 թվականից, Կիլիկիայի թագավորության և Տարոնի իշխանության բանակը ևս ընդգրկվել են Թիմուրյանների սուլթանության բանակի կազմում ու այդ կարգավիճակով, ընդհուպ մինչև 1404 թվականը, մասնակցել են Մերձավոր Արևելքում մղված բոլոր հիմնական մարտական գործողություններին:

1400 թ-ի հոկտեմբերին Լենկ-Թեմուրի ընդհանուր ղեկավարությամբ գործող Թիմուրյանների սուլթանության (մոտ 300.000), Կոստանդին V-ի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության (մոտ 5.000) և Տարոնի իշխանության (մոտ 5.000) միացյալ բանակը հաղթեց Մամլուքյան սուլթանության բանակին (մոտ 120.000) Հալեպի ճ-մ-ում, բայց առժամանակ նահանջեց:

1401 թ-ի ապրիլին Թիմուրյանների սուլթանության բանակի մի մասը (մոտ 80.000) պաշարեց և որոշ ժամանակ անց գրավեց Այնթապը Մամլուքյան սուլթանության կայազորից (մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 300), որից հետո մոտեցավ Հալեպին: Կարճ ժամանակ անց սա ևս ընկավ: Իսկ այդ ընթացքում Լենկ-Թեմուրի բանակի հիմնական մասը, ինչպես նաև Կոստանդին V-ի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության (մոտ 4.500) և Տարոնի իշխանության (մոտ 4.500) միացյալ բանակը, մի կողմ թողնելով Հալեպն ու Այնթապը, սրընթաց երթով իջավ հարավ: Նույն թվականի ապրիլին ընկան Հեմսը, Համման ու Բաալբեկը և արդյունքում մամլուքները կորցրեցին գործնականում ողջ Ասորիքը: Իրավիճակը իրոք որ դառնում էր ճգնաժամային, իսկ ներխուժման անմիջական վտանգը կախվում էր արդեն բուն Եգիպտոսի վրա:

Այս պայմաններում, հավաքելով նախորդ ճակատամարտում պարտության կրած բանակի մնացորդները և ուժերի ծայրահեղ կենտրոնացման արդյունքում հավաքված նոր ուժերը, մամլուքները հակառակորդի դեմ շարժեցին ևս մեկ բանակ: Սակայն 1401 թ-ի ապրիլի վերջին Թիմուրյանների սուլթանության (մոտ 300.000), Կոստանդին V-ի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության (մոտ 5.000) ու Տարոնի իշխանության (մոտ 5.000) միացյալ բանակը Դամասկոսի ճ-մ-ում հաղթեց Մամլուքյան սուլթանության նաև այս բանակին (մոտ 100.000), որից հետո մտավ քաղաք` հիմնովին ավերելով այն և կոտորելով բնակչությանը:

Թվում էր, թե պատմությունը կրկնում է 100 տարվա ճշգրտությամբ և վերադառնում են XIII դարի վերջի ու XIV դարի սկզբի փառահեղ ժամանակները, սակայն... պատմությունը իրոք որ լիովին կրկնվեց, հարյուր տարվա ճշգրտությամբ` մինչև վերջ...

[Lion]

Ինչպես և 100 տարի առաջ, այս անգամ ևս անակնկալ կերպով բարդացավ Եգիպտոսին սպառնացող բանակի վիճակը թիկունքում: 1401 թ-ի ապրիլի վերջին Օսմանյան սուլթանության բանակը (մոտ 150.000) Թիմուրյանների սուլթանության բանակից (ընդհանուր` մոտ 3.000) և քաղաքների Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 200) գրավեց Սեբաստիան, Մելիտեն ու Երզնկան և դուրս եկավ Ասորիքում գործող թիմուրյան բանակի թիկունք: Միաժամանակ, ինչպես և մեկ դար առաջ, Բայազեդի դրդումներով անհնազանդության ուղին բռնեց անառիկ Մարդինին ապավինած Արտուխյանների էմիրությունը: Այս ամենը ստիպեց որոշ ժամանակով հետաձգել, իսկ հետո էլ չեղյալ համարել արշավանքը Եգիպտոսի վրա, քանի որ դիմադրության արդեն բոլոր հնարավորությունները սպառած Ֆարաջը շուտով դեսպաններ ուղարկեց Լենկ-Թեմուրի մոտ և, որոշակի տատանումներից հետո, ընդունեց վերջինիս գերիշխանությունը: Ավելին, Ահեղ էմիրին սիրաշահելու նպատակով մամլուքյան սուլթանը հրամայեց ձերբակալել ու բանտարկել Լենկ-Թեմուրի դեմ տրամադրված բոլոր այն գործիչներին, որոնք գտնվում էին սուլթանությունում:

1401 թ-ի մայիսի սկզբին Թիմուրյանների սուլթանության բանակը Արտուխյանների էմիորության բանակից և քաղաքի Հայ ռազմիկներից պաշարեց Մարդինը ու, թեև անմիջական մարտական գործողություններով չկարողացավ գրավել այն, սակայն չեզոքացրեց Արտուխյաններին, որոնք, առաջ անցնելով ասենք, համառ դիմադրություն ցույց տալուց հետո միայն 1403 թ-ի գարնանը ընդունեցին Լենկ-Թեմուրի գերիշխանությունը:

Որոշակի ուժեր թողնելով Մարդինը շրջափակման մեջ պահելու համար` 1401 թ-ի մայիսի վերջին Լենկ-Թեմուրի ընդհանուր ղեկավարությամբ գործող Թիմուրյանների սուլթանության (մոտ 300.000), Կոստանդին V-ի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության (մոտ 4.500) ու Տարոնի իշխանության (մոտ 4.500) միացյալ բանակը պաշարեց Բաղդատը և հուլիսի վերջին գրավեց այն Ջելաիրյանների սուլթանության բանակից (ընդհանուր` մոտ 4.000): Բաղդադը, ինչպես և Դամասկոսը, դաժան ջարդի ենթարկվեց, իսկ նրա մոտ կառուցվեց մարդկային գանգերի աշտարակներից ամենամեծը, որը երբևէ կառուցվել էր արյունարբու Թեմուրի հրամանով: Դողդողացող Ջելաիրյանները, որոնք այս անգամ էլ Բաղդադում չէին մնացել ու գերադասել էին Արաբական անապատի ապահով ավազուտները, հեռակա կարգով ընդունեցին Լենկ-Թեմուրի գերիշխանությունը, սակայն այդպես էլ չներկայացած ահեղ տիրակալին:

Այսպես, թե այնպես, սակայն ամեն ինչ կարծես թե արդեն պատրաստ էր Օսմանյան սուլթանության դեմ վճռական հարձակում գործելու համար` մամլուքներն ու Ջելաիրյանները հպատակվել էին, իսկ Արտուխյանների էմիրություն չեզոքացված էր: Այս պայմաններում, թևային ուժերով ևս մեկ հարված հասցնելով Քարթլիի թագավորությանը և ասպատակելով Հայոց Տայքը, Լենկ-Թեմուրը 1402 թ-ի ապրիլին իր երկաթյա հորդան շարժեց Բայազեդի դեմ…

[Lion]

1402 թ-ի ապրիլին Լենկ-Թեմուրի ընդհանուր ղեկավարությամբ գործող Թիմուրյանների սուլթանության (մոտ 360.000, մոտ 20 փիղ), Կոստանդին V-ի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության (մոտ 5.000) ու Տարոնի իշխանության (մոտ 5.000) միացյալ բանակը գրավեց Երզնկան, Անի-Կեմախ ամրոցը, Մելիտեն, Սեբաստիան, ինչպես նաև Կեսարիան Օսմանյան սուլթանության բանակից (ընդհանուր` մոտ 5.000) և քաղաքների Հայ ռազմիկներից (ընդհանուր` մոտ 500): Դրանից հետո, հմուտ զորաշարժերով առաջ անցնելով Բայազետ I Կայծակնայինի գլխավորած Օսմանյան սուլթանության բանակից (200.000, այդ թվում 18.000 թուրքմեններ և 15.000 սերբեր), վերջինս ուղղություն վերցրեց դեպի Անկարա: Ստեղծված պայմաններում ճակատամարտից խուսափող Օսմանյան սուլթանության բանակը ի վերջո ստիպված եղավ մոտենալ Անկարայի մոտ տեղակայված հակառակորդին, որից հետո ընդհարումը դարձավ անխուսափելի:

1402 հուլիսի 20 – Անկարայի ճ-մ

Օսմանյան սուլթանության բանակը, գրավելով թիկունքով դեպի բարձունքը ձգվող ամուր դիրքեր, պատրաստվեց վարել պաշտպանողական մարտ: Ընդ որում Օսմանյան սուլթանը կենտրոնում տեղադրեց հիմնական ուժերը և ենիչերիների գունդը, ձախում` սերբերին, իսկ աջում`դաշնակից թուրքմեններին:
Թիմուրյանների սուլթանության բանակի լավագույն ուժերը տեղեբաշխվեցին թևերում և պահեստազորւմ:
I փուլ – Թիմուրյանների սուլթանության բանակը ողջ ճակատով անցավ հարձակման, որի արդյունքում բռնկված համառ մարտը շարունակվեց բավականին երկար:
II փուլ – Թիմուրյանների սուլթանության բանակի աջը հարվածեց թշնամու ձախին, սակայն սերբերը արյունահեղ մարտում ետ մղեցին թշնամուն:
III փուլ – Մարտի նետվեցին Թիմուրյանների սուլթանության բանակի աջի հիմնական ուժերը և, օգտագործելով թվական գերակշռությունը, ձախից ու թիկունքից շրջապատեցին սերբերին:
IV փուլ – Օսմանյան բանակի աջում մարտնչող թուրքմենները` Ղարամանյանները, Աղ-Ղոյունլուները, Զուլքադարյանները, Ռամազանօղլիները ու փոքրասիական այլն ցեղերը, դավաճանաբար անցան Թիմուրյանների սուլթանության բանակի կողմը և, միանալով վերջինիս, հուժկու հարված հասցրեցին Օսմանյան սուլթանության բանակին: Արդյունքում Օսմանյան սուլթանության բանակի աջը դիմեց փախուստի:
V փուլ – Լենճկ-Թեմուրը մարտի մեջ մտցրեց պահեստազորը և փորձեց վերջնականապես շրջապատելով ու կենտրոնից կտրելով լիովին ոչնչացնել սերբերին: Արդյունքում, սակայն սերբական ծանր հեծելազորին հաջողվեց հուժկու ճեղքումով դուրս գալ շրջապատումից ու հեռանալ մարտադաշտից:
V փուլ – Թիմուրյանների սուլթանության բանակը լիակատար շրջապատման ենթարկեց թշնամու կենտրոնը և համառ մարտում ոչնչացրեց նրա բոլոր ռազմիկների, այդ թվում հատկապես անզիջում կերպով մարտնչող ենիչերիներին: Ենիչերիների շարքերում քաջաբար մարտնչող Բայազետը գերվեց:
VI փուլ – Թամեռլանի բանակը հետապնդեց և ոչնչացրեց թշնամու բանակի փախչող մնացորդներին:
Հայերը կորցրին մոտ 2.000, դաշնակիցը` մոտ 70.000, թշնամին` մոտ 140.000 զինվոր: Օսմանյան սուլթանությունը տրոհվեց մանր էմիրությունների, որոնք ընդունեցին Թիմուրյանների սուլթանության գերիշխանությունը:

Թեմուրյան III պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Ջելաիրյանների, Օսմանյան և Մամլուքյան սուլթանությունները ընդունեցին Թիմուրյանների սուլթանության գերիշխանությունը: Ամրապնդելով սեփական իշխանությունը գրաված տարածքներում` նույն տարվա ամռան սկզբին էլ հիմնական բանակային ուժերով Լենկ-Թեմուրը վերադարձավ Սամարղանդ:

Հ.Գ.

Ասում են, թե երբ Լենկ-Թեմուրին են ներկայացրել գերված Բայազեդին, վերջինս իրենից անկախ ծիծաղել է: "Վայել չէ ծիծաղել նրա վրա, ում պատժել է Ալլահը",- այս կապակցությամբ ասել է Բայազեդը: "Ճիշտ ես",- պատասխանել է որոշակիորեն փիլիսոփայական մտածողություն ունեցող Թեմուրը,- "Բայց ծիծաղս իրականում ուրիշ բանից եկավ: Ես ծիծաղում եմ այն բանի վրա, որ Ալլահը աշխարհի կառավարումը հանձնել է ինձ ու քեզ նման երկու այլանդակների` չգործող ձեռքով կաղի, ինչպես նաև տձևության աստիճան գեր կուզիկի",- ավելացրել է Ահեղ տիրակալը:

Լենկ-Թեմուրը հրամայեց գերված Բայազեդին տեղավորել վանդակում ու ցուցադրել ողջ Փոքր Ասիայում: Դրանից կարճ ժամանակ անց, երբ Բայազեդը իմացավ, որ իրեն պատրաստվում են տեղափոխել Սամարղանդ, ինքնասպան եղավ...

[Lion]

1405 թ-ի փետրվարի 18-ին դեպի Չինաստան կատարվող արշավանքի ընթացքում Լենկ-Թեմուրը մահացավ: Ահեղ տիրակալի մահից հետո նրա պետությունը արագորեն փլուզվեց: Ու թեև առաջիկա տասնամյակներով գոնե միջինասիական մակարդակով նրա կորիզը կազմող Թեմուրյանների սուլթանությունը հիմնականում պահպանվեց, սակայն Կիլիկիայում, Ասորիքում ու Փոքր Ասիայում այն որևէ ազդեցություն այդպես էլ արդեն չունեցավ: Արյունարբու Կաղի մահից հետո ամեն ինչ մեծ հաշվով վերադարձավ ի շրջանս յուր:

Դեռևս 1404 թ-ի աշնանը Ղարա-Ղոյունլուները հայտնվեցին Բաղդադի ավերակների մոտակայքում, իսկ Լենկ-Թեմուրի մահվան լուրն առնելուն պես վերադարձան նաև Հայաստանի արևելյան ու կենտրոնական շրջաններ: Առաջիկա 15 տարւմ Ղարա-Ղոյունլուներին ի վերջո հաջողվեց քաղաքական ասպարեզից դուրս մղել Ջելաիրյաններին ու ստեղծել Հայաստանի հիմնական մասը, Իրաքն ու Պարսկաստանի արևմտյան ու կենտրոնական մասն ընդգրկող բավականին ուժեղ մի էմիրություն: Իսկ Հայաստանի արևմտյան մասում, բացառությամբ Կիլիկիայի, կրկին ուժեղացան Ղարա-Ղոյունլուների հետ անհաշտ թշնամություն անող Աղ-Ղոյունլուները: Ստեղծվեց ուժերի փաստացի հավասարակշռության մի վիճակ, երբ Ղարա-Ղոյունլուներին արևելքից մշտապես սպառնում էր Թեմուրյանների սուլթանությունը, իսկ արևմուտքից էլ` Աղ-Ղոյունլուների էմիրությունը, մի հանգամանք, ինչը գործնականում զրոյի էր հավասարեցնում Ղարա-Ղոյունլուների կողմից արտաքին նվաճողական որևէ շարժի հնարավորությունը արևմուտքում: Իր հերթին, սակայն, Ղարա-Ղոյունլուների էմիրության առկայությունը էլ խոչընդոտում էր Թեմուրյանների սուլթանությանը կրկին հայտնվել Մերձավոր Արևելքում, ինչպես նաև կաշկանդում էր Աղ-Ղոյունլուներին:

Փոքր Ասիայում, չնայած Թեմուրի պետության փլուզմանը, լիակատար վերականգնվելու համար Օսմանյան սուլթանությանը պետք եղավ դեռևս ավելի, քան տաս տարի: Սակայն դրանից հետո էլ, ինչպես և առաջ, օսմանյան սուլթանները հիմնական ուշադրությունը դարձնում էին Եվրոպային, ինչով պայմանավորված էլ վերջինիս բավականին համառ դիմադրություն կարողացավ ցույց տալ Ղարամանյանների վերականգնված էմիրությունը: Սակայն սա էլ իր հերթին, ողջ ուժերը լարելով պայքարելով օսմանների դեմ, գործնականում որևէ հնարավորություն չուներ ակտիվանալ Կիլիկիայում: Ինրպես և հարևան տարածքներում, Կիլիկիայում ևս վերադարձ կատարվեց մինչթեմուրյան վիճակին` Լեռնային Կիլիկիայում իր գոյությունը շարունակեց Կիլիկիայի թագավորությունը, իսկ Դաշտային Կիլիկիան կրկին ընկավ Զուլքադարյանների էմիրության տիրապետության տակ: Պետք է նշել, սակայն, որ, եթե առաջ Ռամազանօղլիները ենթարկվում ու անշեղորեն դաշնակցում էին Զուլքադարյաններին, ապա այժմ սրանք դուրս եկան հպատակությունից ու բռնեցին Զուլքադարյանների հետ մրցակցության ուղին:

Քաղաքական ասպարեզից Լենկ-Թեմուրի հեռանալուց հետո իր դիրքերը որոշակիորեն վերականգնեց նաև Մամլուքյան սուլթանությունը: Փաստորեն կրկին, ինչպես և մինչլենկթեմուրյան ժամանակաշրջանում, Մերձավոր Արևելքում իրավիճակը սկսեց մոտենալ միաբևեռության` Մամլուքյան սուլթանության գլխավորությամբ: Սակայն հարկ է նշել, որ Լենկ-Թեմուրի դեմ պայքարը լուրջ ազդեցություն էր թողել Մամլուքյան սուլթանության վրա, որը դրանից հետո աստիճանաբար բռնեց անկման ուղին: Այսինքն, թեև ընդհանուր առմամբ Մերձավոր Արևելքում այնուհանդերձ գերիշխում էր Մամլուքյան սուլթանությունը, սակայն այն գնալով ավելի ու ավելի էր թուլանում և մեծ հաշվով գերիշխանությունը պահպանում էր ոչ թե իր իրական ուժի, այլ վերևում նկարագրված ուժերի` իր համար խիստ հաջող դասավորված փաստացի հավասարակշռության ու դրանց` միմյանց փոխադարձ կաշկանդելու հաշվին…

[Lion]

1405 թ-ի գարնանը մամլուք Շեյխի գլխավորությամբ գործող սուլթան Ֆարաջի քաղաքականությունից դժգոհ տարրերը գահընկեց արեցին վերջինիս ու նոր սուլթան հայտարարեցին վերջինիս փոքրահասակ եղբորը` ալ-Մանսուր Իզ-էդ-Դին Աբդ-ալ-Ազիզին (1405): Սակայն նոր սուլթանը չկարողացավ ամրանալ գահին և արդյունքում ստեղծվեց մի իրավիճակ, երբ վերջինիս իշխանությունը տարածվում էր ընդամենը միայն Կահիրեի մի մասի վրա: Նույն թվականի ամռանն էլ իրեն հավատարիմ մնացած ուժերը կենտրոնացրած Ֆարաջը հետ գրավեց Կահիրեն, գահընկեց արեց գերված իր եղբորը և նորից ստանձնեց սուլթանության գահը: Ու թեև գահընկեց արված անհաջողակ սուլթանը աքսորվեց Ալեքսանդրիա և այնտեղ էլ շուտով կնքնեց իր մահկանացուն, սակայն Շեյխին ու դավադիրների հիմնական մասին հաջողվեց փրկվել ու ապաստանել ավանդաբար ըմբոստ դիրք ունեցող և անհաջողության մատնված դավադիրների համար համար մշտական ապաստան հանդիսացող Ասորիքում: Ասորիքը փաստորեն ապստամբեց և անջատվեց սուլթանությունից:

1406-1411 թվականներին, նպատակ ունենալով վերականգնել իր իշխանությունը այստեղ, Ֆարաջը 5 անգամ արշավեց դեպի Ասորիք, սակայն այդպես էլ չհասավ հաջողության: Ավելին, 1412 թ-ին դեպի Ասորիք ձեռնարկած հերթական արշավանքի ժամանակ կայացած Դամասկոսի ճ-մ-ում Ֆարաջը ծանր պարտություն կրեց, իսկ նրա բանակը ցրվեց: Պարտություն կրած բանակում էր գտնվում Աբբասյան խալիֆը, որը մինչ այդ ուներ միայն հոգևոր իշխանություն: Սակայն իրենց հաջողությունից ոգևորված Շեյխն ու նրա կողմնակիցները հենց նրան էլ հռչակեցին սուլթան: Մամլուքյան սուլթանության սուլթան դարձավ Աբու-լ-Ֆադլ ալ-Ադիլ Աբբաս ալ-Մուստաինը (1412): Այս իրադարձություններից կարճ ժամանակ անց Շեյխին հաջողվեց գերել Ֆարաջին, սակայն խալիֆ-սուլթանը վերջինիս կյանք պարգևեց: Շուտով, սակայն, պարզվեց, որ մարիոնետ-սուլթան լինելու հեռանկարը խալիֆ-սուլթանին ամենևին էլ չի գայթակղում և վերջինս, չնայած Շեյխին համառ պնդումներին, հրաժարվեց գահից: Ստեղծված պայմաններում Ֆարաջի հակառակորդներին այլ բան չէր մնում, քան սուլթան հռչակել հենց իրեն` բավականին ընդունակ Շեյխին` ալ-Մուաիդ Աբու Նասր Սեյֆ-էդ-Դին-Շեյխ իբն Աբդալլահ ալ-Մահմուդիին (1412-1421): Գահ բարձրանալուց կարճ ժամանակ անց նորընծա սուլթանը սպանել տվեց Ֆարաջին, սակայն, չնայած ձեռնարկած եռանդուն միջոցառումներին, այդպես էլ չկարողացավ էականորեն կայունացնել սուլթանության ներքաղաքական դրությունը:

Ինչպես և կարելի էր սպասել, Մամլուքյան սուլթանությունում բռնկված կրքերը և հատկապես Ասորիքում բռնկված ըմբոստությունը գործնականում զրոյի հավասարեցրեցին մինչ այդ էլ գրեթե ձևական բնույթ ունեցող սուլթանության իշխանության Կիլիկիայում: Արդյունքում լեռներում ամրացած հայերը ու դաշտավայրերում թափառող թուրքմենները զգալիորեն ամրապնդեցին իրենց դիրքերը, ընդ որում թուրքմենները իրենց արդեն այնքան ուժեղ էին զգում, որ պատրաստվում էին բացահայտ մարտահրավեր նետել Մամլուքյան սուլթանությանը: Պայքարի սուր ծայրում այս անգամ հայտնվեցին մինչ այդ Զուլքադարյանների գերիշխանությունից ազատված Ռամազանօղլիները, որոնց եթե ոչ դրդում, ապա համենայն դեպս զգալիորեն աջակցում էր իր ավանդական թշնամիների թուլացմանը ձգտող Կիլիկիայի թագավորությունը…