Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

998 ապրիլ-հուլիս – Խլաթի ճ-մ

Դավիթ II Մեծի, մագիստր Բագրատ Մամիկոնյանի և իշխանաց-իշխան Բակուրյանի գլխավորած Արտանուջի (մոտ 10.000) ու Քարթլիի (մոտ 10.000) թագավորությունների միացյալ բանակը շարժվեց դեպի հարավ-արևելք, մոտեցավ Խլաթի մոտ մարտակարգ ընդունած Մրվանյանների էմիրության բանակին (մոտ 20.000) և մի բարձրադիր վայրում գրավեց ամուր պաշտպանական դիրքեր: Ընդ որում այս անգամ ևս Դեմետրե իշխանի հետ կապված փորձի կապակցությամբ անհաջողության մատնված ու մշտապես խուսանավող Բագրատ I-ը, դաշնակցելով Արտանուջի արքային ստիպողաբար և իրականում շահագրգռված չլինելով վերջինիս և ոչ մի հաջողությամբ, առիթ էր փնտրում “գործից դուրս գալու” կամ “գործը փչացնելու” համար:
I փուլ – Թշնամին անցավ հարձակման` փորձելով գրավել քրիստոնյաների բանակի դիրքերը: Սակայն քրիստոնյաների հեծյալ և հետևակ նետաձիգների, ինչպես նաև տեգավորների ու պարսատիկավորների խիստ արդյունավետ գործունեության արդյունքում թշնամու բոլոր գրոհները ետ մղվեցին` ծանր կորուստներ պատճառելով նրան: Ընդ որում Արտանուջի և Քարթլիի ծանր հետևակի, ինչպես նաև հետևակ վիճակում մարտնչող ծանր հեծելազորի ռազմիկները կարողացան մերձամարտում արդյունավետ ապահովել թեթև հետևակի պաշտպանությունը վերջինիս չափազանց մոտեցած ու ձեռնամարտի ձգտող թշնամու մանր ջոկատներից կամ առանձին ռազմիկներից:
II փուլ – Թշնամու բանակի վերջին և ամենահզոր հարձակում ետ մղվեց նրա համար հատկապես ծանր կորուստներով:
III փուլ – Հետևակ վիճակում մարտնչող հեծյալները արագորեն հեծնեցին սեփական նժույգները և, օգտվելով հակառակորդի շարքերում առաջացած շփոթից ու խուճապից, ինչպես նաև օգտագործելով բարձունքից արշավող ծանր հեծելազորի հարվածային հզոր թափը, հուժկու հարվածով ջախջախեցին հակառակորդի ռազմիկներին` ծանր կորուստներ պատճառելով վերջիններիս:
IV փուլ – Մայիսից մինչև հուլիս Արտանուջի և Քարթլիի թագավորությունների միացյալ բանակը պաշարեց քաղաքը, սակայն թշնամին ետ մղեց նրա բոլոր գրոհները:
IV փուլ – Հուլիսին դաշնակից բանակների միջև հարաբերությունները սրվեցին, քանի որ վրացիները ախոռի վերածեցին հայկական եկեղեցին: Արդյունքում Արտանուջի թագավորության բանակը թողեց քաղաքի պաշարումը և սկսեց նահանջել:
V փուլ – Մրվանյանների էմիրության բանակը հուժկու արտագրոհով պարտության մատնեց պաշարումը միայնակ շարունակել փորձող Քարթլիի թագավորության բանակին և, հարձակվելով նաև Արտանուջի թագավորության բանակի վրա, հարկադրեց նրան ևս նահանջել:
Հայերը կորցրին մոտ 2.000 զինվոր, այդ թվում գերվեցին մագիստր Բագրատ Մամիկոնյան և իշխանաց-իշխան Բակուրյանը, դաշնակիցը` մոտ 4.000, թշնամին` մոտ 8.000 զինվոր:

[Lion]

Խլաթի ճ-մ-ը ըստ էությամբ ավարտվեց մարտական ոչ-ոքիով: Սակայն այսպես թե այնպես այդ ճակատամարտը չէր կարող վերջնականապես հարցերը լուծել, քանի որ տառացիորեն մեկ ամիս հետո սկվեց Ռավադյանների հերթական հարձակումը Անիի թագավորության վրա:

998 օգոստոսի սկիզբ – Ծումբ ամրոցի ճ-մ (Տուրուբերան, Ապահունիք գավառ, ամրոցից մոտ 15 կմ հյուսիս, Արածանի գետից մոտ 15 կմ արևելք)

Ռավադյանների էմիր Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդը, ցանկանալով վերջնականապես ծնկի բերել Անիի թագավորությանը և ոչնչացնել քրիստոնյաներին, նախատեսեց սկսել լայնածավալ ռազմական գործողություններ: Իր կողմից արդեն իսկ գլխավորվող էմիրությունների դաշինքի մեջ վերջինս ներգրավեց նաև Ղազնևիների սուլթանությանը և նրանից ստացավ խոշոր ուժեր: Ստեղծվեց մի հսկայական բանակ (մոտ 220.000), որը պատրաստվեց չորս շարասյուններով ներխուժել Անիի թագավորության տարածք: Ըստ նախապես հաստատված պլանի Շադադյանների և Շուաբյանների էմիրության բանակից կազմված արևելյան առանձնացված շարասյունը (մոտ 20.000) պետք է ներխուժումն իրականացներ Ուտիք-Գուգարք երթուղով` խնդիր ունենալով արագ ռազմերթով մտնել Անիի թագավորության խոր թիկունք, իսկ իր կազմում նաև Գողթնի էմիրության բանակը ընդգրկող հյուսիսային (մոտ 50.000), ինչպես նաև հարավային (մոտ 30.000) շարասյունները պետք է ուղղություն վերցնեին համապատասխանաբար Հեր-Ճվաշ-Արտազ-Կոգովիտ-Բագրևանդ երթուղով դեպի Արարատի և Հեր-Մեծ Աղբակ-Անձևացիք-Մոկք երթուղով դեպի Վասպուրականի հարավ` խնդիր ունենալով ապահովել Հեր-Թոռնավան-Բերկրի-Արճեշ երթուղով սրընթաց երթով դեպի Մանազկերտ ուղղություն վերցնել պատրաստվող Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորած ու իր կազմում նաև Ռավադյանների, Մրվանյանների և Հերի էմիրությունների բանակները ընդգրկող հիմնական շարասյան (մոտ 120.000) թևերը:
Արքայից-արքա Գագիկ I Մեծը, տեղեկանալով թշնամու բանակի, շարասյուների թվաքանակի և ներխուժման ուղղությունների մասին, կատարեց զորահավաք ու իրականացրեց բանակի տեղաբաշխում: Լոռու և Խաչենի թագավորությունների միացյալ բանակը (մոտ 20.000) թողնվեց հյուսիսում, խնդիր ունենալով դիմակայել թշնամու արևելյան առանձնացված շարասյանը, Ոստանիկ բանակի, ինչպես նաև Վասակ Քաջ (998-1040) արքայի գլխավորած Սյունիքի թագավորության բանակի (մոտ 40.000) առջև խնդիր դրվեց դիմագրավել թշնամու հյուսիսային շարասյանը, իսկ Վասպուրականի թագավորության, ինչպես նաև Մոկքի ու Անձևացիքի իշխանությունների բանակներին (մոտ 30.000) հրամայվեց դիմագրավել թշնամու հարավային շարասյանը: Ոստանիկ բանակի հիմնական մասը, նրա կազմում գործող Մաղխազական գունդը (վերջինը` 6.000 ծանր հեծյալ), ինչպես նաև Աբբաս արքայի գլխավորած Կարսի, Գաբրիել սպարապետի, Գամրեկելի եղբայրների և իշխանաց-իշխան Փերսի գլխավորած Արտանուջի թագավորության բանակը (մոտ 80.000) Անիի թագավորության սպարապետ Վահրամ Պահլավունու, նրա որդի Սմբատ Մագիստրոսի, ինչպես նաև Աշոտ մարզպանի ընդհանուր ղեկավարությամբ շարժվեցին Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորած թշնամու հիմնական շարասյան ընդառաջ:
Անիի սպարապետի գլխավորած բանակը ճամբարեց Ծումբ ամրոցի մոտ գտնվող մի բարձրադիր վայրում` դաշտային ամրությունների միջոցով ավելի ամրապնդելով իր դիրքերը: Մոտեցած և վերջինիս դիրքերից ներքև ճամբարած Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի գլխավորած թշնամու հիմնական շարասյան առաջխաղացումը կասեցվեց: Հաշվի առնելով թշնամու թվական գերազանցությունը և այն, որ նրա հեծելազորը լեռնային պայմաններում կդժվարանա մարտնչել ամուր դիրքեր գրաված իր բանակի դեմ` սպարապետը պատրաստվեց վարել պաշտպանողական մարտ: Սակայն հակառակորդ բանակները մի քանի օր մնացին ճամբարած վիճակում և չսկսեցին մարտը, քանի որ թշնամին չէր համարձակվում մարտի մեջ մտնել լեռնային, քարքարոտ ու խիստ կտրտված տեղանքում, իսկ սպարապետ Վահրամն էլ իր հերթին չէր ուզում սեփական բանակը իջնեցնել բաց դաշտ, որտեղ հակառակորդի քանակական առավելությունը կարող էր դառնալ որոշիչ: Շուտով թշնամու բանակը սկսեց պարենի պակաս զգալ, որի հետևանքով էլ ստիպված անցավ ակտիվ ռազմական գործողությունների: Մի քանի օր անց վաղ առավոտյան Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի բանակը մարտակարգ ընդունեց: Առաջին շարքում տեղավորվեց խոշոր վահաններով զինված ծանր հետևակը, երկրորդում` հեծելազորը, իսկ երրորդում` թեթև հետևակը: Դրանից հետո թշնամին սկսեց դանդաղ երթով մոտենալ Անիի թագավորության բանակին: Վերջինս, չշտապելով մարտի մեջ մտնել և թույլ տալով թշնամուն ողջ կազմով խորանալ լեռնային տեղանքում, ինքը ևս մարտակարգ ընդունեց: Կենտրոնի առաջին շարքում լայնարձակ սարահարթի ողջ լայնությամբ տեղավորվեց հետևակի մի մասը, որի առաջին գծում թողնվեց ծանր, իսկ երկրորդում` թեթև հետևակը: Ընդ որում վերջիններիս թիկունքում գտնվող բարձունքների վրա պատրաստվեցին հատուկ ամրացված պահեստային դիրքեր: Բանակային հիմնական ուժերը, զուգահեռ հակառակորդի շարժման ուղղությանը, դարան մտան աջ և ձախ թևերում` սարահարթը եզրող բարձրավանդակների հետևում: Միաժամանակ Արտանուջի թագավորության բանակը լեռնային շրջանցիկ ճանապարհով անցկացվեց թշնամու թիկունք` խնդիր ունենալով վճռական պահին թիկունքային հարված հասցնել հակառակորդին: Ըստ նախապես հաստատված մարտական պլանի Անիի թագավորության բանակը պետք է պարկի մեջ վերցներ հակառակորդի բանակին և ոչնչացներ:
I փուլ – Տեղեկանալով, որ թշնամու ամբողջ բանակը արդեն մտել է լեռները, իսկ Արտանուջի թագավորության բանակը զբաղեցրել է ելման դիրքեր` սպարապետ Վահրամը առաջ ուղարկեց թեթև հեծյալներին, որոնք, նետահարությամբ, առանձին մենամարտերով և մանր մարտերով նահանջելով, թշնամուն քաշեցին իրենց հետևից` հասցնելով սարահարթում տեղավորված Անիի թագավորության բանակի կենտրոնի գրաված դիրքերին:
II փուլ – Հայերի կեղծ նահանջից ոգևորված թշնամու հեծելազորը, տեսնելով Անիի թագավորության բանակի կենտրոնի սակավաթիվ ռազմիկներին, անցավ ուղղակի գրոհի: Բռնկվեց համառ մարտ, որի ընթացքում Անիի թագավորության բանակի կենտրոնը հզոր նետահարության և ծանր հետևակի պարտադրած ձեռնամարտի շնորհիվ կասեցրեց հակառակորդի գրոհի թափը ու սկսեց նահանջել դեպի պահեստային դիրքեր:
III փուլ – Պահեստային դիրքերում տեղակայված նետաձիգների հուժկու հարվածի տակ ընկած թշնամու հեծելազորը հայտնվեց ծանր վիճակում և սկսեց խոշոր կորուստներ կրել, քանի որ հեծյալները մեծամասամբ չէին կարողանում հաղթահարել կտրուկ բարձունքը ու հասնել նետաձիգներին, իսկ որևէ կերպ այնուհանդերձ առաջ եկած թշնամու առանձին ռազմիկներին ձեռնամարտում ոչնչացնում էին նետաձիգների շարքերում մարտնչող ծանր հետևակայինները: Մարտը այս կերպ շարունակվեց բավականին երկար, քանի որ թշնամու բանակի հետևի շարքերը, տեղյակ չլինելով առաջացած դժվարությունների մասին, շարունակվում էին առաջխաղացումը` կուտակվելով Անիի թագավորության բանակի կենտրոնի կողմից լքված սարահարթում:
IV փուլ – Զգալով, որ սարահարթում կուտակված թշնամին, թեև ծանր կորուստներ կրելով, բայց այնուհանդերձ աստիճանաբար սկսում է հաղթահարել իր բանակի կենտրոնին` Հայոց սպարապետը մարտի մեջ մտցրեց դարանում գտնվող իր բանակի թևերը: Ընդ որում սկզբում թշնամու հոծ շարքերի վրա գլորվեցին նախապես պատրաստված խոշոր քարեր, որոնք ծանր կորուստներ պատճառեցին ու խուճապի մատնեցին վերջինիս:
V փուլ – Թևերից թշնամու վրա շարժվող Անիի թագավորության բանակի հեծելազորի ու հետևակի հիմնական ուժերը շրջապատեցին բարոյալքված թշնամուն` սկսելով անխնա կոտորել վերջինիս: Միաժամանակ ճակատից շարունակեցին հուժկու հարվածներ հասցնել նետաձիգները:
VI փուլ – Թշնամու վերջապահում գտնվող նետաձիգները փորձեցին նահանջել, բայց նրանց վրա հարձակվեց Արտանուջի թագավորության բանակը և, միանգամից անցնելով ձեռնամարտի, գլխովին ջախջախեց: Դրանից հետո վերջինս փակեց հակառակորդի նահանջի ճանապարհը: Բորբոքված մարտում հատկապես աչքի ընկան Գամրեկելի եղբայրները, որոնք հուժկու հարվածներով ձիերից տապալում էին հակառակորդի ռազմիկներին և որոնց հավասար ռազմիկ հակառակորդի շարքերում այդպես էլ չգտնվեց:
VII փուլ – Լիակատար շրջապատման մեջ հայտնված թշնամու բանակը գլխովին ոչնչացվեց:
VIII փուլ – Անիի թագավորության բանակը հետապնդեց հակառակորդի մնացորդներին մինչև Ատրպատական:
Հայերը կորցրին մոտ 15.000, դաշնակիցը` մոտ 3.000, թշնամին` մոտ 100.000 զինվոր:

[Lion]

Տեղեկանալով իրենց հիմնական բանակի պարտության մասին` թշնամու հյուսիսային ու հարավային զորասյունները ևս արագորեն նահանջեցին ու լքեցին Անիի թագավորության տարածքը: Սակայն նույնը չհաջողվեց անել արևելյան զորասյանը և նախորդ ճակատամարտից մի քանի օր անց Դավիթ I Անհողիի գլխավորած Լոռու ու Խաչենի թագավորությունների միացյալ բանակը (մոտ 20.000) Գարդմանի ճ-մ-ում հաղթեց Շադադյանների և Շուաբյանների էմիրության միացյալ բանակին:

Իր հերթին արդեն 998 թ-ի օգոստոսի կեսերին Դավիթ II Մեծի գլխավորած Արտանուջի (մոտ 10.000) ու Վասպուրականի (մոտ 5.000) թագավորությունների միացյալ բանակը ազատագրեց Խլաթը և Արճեշը Մրվանյանների էմիրության կայազորից (ընդհանուր` մոտ 1.000): Արդյունքում Մրվանյանների էմիրությունը վերջնականապես զրկվեց Բաղեշից հյուսիս գտնվող իր տիրույթներից և նրա ագրեսիվ հավակնությունները մեծապես սահմանափակվեցին:

Դե իսկ վերջին ակորդը այս պատերազմում դրեց Սյունիքի թագավորության բանակը (մոտ 15.000), որը 998 թ-ի սեպտեմբերին Վասակ Քաջ արքայի գլխավորությամբ գրավեց Երնջակ ամրոցը Գողթնի էմիրության բանակից (մոտ 1.000) և ոչնչացրեց Գողթնի էմիրությունը:

Ռավադյան IV պատերազմը ավարտվեց` հսկայական հետևանքներ թողնելով ոչ միայն անմիջականորեն տարածաշրջանի համար, այլ նաև նրա սահմաններից հեռու:

Պատերազմում կրած պարտությունը ծանր հետևանքներ ունեցավ հատկապես Ռավադյանների էմիրության, ինչպես նաև անձամբ Աբուլ-Հաիջա Մուհամմեդի համար: Ռավադյանների էմիրությունը անվերադարձ կերպով կորցրեց տարածաշրջանի մահմեդական իշխանությունների առաջնորդի դերը: Ինքը, Ռավադյանների փառասեր էմիրը, այս դեպքերից հետո շատ չապրեց և մահացավ մոտավորապես 1000 թվականին: Հետաքրքիր է, որ նրա մահվան կոնկրետ թվականի ու հանգամանքների մասին սկզբնաղբյուներում տեղեկություններ չեն հանդիպում, ինչն էլ անուղղակիորեն վկայում է այն մասին, թե իր ժամանակի քաղաքական երկնակամարում ինչ աստիճանի էր կորել հետաքրքրությունը այս էմիրի նկատմամբ: Դե իսկ հաջորդ Ռավադյանների օրոք այս էմիրությունը արդեն լիովին վերածվել էր Ղազնևիների սուլթանության կցորդի, որևէ տարածաշրջանային դերակատարություն չուներ և այդպես էլ այլևս երբեք չունեցավ, չնայած իր գոյությունը պահպանեց մինչև 1070 թ-ը:

Կորուստներ կրեցին նաև Բուվայհյանները: Պարսկական արմատներ ունեցող ու շիիզմը դավանող այս տոհմից նշանակվող վեզիրները, որոնք սուննիզմ դավանող արաբների կողմից ընկալվում էին որպես իշխանության բռնազավթիչներ ու “իսկական հավատը դավանող խալիֆ”-ի վրա բռնացողներ, մեծապես նաև հենց Ռավադյան էմիրի ռազմա-քաղաքական ֆիասկոյի պատճառով կորցրեցին իրենց հեղինակության վերջին մնացորդները, մանավանդ որ Բյուզանդիայի հետ մլմլացող պատերազմը նրանց ոչ հաջողություն բերեց, ոչ էլ հեղինակություն, իսկ Ղազնևիների սուլթաններն էլ առաջին վարակիչ օրինակը տվեցին առ այն, թե ինչպես կարելի է լինել լիովին անկախ մահմեդական տիրակալ և գործել Բաղդատի խալիֆի առանց նույնիսկ ձևական համաձայնության: Ավելի ու ավելի քայքայվող և ամենաիշխանության հորձանուտը մուտք գործող Արաբական խալիֆությունում, ի տարբերություն գոնե իրենց առաջին ներկայացուցիչների տաղանդի որևէ նշույլից բացարձակապես զուրկ Բուվայհյանների վեզիրները իշխեցին ևս չորս տասնամյակ, սակայն այդպես էլ որևէ հաջողություն չարձանագրեցին ու ավելի խորացրեցին խալիֆության անկումը:

Իր հերթին Ղազնևիների սուլթան Իսմայիլը, որը լուրջ ներդրումներ էր արել “Արևմտյան գործում”, տանուլ էր տվել այն և նյութական կորուստների հետ միասին կորցրել էր նաև ղազիի իր հեղինակությունը, սեփական սուլթանության արևելքում ինքնիշխան դիրք գրաված եղբոր հետ սկսված գահակալական պայքարում հենց հաջորդ իսկ տարում կորցրեց ոչ միայն գահը, այլև կյանքը: Ընդ որում “Արևմտյան գործեր”-ը այն աստիճանի էին սառեցրել մինչ այդ այս ուղղությամբ ագրեսիվ ջիհադի ձգտող Ղազնևիներին, որ նույնիսկ նոր ու խիստ ռազմատենչ սուլթան Յամ էդ-Դուլա Մահմուդ I-ը (999-1030), չնայած այն բանին, որ իր երկարատև իշխանության ընթացքում սեփական սուլթանությունը հասցրել էր զարգացման գագաթնակետին և սկսել էր ոտք գցել նույնիսկ խալիֆների հետ, գերադասեց փշրել Ջայպալի ռաջայությունը, այլ ոչ թե կրկին փորձել հայոց քաջերի ուժը:

Հայաստանում պատերազմի անմիջական արդյունքը եղավ այն, որ Մանազկերտը և Ապահունիքը վերջնականապես անցան Արտանուջի թագավորությանը, իսկ Անիի թագավորության տարածքում գտնվող, ինչպես նաև նրա հարևան մյուս էմիրությունները ստիպված եղան հրաժարվել մինչ այդ վարվող ագրեսիվ քաղաքականությունից: Ընդ որում Գողթնի էմիրությունը ոչնչացավ, իսկ մյուս էմիրությունները լրջորեն թուլացան: Եվ ընդհանրապես, ոչ միայն Հայաստանում, այլև Ատրպատականում և Միջագետքի հյուսիսում արաբական տարրը զգալիորեն թուլացավ` աստիճանաբար իր տեղը Ատրպատականում զիջելով պարսկականին, իսկ Միջագետքի հյուսիսում` քրդականին: Արդյունքում Անիի թագավորությանը ավելի քան մեկ դար հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը մի քանի տասնամյակով վերացավ, իսկ բուն թագավորությունը մուտք գործեց խաղաղության մի դարաշրջան, որը տևեց գրեթե 40 տարի:

Ու երևի հենց այստեղ իսկը ժամանակն է, որ նաև մենք ընդհատենք մահմեդական աշխարհի հետ այս մեծագույն ընդհարմանը վերաբերվող մեր պատումը, պատումը մոռացված հերոսությունների ու անհայտ հաղթանակների մասին, քանի որ մնացածը... դա արդեն ուրիշ պատմություն է...

[Lion]

998 օգոստոսի սկիզբ – Ծումբ ամրոցի ճ-մ

"...Ու երբ միացյալ զորագունդը հավաքվեց, նրա հզորությունն ու ուժը, հպարտ դրոշները և հուժկու դյուցազունները կրկին հիշեցրին հինավուրց դարերը..."

Ջ.Ռ.Ռ. Թոլքիեն

Ասվել է ուրիշ առիթով, բայց մեր դեպքում էլ է շատ տեղին...

[Lion]

1250 թ-ին Էյուբյանների վերջին սուլթաններից մեկը հանդիսացած ալ-մելիք ալ-Մուազիմ Թուրան-շահի (1249-1250) մամլուք Այբեկը սպանեց իր տիրոջը և Եգիպտոսում հասավ փաստացի իշխանության: 1254 թ-ին, աքսորելով Էյուբյանների վերջին սուլթանին և ոչնչացնելով Էյուբյանների սուլթանությունը, նույն այս Այբեկը հիմք դրեց Մամլուքյան սուլթանությանը` դառնալով վերջինիս առաջին սուլթանը և իշխելով մինչև 1257 թ-ը: Հազարամյակների ընթացքում շատ ու շատ բան տեսած Եգիպտոսի պատմության մեջ բացվեց մի նոր էջ` Մամլուքյան սուլթանության էջը…

Էլիտար ռազմիկներ ու անգութ ասպատակիչներ, մահմեդական “ասպետներ” և դաժան ոչնչացողներ, անտոհմ ու անսկիզբ, բայց իսկական սուլթաններ – սա էին մամլուքները ու հենց այս հատկանիշներն էին բնորոշում ուշ միջնադարի մահմեդական աշխարհի ամենաուժեղ պետաան միավորումներից մեկը: Մամլուքյան սուլթանությունը երկար պատմական մի ժամանակաշրջանում հանդես եկավ նաև որպես գլխավոր հակառակորդ մեր հարազատ Կիլիկիայի թագավորությանը, սուլթանություն, որին, չնայած վերջնական հաջողությանը, այնուհանդերձ շատ անգամ բաժին ընկավ փորձելու նաև պարտության դառը պտուղը, պտուղ, որը նրան մատուցվեց հայոց քաջերի ջանքերով…

Մամլուքներ ու Կիլիկիա… ինչպես եղավ այս ամենը…?

[Lion]

Իսկ ամեն ինչ սկսվեց վերջին անհեռատես Էյուբյաններից, նրանց խիստ փառասեր մամլուքներից… ու մեկ էլ երևի մոնղոլական արշավանքներից:

Ամենազոր Էյուբյան սուլթան Սալահ-էդ-Դինի (1171-1193) մահվանից հետո Էյուբյանները սկսցին թուլանալ, իսկ XIII դարի առաջին կեսերին նրանք, իրար մեջ բաժանելով իրենց հզոր նախնու ժառանգությունը, արդեն իսկ տրոհվել էին մի քանի ճյուղերի ու ավելի էին տկարացել: Ընդ որում հենց վերջին Էյուբյան սուլթաններից մեկի` ալ-մելիք աս-Սալահ Նաջմ-էդ-Դին Էյուբի (1240-1249), օրոք էր, որ երկրում սկսեցին մեծ դեր կատարել մամլուքները: Հետաքրքիր է, որ, թեև այս մամլուքների մեջ հանդիպում էին ամենատարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ և նույնիսկ հայեր, բայց այնուհանդերձ XIII դարի կեսերին Էյուբյանների սուլթանության մամլուքները ազգությամբ հիմնականում ղփչախներ էին` թյուրքական ծագում ունեցող ու երբեմնի հզոր քոչվոր մի ցեղի ներկայացուցիչներ, որոնց մոնղոլական անկասելի հորդան քշել էր հայրենի տափաստաններից դեպի Արևելյան Եվրոպա: Դե իսկ այստեղից էլ խիստ մարտունակ ու կռվելուց բացի այլ գործով զբաղվել չկարողացող այս ռազմիկները նավերով անցել էին Եգիպտոս, ընդունել էին իսլամը և դարձել էին մամլուքներ: Այբեկը (1250-1257), մամլուքների ամենաառաջին սուլթանը, հենց սրանցից մեկն էր, բայց ղփչախները, 1250 թ-ին տիրելով փաստացի իշխանությանը, իսկ 1254 թ-ին էլ աքսորելով Էյուբյանների վերջին ու անհեռատես ներկայացուցիչներին, դեռ երկար էին կանգնելու սուլթանության ղեկին…

Հետաքրքիր է, որ Եգիպտոսում տեղի ունեցած փոփոխությունը ժամանակակիցների համար մնաց գրեթե աննկատ: Ու զարմանալի է, որ այդ մասին առաջինը իմացան ու դրանով տպավորվեցին հենց Արևմտյան Եվրոպայում, այլ ոչ թե սուլթանության հարակից երկրներում: Բանն այն է, որ անհաջողությամբ վերջացած խաչակրաց VII արշավանքից հետո Լյուդովիկոս IX Սուրբը (1226-1270) գերի էր ընկել ու պահվում էր Կահիրեում` արդեն իսկ հիշատակված Թուրան-շահի արքունիքում: Եվ ահա ստացվում է այնպես, որ Ֆրանսիայի արքան ականատես է լինում տեղի ունեցած պալատական հեղաշրջմանը ու վառ գույներով տեղեկացնում է այդ մասին Եվրոպային: Ընդ որում քրիստոնյա արքային ցնցել էր ոչ այնքան բուն հեղաշրջման փաստը, այլև այն, թե ինչպես է այն տեղի ունեցել: Ըստ վերջինիս, Այբեկն ու իր կողմնակիցները աշտարակներից մեկում հարձակվել են Թուրան-շահի վրա, բայց վերջինիս հաջողվել է փախչել: Եվ ահա Ֆրանսիայի արքան տեսնում է, թե իր զոհին հասնելու համար Այբեկը ինչպիսի ֆիզիկական հզորություն է դրսևորում` ցատկելով վերջինիս հետևից աշտարակից, լողալով անցնելով Նեղոսը և ի վերջո հասնելով Թուրան-շահին ու սպանելով նրան…

Այսպես թե այնպես, բայց հեղաշրջումն արդեն տեղի էր ունեցել և այժմ իշխանությունը պատկանում էր մամլուքներին, որոնց մի քանի տարում հաջողվեց տիրապետել իրավիճակին և ամուր կերպով կանգնել երկրի ղեկին…

Եվ ով ճակատագրի ծաղր – Այբեկին, հզոր այս ռազմիկին, դաժան տիրակալին ու ամենազոր սուլթանին, որն այդքան շատ բան էր արել բարձրագույն իշխանության հասնելու համար, վիճակված էր հրաժեշտ տալ այս աշխարհին… կնոջ ձեռքով: Ու ամենահետաքրքիրն այն էր, որ այդ կինը... ազգությամբ հայ էր…

Ու երևի ճիշտ կլինի, որ մենք հենց այստեղից էլ սկսենք մեր պատումը…

[Lion]

Կահիրեում տեղի ունեցած հեղաշրջումը, որը աննկատ էր մնացել հարևան երկրներում, իրականում, սակայն, հիմնովին ցնցել էր սուլթանության տարբեր ծայրերում սեփական տիրապետությունը հաստատած Էյուբյանների ճյուղերին: Ընդ որում իրենց հատկապես խոցված էին համարում Ասորիքի Էյուբյանները, որոնք, միավորելով ուժերը, կազմեցին մի մեծ բանակ ու այն ուղարկեցին Այբեկի դեմ: Ու հենց այս բանակի հրամանատար էլ նշանակվեց Էյուբյանների ամենաընդունակ մամլուքներից մեկը` ազգությամբ հայ Շամս-Էդ-Դին Լուլուն:

1251 փետրվարի 3 – Կահիրեի ճ-մ

Նպատակ ունենալով Էյուբյանների տոհմին վերադարձնել փաստացի կորցրած իշխանությունը Եգիպտոսում և չեզոքացնել մամլուքների տիրապետությունը Հալեպի Էյուբյանների բանակը (մոտ 40.000) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 50) ներխուժեցին Եգիպտոս և մոտեցան քաղաքի մոտ Այբեկի գլխավորությամբ մարտակարգ ընդունած մամլուքյան բանակին (մոտ 30.000):
I փուլ – Էյուբյանների բանակը անցավ հզոր հարձակման և փախուստի մատնեց հակառակորդին:
II փուլ – Էյուբյանների բանակի մեծ մասը դավաճանաբար անցավ հակառակորդի կողմը, որի հետևանքով մարտակարգը վերականգնած մամլուքները անցան հակահարձակման և ծանր պարտության մատնեցին թշնամուն:
Հայերը կորցրին մոտ 40, դաշնակիցը` մոտ 10.000, թշնամին` մոտ 3.000 զինվոր: Շամս-Էդ-Դին Լուլուն գերվեց ու գլխատվեց, իսկ մամլուքների դիրքերը վերջնականապես ամրապնդվեցին: Հայազգի մամլուքի հետ միասին գերվեց նաև նրա աղջիկը: Այս աղջիկը հետագայում դարձավ Այբեկի կինը և հենց նրան էլ վիճակված էր ճակատագրական դեր խաղալ հզոր այս սուլթանի կյանքում:

Խնդիրն այն էր, որ, չնայած ձեռք բերված հաղթանակին, Այբեկի դիրքերը դեռևս թույլ էին: Ուժեղ էր դիմադրությունը հատկապես սեփական շարքերում: Ակտայը, Այբեկի համար հաղթանակներ ձեռք բերած այդ տաղանդավոր զորավարը, ոչ մի կերպ վստահություն չէր ներշնչում, իսկ ազդեցիկ մամլուքներ Բեյբարսն ու Կալաունն էլ դրսևորում էին վիրավորված ու նեղացած վարքագիծ: Վստահելի չէր նունիսկ սեփական մամլուք Կուտուզը, որին, սակայն, Այբեկը ոչ մի կերպ չէր ուզում ու երևի չէր էլ կարող նեղացնել և դրա համար էլ ի վերջո նշանակեց փոխ-սուլթանի պաշտոնում: Իրավիճակը գոնե մասամբ շտկելու նպատակով Այբեկը սպանել տվեց Ակտային, որի արդյունքում իրական վտանգի տակ հայտնված Բեյբարսն ու Կալաունը դիմեցին փախուստի և ապաստանեցին Ասորիքում:

Սեփական իշխանությունը վերջնականապես ամրապնդելու և նրան գոնե մասամբ լեգիտիմ բնույթ տալու նպատակով Այբեկը ի վերջո ստիպված եղավ թողնել իր հայազգի կնոջը և ամուսնանալ Թուրան-շահի այրի Սաջար ադ-Դուրի հետ: Բայց Սաջարը ինքը ոչ մի կերպ չէր ցանկանում կիսել իշխանությունը Այբեկի հետ և ի վերջո հրամայեց սպանել իր ամուսնուն: Սպանության փորձը, սակայն, հաջողություն չունեցավ, որի արդյունքում Սաջարին ձերբակալեցին: Բայց վերջինիս վիճակված չէր խաղաղ վերջաբան – 1257 թ-ին Այբեկի հայազգի կինը` Շամս-Էդ-Դին Լուլուի աղջիկը, որին մինչ այդ հաջողվել էր սիրային կապ հաստատել Այբեկի մամլուք ու փոխ-սուլթան Կուտուզի հետ, հրավիրեց Թուրան-շահի այրուն բաղնիք, որտեղ էլ իր ծառաները, Կուտուզի գործուն աջակցությամբ, սպանեցին անհաջողակ այս դավադիրին` մահվան աստիճան ծեծելով վերջինիս իրենց փայտե մաշիկներով…

Սակայն արյունոտ այս պատմությունը սրանով չէր ավարտվելու: Սպանված կնոջից շատ կարճ ժամանակ հետո բաղնիք եկավ նաև Այբեկը, որը դեռ չգիտեր, թե ինչ է կատարվել. լողավազանի մոտակայքում գտնվող Կուտուզը հազիվ հասցրեց թաքնվել: Գրկելով իր հայազգի կնոջը և սուզվելով նրա հետ լողավազանի մեջ` վաթսունամյա Այբեկի խելքին հանկարծ փչեց ոչ միայն գլուխ գովել և պարծենալ, որ ինքը դեռ այն տղամարդն է ու որ ինքը դեռ շատ կանայք ունի, այլ նաև հայտարարել, որ, եթե ինքը ուզենա, կպահի իր հայազգի կնոջը, իսկ եթե չուզենա` դուրս կանի: Մի խոսքով, իշխանությունից ու կանանցից արբեցած այս սուլթանը գործը ի վերջո հասցրեց նրան, որ սեփական կինը մահացու հարվածներ հասցրեց նաև իրեն և թաքստոցից դուրս եկած Կուտուզի օգնությամբ վերջնականապես սպանեց:

Բայց այս պատմությունը նույնիսկ սրանով էլ չէր ավարտվելու: Բարձրացած աղմուկի հետևանքով վրա հասան Այբեկի թիկնապահները: Կուտուզը հազիվ հասցրեց թաքնվել, բայց նրա սիրուհին, սահելով գետնին ընկած օճառված քիսայի վրա, ընկավ, գլխով ուժեղ հարվածեց մարմարե հատակին և մահացավ:

[Lion]

Արյունոտ օրը մոտեցավ ավարտին և արդյունքում պարզվեց, որ երկիրը մնացել է առանց ղեկավարի: Այս պայմաններում Կուտուզը սուլթան հռչակեց Այբեկի 13-ամյա որդուն` ալ-Մանսուր Նուր-էդ-Դին Ալիին (1257-1259):

Բայց մինչ մամլուքները զբաղված էին այս ամենով` սուլթանության վրա կախվեց մահացու մի վտանգ: 1256 թ-ին, վերսկսելով իրենց առաջխաղացումը դեպի արևմուտք, մոնղոլները սկսել էին մոտենալ Եգիպտոսի սահմաններին: 1258 թ-ին ընկավ Բաղդատը, նույն տարում, ավելի վաղ կամ էլ ավելի ուշ, ընկան նաև մահմեդականների ամրացրած քաղաքները Հայաստանի հարավում: Մոնղոլները նաև դաշինք ունեին կնքած Կիլիկիայի թագավորության, ինչի արդյունքում էլ այս իրադարձություններին մասնակցեցին նաև հայերը:

Մոնղոլա-Մամլուքյան I պատերազմ (1259-1260)

1259 թ-ի ամռանը սկսվեց Մոնղոլա-Մամլուքյան I պատերազմը, որի հենց սկզբում մամլուքների հիմնական ուժերը հրաշքով փրկված և Ասորիքից վերադարձած Կուտուզի մամլուք Բեյբարսի գլխավորությամբ շարժվեցին Ասորիքի ուղղությամբ: Բեյբարսի փրկվելու պատմությանը մենք դեռ կանդրադառնանք, իսկ այստեղ միայն նշենք, որ Այբեկի օրոք Ասորիքում ապաստանած Բեյբարսը, որը, չհամակերպվելով Կուտուզի իշխանության հետ, 1258 և 1259 թվականներին Կալաունի գործուն աջակցությամբ հարձակվել էր Եգիպտոսի վրա, բայց հաջողության չէր հասել, ի վերջո, սակայն, ստիպված եղավ հաշտվել Կուտուզի հետ: Հաշտության առաջարկը ռազմական օժանդակության կարիք ունեցող Կուտուզն էր արել, բայց դա Բեյբարսին էլ էր ձեռք տալլիս, քանի որ մոնղոլները գրավելու էին Ասորիքը, իսկ այդ դեպքում նա ուղղակի կմնար օդի մեջ կախված: Բացի այդ այս փառասեր մարդն էլ իր ծրագրերն ուներ...

Այսպես թե այնպես, բայց նախկին զինակիցները կրկին հաշտվեցին: Ավելին, Կուտուզը Կահիրե ժամանած Բեյբարսին նշանակեց գործող բանակի հրամանատար, նրան օգնական նշանակեց Կալաունին և վերջիններիս կրկին ետ ուղարկեց Ասորիքը` թշնամու դեմ: Կուտուզը գործող բանակ մեկնեց մի քիչ ուշ, քանի որ մի կարևոր գործ նրան ստիպեց մի քիչ հապաղել: Սկսվել էր պատերազմ, բոլորի գլուխը խառն էր և իսկը ժամանակն էր դե-ֆակտո իշխանությունը վերածելու նաև դե-յուրեի: Օգտվելով պատերազմական իրավիճակից` փոխ-սուլթանը գահընկեց արեց 15-ամյա սուլթանին ու սպանել տվեց նրան: Կուտուզը (1259-1260) հռչակվեց նոր սուլթան: Գրեթե անմիջապես էլ վճռական այս ղեկավարը հրամայեց գլխատել իր անձնատվության պահանջով Կահիրե ներկայացած մոնղոլների դեսպաններին և ի ցույց դնել նրանց գլուխները Կահիրեի Բաբ Զուբեյա դարպասների վրա, որից հետո միայն նա մեկնեց գործող բանակ:

Սկսվում էր պատերազմ, վճռական հետևանքներ ունեցող մի պատերազմ, որը լուրջ փոփոխություններ էր առաջացնելու ողջ Մերձավոր Արևելքում...

[Lion]

Իսկ այդ ժամանակ Կիլիկիայի թագավորությունում…

… Պատմությունը երբեմն զարմանալի պատկերներ է ստեղծում, պատկերներ, որոնցում հիմնական հմայքը պատկանում է հակասություններին: Մամլուքյան սուլթանություն և Կիլիկիա, սա իր ժամանակի Մերձավոր Արևելքի երևի թե ամենաուժեղ հակասությունն էր, որում էլ հենց արտահայտվեց նրա պատմական յուրօրինակ հմայքը: Էյուբյանների սուլթանության ավերակների վրա բարձրացած Մամլուքյան սուլթանությունը և նրանում իշխող մամլուքները ըստ էության իրենցից ներկայացնում էին գայլային ոհմակի օրենքներով ապրող մարդկանց մի խումբ, որոնք, ինչպես արդեն տեսանք և դեռ էլի կտեսնենք, անխնա գզվռտոցի մեջ, ինչպես իսկական գայլեր, հանուն բարձրագույն իշխանության գագաթը մագլցելու ոչնչացնում էին մեկ-մեկու:

Սրան հակառակ, Կիլիկիայի թագավորությունում այդ ժամանակ տիրում էր այնպիսի մի գեղեցիկ հանդարտություն և խաղաղություն, որը իր որոշ գծերով կարելի է համեմատել թերևս միայն հեքիաթների վերջերում նկարագրվող երջանիկ թագավորությունների հետ: Եվ իրոք որ այս գեղեցիկ թագավորությունը բոլոր հիմքերն ուներ իրեն երջանիկ համարելու, քանի որ սահմաններում տիրում էր գրեթե չընդհատվող խաղաղություն, իսկ երկրի գլխին էլ կանգնած էր կրկին գրեթե հեքիաթային թագավորական մի զույգ` իր հպատակների անկեղծ սիրուն ու հարգանքին արժանացած Հեթում I-ը (1226-1269) և իր բարեգործություններով ու մեղմ բնավորությամբ հայտնի Զաբել թագուհին (ծն. 1216, մահ. 1252)` Լևոն I Մեծի (1187-1198` իշխան, 1198-1219` Հայոց արքա) աղջիկը: Թագավորության կառավարման գործում սկզբնական տասնամյակներում կարևոր դերակատարություն ուներ նաև թագավորահայր Կոստանդին Հեթումյանը (ծն. մոտ 1190, մահ. 1262) Դե իսկ բանակն էլ գտնվում էր թագավորի մեծ եղբոր` ուղիղ կես դար “Հայոց սպարապետ”-ի պաշտոնը զբաղեցրած Սմբատ Սպարապետի (ծն. 1208, մահ. 1276) հրամանատարության տակ: Այս վիճակում երկիրը վայելեց ներքին անդորրի և արտաքին խաղաղություն գրեթե երեք տասնամյակ: Եվ միայն 1240-ականների երկրորդ կեսերից սկսված սկիզբ առան քիչ թե շատ լուրջ ընդհարումներ սահմաններում Իկոնայի սուլթանության և Ղարամանյանների էմիրության հետ, որոնք, սակայն, հիմնականում ավարտվեցին հայերի օգտին: Բայց պատմական զարգացումները երբեք էլ հնարավորություն չեն տվել հայերին վայելելու հարատև խաղաղություն և այդ խաղաղ տասնամյակներն էլ պետք է ավարտվեին…

1255 թ-ին Հեթում I-ը դաշինք կնքեց թագավորության սահմաններին մոտեցած մոնղոլների հետ և դրանով, գոնե դաշինքի գործունեության սկզբնական տարիներին, ավելի ամրապնդեց իր երկրի անվտանգությունը: Սակայն կնքված այս դաշինքը ուներ նաև բացասական մի լուրջ կողմ, քանի որ դրա պատճառով Կիլիկիայի թագավորությունը ներքաշվում էր Մամլուքյան սուլթանության դեմ մղվող պատերազմի մեջ և վաստակում էր մամլուքների չմարող ատելությունը: Սա իհարկե վատ էր, բայց մյուս կողմից էլ Հայոց արքային մեղադրելը ևս ճիշտ չէր, քանի որ, ունենալով գայլային օրենքներով ապրող այնպիսի հարևաններ, ինչպիսիք մամլուքներն էին, Հայոց թագավորությունը վաղ թե ուշ պետք է ենթարկվեր սրանց հարձակումներին, այսինքն թշնամությունը մամլուքների հետ ցանկացած դեպքում պետք է որ սկսվեր…

Այսպես թե այնպես, բայց դաշինքը կնքված էր և դա էլ հենց կարծես խորհդանշեց Կիլիկիայի թագավորության “հեքիաթային դարաշրջան”-ի ավարտը…

Ի կատարումն կնքված դաշինքի Կիլիկիայի թագավորության բանակը Հեթում I-ի և Սմբատ Սպարապետի գլխավորությամբ մասնակցեց Մոնղոլական կայսրության հարավ-արևմտյան տարածքներում փաստացի անկախացած և միայն ձևականորեն Մոնղոլական Մեծ խաների գերիշխանությունը ընդունող իլխանների պետության` Իլխանության, մղած պատերազմներին, սկսած 1256 թ-ից: Ընդ որում Հայկական բանակը Իլխանության համար իրոք որ անփոխարինելի դեր էր կատարում: Բանն այն է, որ Մոնղոլական կայսրության և Իլխանության հեծելազորը իրականում ծանր կարող էր համարվել միայն արևելյան ու միջին ասիական չափանիշներով, այն դեպքում, երբ վերջինս, Մերձավոր Արևելքում հավասարազոր լինելով միջին հեծելազորին, այլ հավասար պայմաններում զիջում էր Հայոց այրուձիուն, ինչպես նաև վրացական, խաչակրաց, արաբական կամ մամլուքյան ծանր հեծելազորերին: Ընդ որում դրությունը առավել բարդացավ XIII դարի կեսերից, երբ Իլխանության բանակում սկսեց աստիճանաբար վերանալ նույնիսկ միջին հեծելազորը: Սա իր հերթին հանգեցրեց մինչ այդ էլ մերձամարտից խուսափել ձգտող Մոնղոլական կայսրության և Իլխանության բանակում հիշատակված մարտավարության առավել զարգացմանը: Ընդ որում, եթե սկզբնական շրջանում մերձամարտից խուսափումը, թեև որոշ չափով լինելով հարկադրված, այնուհանդերձ Մոնղոլական կայսրության և Իլխանության բանակի համար հանդիսանում էր յուրօրինակ մարտական տակտիկա, ապա XIII դարի կեսերից սկսած ծայրահեղության հասած այս միտումը ընդունեց վտանգավոր չափեր` Իլխանական բանակում անփոխարինելի դարձնելով Հայոց այրուձին և վրացական հեծելազորը: Լիակատար պարզության համար ավելացնենք նաև, որ Կիլիկիայի թագավորության բանակից բացի Մամլուքյան սուլթանության դեմ մղվող պատերազմին Իլխանության բանակի կազմում մարտական գործողություններին մասնակցում էր նաև Հայոց այրուձին ուղղակիորեն Իլխանության տիրապետության տակ գտնվող տարածքներից, այսինքն Հայաստանի մնացած 17 նահանգներից:

[Lion]

… մոնղոլները

… 1240-ական թվականների սկզբին Մոնղոլական կայսրության ողջ բանակը կազմում էր մոտ 700.000 ռազմիկ, որոնցից մոտ 250.000-ը պատկանում էր մոնղոլական և նրանց ազգակից Գոբիի անապատի ցեղերին, իսկ մնացածը` նվաճված տարածքներից հավաքագրվող ռազմիկներին: Սակայն արդեն XIII դարի կեսերին այս թիվը, ի հաշիվ Մոնղոլական կայսրության կողմից նվաճված Հայաստանի, Վրաստանի և Կիևյան Ռուսիայի, ինչպես նաև կործանված Ղփչախական խանության ու դաշնակից Կիլիկիայի թագավորության, ավելի մեծացավ` ավելացնելով վերջինիս բանակը ևս մոտ 300.000 ռազմիկի չափով:

Միաժամանակ, սակայն, պետք է հաշվի առնել նաև փոփոխված ռազմա-քաղաքական իրավիճակը: Եթե XIII դարի առաջին կեսին Մոնղոլական կայսրությունը ու նրա 700.000-անոց բանակը ներկայացնում էին մեկ ամբողջություն և Մոնղոլական կայսրության բանակը պատրաստ էր Մեծ խանի առաջին իսկ հրամանով մարտի մեջ մտնել Ճապոնական ծովից մինչև Սև ու Միջերկրական ծովեր, Հնդկական օվկիանոս և Պարսից ծոց ընկած հսկայական տարածքի ցանկացած կետում, ապա, սկսած արդեն նույն XIII դարի կեսերից, իրավիճակը աստիճանաբար սկսում է փոխվել: Քանակական տեսակետից ավելի մեծացած և արդեն մոտ 1.000.000 ռազմիկ ընդգրկող Մոնղոլական կայսրության բանակը, ուղիղ համեմատական սեփական կայսրության կենտրոնացվածության աստիճանական անկմանը, ավելի ու ավելի շատ է սկսում կորցնել հիշատակված թվաքանակը գործնականում ապահովելու հնարավորությունը: Այս թվաքանակը, արդեն մեծապես ունենալով տեսական նշանակություն, դադարեց նույնիսկ այդպիսին լինել սկսած 1260-ականների սկզբից, երբ Մավերնահրն ու Յոթնագետքը ընդգրկող Չաղաթայական ուլուսը փաստացի անջատվեց Մոնղոլական կայսրությունից` դրանով իսկ վերջինիցս անջատելով նաև ավելի արևմուտք գտնվող Իլխանությունը և Ոսկե Հորդան: Միաժամանակ իրավիճակը ավելի բարդացավ նաև նրանով, որ Իլխանությունը, Ոսկե Հորդան և Չաղաթայական ուլուսը խիստ թշնամական դիրք գրավեցին միմյանց նկատմամբ: Այս պայմաններում մեզ հետաքրքրող տարածաշրջանում` Մերձավոր Արևելքում, Հայաստանում, Անդրկովկասում և Փոքր Ասիայում, Մոնղոլական կայսրության անունից, սակայն փաստացի միայն սեփական ուժերով ու միջոցներով, հիմնական դերակատարությունը ստանձնեց մոտավորապես Աքեմենյանների թագավորության տարածքին հավասար տարածք ընդգրկող Իլխանությունը, որի բանակը կազմում էր մոտ 200.000 ռազմիկ: Իլխանության գլխին կանգնած էր իլխանը, որը, ձևականորեն ենթարկվելով Մոնղոլական կայսրության Մեծ խանին, իրականում անկախ մի պետության տիրակալ էր:

[Lion]

… ու նաև Ղարամանյանները

Իկոնայի սուլթանության անկումից հետո հյուսիս-արևմուտքից Հայոց թագավորության հարևանը դարձավ Ղարամանյանների էմիրությունը: Կիսաքոչվոր և ավազակային այս էմիրությունը հենց միանգամից էլ խիստ ագրեսիվ վարքագիծ որդեգրեց Հայոց թագավորության նկատմամբ, սակայն, որոշ սկզբնական հաջողություններից հետո, Սմբատ Սպարապետը 1259 թ-ի դեկտեմբերից 1261 թ-ի հունվարը Մանիոն ամրոցի մոտ բռնկված տևական մարտերում ի վերջո ջախջախեց սրանց հիմնական ուժերին, իսկ ինքը` էմիր Ղարամանն (1256-1261) էլ դրանից կարճ ժամանակ հետո մարտում ստացած վերքերից մահացավ: Ղարամանյանների հաջորդ էմիր Շամս-էդ-Դին Մուհամմեդ I-ը (1261-1277) դրանից հետո ուղիղ 14 տարի զերծ մնաց հայերի հետ ընդհարումից: Բայց հետագայում Ղարամանյանները կրկին անցնելու էին հարձակման և, դաշնակցելով Մամլուքյան սուլթանության հետ, շատ անգամ էին հարձակվելու Հայոց թագավորության վրա:

Ահա սա է հետագայում ծավալվող իրադարձությունների հիմնական մասնակիցների ընդհանուր բնութագիրը, մասնակիցներ, որոնց գործողություներին էլ վիճակված էր վճռական դեր խաղալ Մերձավոր Արևելքի կյանքում:

[Lion]

1260 սեպտեմբերի 2 - 3 – Այն Ջալալ ամրոցի ճ-մ (նույնպես հայտնի է որպես Այն Ջալուդ ամրոցի ճ-մ կամ Թաբոր լեռան ճ-մ) (Պաղեստին, Թաբոր լեռան ստորոտում)

1260 թ-ի օգոստոսի վերջին, տեղեկանալով Մեծ խան Մանգուի մահվան մասին, իլխան Հուլավուի ընդհանուր ղեկավարությամբ գործող Իլխանության (մոտ 150.000) և Հեթում I-ի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության (մոտ 45.000) միացյալ բանակը ընդհատեց առաջխաղացումը դեպի Ասորիքի հարավ: Իլխանության բանակը ուղղություն վերցրեց դեպի Ղարաղորում, իսկ Կիլիկիայի և Քարթլիի թագավորությունների, ինչպես նաև Զաքարյանների իշխանության բանակները վերադարձան Հայրենիք: Միաժամանակ ձեռք բերած հաջողությունը ամրապնդելու և Մամլուքյան սուլթանության բանակի հնարավոր առաջխաղացումը կանխելու նպատակով Իլխանության բանակի մի մասը (20.000) ու Կիլիկիայի թագավորության բանակի մի ջոկատ (500) քրիստոնեությունն ընդունած մոնղոլ զորավար Քիտ-Բուղայի գլխավորությամբ թողնվեց Պաղեստինում: Տեղեկանալով ստեղծված իրավիճակի մասին` Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 100.000) ուղղություն վերցրեց դեպի Պաղեստին: Թշնամու բանակի տեղաշարժի մասին հետախույզներից իմացած Իլխանության բանակը և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները, չիմանալով սակայն թշնամու հսկայական թվական գերակշռության մասին, շարժվեցին վերջինիս ընդառաջ:
I փուլ – Սեպտեմբերի 2-ին Մամլուքյան սուլթանության բանակը շրջապատեց և լիովին ոչնչացրեց հակառակորդի առաջապահը, որի ճակատագրի մասին որևէ տեղեկություն չունեցող Իլխանության հիմնական բանակը ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները շարունակեցին մոտենալ թշնամուն:
II փուլ – Սեպտեմբերի 3-ի վաղ առավոտյան Մամլուքյան սուլթանության բանակը, հիմնական ուժերը տեղավորելով դարանում, մամլուք Բեյբարսի գլխավորած սակավաթիվ ուժերով մարտակարգ ընդունեց թշնամու շարժման ուղղության վրա: Տեղյակ չլինելով այդ մասին` Իլխանության հիմնական բանակը և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները մոտեցան մարտակարգ ընդունած հակառակորդի ռազմիկներին ու աղեղների հարվածների տակ առան վերջիններիս: Կարճ ժամանակ անցՄամլուքյան սուլթանության բանակի առաջապահը, իբր չդիմանալով հակառակորդի հարվածներին, դիմեց կանխամտածված փախուստի:
III փուլ – Ոգևորված ձեռք բերված կեղծ հաջողությունից` Իլխանության բանակը ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները սկսեցին հետապնդել թշնամուն, սակայն կարճ ժամանակ անց ընկան հակառակորդի կողմից նախապես պատրաստված դարանը և հայտնվեցին լիակատար շրջապատման մեջ: Առավոտից մինչև կեսօր տևած համառ ձեռնամարտում Մամլուքյան սուլթանության բանակը ի վերջո հաղթանակ տարավ և գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացրեց հակառակորդին:
IV փուլ – Իլխանության բանակի և նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկներից շատ քչերին հաջողվեց ճեղքել հակառակորդի շարքերը և հետագայում ապաստանել Կիլիկիայի թագավորությունում:
Հայերը կորցրին մոտ 480, դաշնակիցը` մոտ 19.500, թշնամին` մոտ 5.000 զինվոր: Քիտ-Բուղան գերի ընկավ: Ու երբ նրան ներկայացրեցին Բեյբարսին, վերջինս պահանջեց մոնղոլից իսլամ ընդունել: Սակայն մոնղոլ զորավարը ոչ միայն չհամաձայնեց կրոնափոխ լինել, այլև իլխանի անունից սկսեց սպառնալ Բեյբարսին և ասել, որ շուտով մոնղոլական նոր բանակ կգա ու իրենց պարտության վրեժը կլուծի: Արդյունքում Բեյբարսը հրամայեց գլխատել Քիտ-Բուղային: Իսկ մամլուքները իրոք որ խոշոր հաղթանակ էին շահել: Զարգացնելով հաջողությունը` Մամլուքյան սուլթանության բանակը առանց լուրջ մարտերի մտավ Երուսաղեմ, Դամասկոս, Համմա և Հեմս:

Սակայն սա դեռ բոլորը չէր: 1260 սեպտեմբերի կեսին ձեռք բերված հաջողության պտուղները լրիվ օգտագործել փորձող Մամլուքյան սուլթանության բանակը Կիլիկիայի թագավորության բանակից գրավեց նաւ Հալեպը: Ընդ որում հայերն իրենք էլ առանձնապես չէին ձգտում մնալ քաղաքում և ստեղծված պայմաններում գերադասում էին նահանջել և ամրանալ իրենց լեռներում: Սակայն թշնամու հաջողությունները սրանով էլ չսահմանափակվեցին. 1260 հոկտեմբերի սկզբին առաջխաղացումը շարունակած Մամլուքյան սուլթանության բանակը Կիլիկիայի թագավորության բանակից գրավեց նաև Մարաշը, Այնթապը և Բեհեսնի ամրոցը:

Մամլուքներն օգտվել էին իրենց հաղթանակից ինչպես պետք էր, իսկ մոնղոլները, որ այդ ժամանակ զբաղված էին հերթական Մեծ խանի ընտրությամբ, ուղղակի ժամանակ ու միջոցներ չունեին պատասխան քայլեր անելու: Արդյունքում Մոնղոլա-Մամլուքյան I պատերազմը ավարտվեց` իր հետևից թողնելով մի շարք չլուծված հարցեր: Ճիշտ է, Իլխանության տիրապետության տակ ընկան միայն Եփրատից արևելք գտնվող տարածքները, իսկ Ասորիքը այնուհանդերձ շարունակեց պատկանել Մամլուքյան սուլթանությանը, սակայն անակնկալ հանգամանքների բերումով ընդհատված հակամարտությունը երկու գերտերությունների միջև որևէ կերպ լուծված համարվել չէր կարող...

[Lion]

Մամլուքյան սուլթանությանը հաջողվեց կասեցնել թշնամու առաջխաղացումը դեպի սեփական տարածքի խորքը: Ընդ որում ձեռք բերված հաջողության մեջ հիմնական դերակատարությունն ունեցել էր Բեյբարսը, ինչը վերջինիս ապահովել էր մեծ փառք ու հեղինակություն: Սուլթանությունում հասունացել էր իշխանափոխության հերթական պահը, բայց, ի դժբախտություն իրեն, Կուտուզը այդ մասին այդպես էլ գլխի չընկավ: 1260 թ-ի հոկտեմբերի 24-ին Կուտւզը և իր շքախումբը, որի մեջ էր նաև Բեյբարսը, մեկնեցին որսի: Որսի ժամանակ Բեյբարսին հաջողվեց այնպես անել, որ ինքն ու Կուտուզը մնան մենակ: Արդյունքում Բեյբարսը սպանեց Կուտուզին և, սպանվածի հանդերձաքնով վերադառնալով սուլթանի շքախմբի անդամների մոտ, ստիպեց վերջիններիս ճանաչել իրեն սուլթան:

Մամլուքյան սուլթանության սուլթան հռչակվեց աս-Զահիր Ռուկ-էդ-Դին Բեյբարս I ալ-Բունդուկտուրը (1260-1277)` մամլուքյան սուլթաններից ամենահզորը, ամենաընդունակն ու տաղանդավորը: Լայն դիվանագիտական կապեր հաստատելով Իլխանության հակառակորդների հետ` միաժամանակ, սակայն, վերջինս ձեռնամուխ եղավ նաև Արևելքում խաչակիրների իշխանության ոչնչացմանը:

Ընդ որում եթե մամլուքների գայլային ոհմակում գոնե մեկ քիչ թե շատ համեմատաբար կարգին մարդ կար, ապա դա հենց Բեյբարսն էր, որի մեջ մարդկային գծերը դեռևս վերջնականապես չէին մահացել: Այսպես, երբ Էյուբյանների գործերը Եգիպտոսում վատացան, հենց Բեյբարսն էր, որ ամենավերջինը լքեց իր նախկին անհեռատես տերերին: Ավելին, երբ Բեյբարսը հռչակվեց սուլթան, նա միանգամից էլ հիշեց իր նախկին տիրոջը` Բունդուկտուրին, որին մեծ պատիվների արժանացրեց ու նշանակեց Դամասկոսի և ողջ հարավային Ասորիքի կառավարիչ: Ընդ որում Բեյբարսը դաժան չվարվեց նաև իր մյուս երբեմնի ծառայակցի` իր երբեմնի զորանոցային ընկեր Շնջարի-ալ Հալաբիի հետ: Հերթական այս փառասերը, որը նշանակվել էր պատանի ալ-Մանսուր Նուր-էդ-Դին Ալիի խնակակալ և սեփական ծրագրերն ուներ սուլթանական գահին տիրելու համար, իր սանի սպանությունից հետո Կուտուզի հրամանով ձերբակալվել էր, բայց հետո ազատ էր արձակվել և 1260 թ-ի սկզբներին նշանակվել էր Դամասկոսի կառավարիչ: Եվ ահա նույն այդ Կուտուզի սպանությունից հետո Շնջարը ապստամբության դրոշ պարզեց և, ամրանալով Դամասկոսում, պատրաստվեց վիճարկել սուլթանական գահը Բեյբարսի հետ: Ինչպես արդեն ասվեց, այս պայքարը Շնջարին հաջողություն չբերեց ու Դամասկոսի նոր կառավարիչ դարձավ Բունդուկտուրը, բայց, հանուն հին ընկերության, Բեյբարսը ոչ միայն խիստ չվարվեց Շնջարի հետ, այլև նշանակեց վերջինիս իր զորավարների թվում և դարձրեց Հալեպի ու ողջ հյուսիսային Ասորիքի կառավարիչ:

Մի խոսքով, Բեյբարսի մոտ մարդկային զգացումները, համեմատած մյուս մամլուքների հետ, ամենաշատն էին զարգացած ու այս մասին մենք դեռ էլի կխոսենք: Իսկ այժմ միայն ավելացնենք, որ, թեև այս սուլթանի մոտ երախտիքի ու ընկերության զգացումները դեռևս վերջնականապես չէին մեռել, բայց սա ամենևին էլ չէր նշանակում, որ նա թույլ սուլթան էր. պետք եղած դեպքում Բեյբարսը գործում էր շատ վճռական ու կտրուկ...

[Lion]

1262 գարնանը Մամլուքյան սուլթանության բանակը (մոտ 70.000) պաշարեց Անտիոքը դուքս Բոհեմունդ Տերենտացու գլխավորած Անտիոքի դքսության բանակից (մոտ 2.000) և քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 200), սակայն, խուսափելով Հեթում I-ի ու Սմբատ Սպարապետի գլխավորությամբ առաջխաղացող Կիլիկիայի թագավորության (մոտ 60.000) և Իլխանության (մոտ 50.000) միացյալ բանակից, նահաջեց:

Այնուհանդերձ հետագա տարիներին Մամլուքյան սուլթանությանը աստիճանաբար հաջողվեց ոչնչացնել խաչակրաց իշխանությունների վերջին մնացորդները և դանդաղ, սակայն հաստատուն կերպով, մոտենալ Կիլիկիայի թագավորության սահմաններին: Օր-օրի հասունանում էր ընդհարումը երկու պետությունների միջև, ընդհարում, որին վիճակված էր վճռական դեր խաղալ Մերձավոր Արևելքի քաղաքական երկնակամարում:

Հայ-Մամլուքաղարամանյան I պատերազմ
(1266-1306)

1266 օգոստոսի 23 - 25 – Մառ ամրոցի ճ-մ

Մամլուքներ Կալաունի և Շնջարի գլխավորած Մամլուքյան սուլթանության բանակը (90.000, որից 45.000 հեծյալ) հարավից մոտեցավ Ամանոսյան լեռներին: Տեղեկանալով այդ մասին` Հեթում I-ը օգնություն հայցելու նպատակով մեկնեց Ջահան գավառում տեղակայված Իլխանության բանակի ճամբար, իսկ Սմբատ Սպարապետի, արքայորդիներ Լևոնի և Թորոսի, ինչպես նաև Կոստանդին պայլի գլխավորած Կիլիկիայի թագավորության բանակը (15.000) կենտրոնացրեց Պլատանա կիրճի մոտակայքում: Թշնամուն դիմակայող Հայկական բանակը խնդիր ստացավ ժամանակ շահելու, ուժերը կենտրոնացնելու և Իլխանության բանակի ժամանումը ապահովելու նպատակով հնարավորինս երկար կասեցնել թշնամու առաջխաղացումը: Հաշվի առնելով թշնամու քանակական ճնշող առավելությունը` Կիլիկիայի թագավորության բանակը պատրաստվեց վարել լեռնային պաշտպանողական մարտ: Այդ նպատակով օգոստոսի 23-ի վաղ առավոտյան Հայկական բանակը ուղղություն վերցրեց դեպի արևելք և ամուր պաշտպանական դիրքեր գրավեց Պլատանա կիրճի արևելյան մուտքի մոտ` Մառ ամրոցի մոտակայքում: Հայկական բանակի թևերում արքայորդիների գլխավորությամբ տեղավորվեց հեծելազորը, իսկ կենտրոնում տարածվող անտառում` հետևակը: Ընդ որում կենտրոնի առաջին գծում տեղավորվեց ծանր, իսկ երկրորդում` թեթև հետևակը: Հետևակի դիրքերը ուժեղացված էին նաև նիզականետ և քարանետ մեքենաներով: Կենտրոնի, ինչպես նաև ողջ բանակի ղեկավարությունը իր վրա վերցրեց Սմբատ Սպարապետը:
Օգոստոսի 23-ի երեկոյան Հայկական դիրքերին մոտեցած Մամլուքյան սուլթանության բանակը դադարեցրեց առաջխաղացումը և մարտակարգ ընդունեց` հիմնական ուժերը տեղաբաշխելով Հայկական մարտակարգի ձախի դիմաց: Տեղեկանալով այդ մասին` նույն գիշեր էլ Հայկական բանակի հրամանատարությունը կենտրոնից և աջից լրացուցիչ ուժեր տեղափոխեց դեպի ձախ:
I փուլ – Օգոստոսի 24-ի վաղ առավոտյան Մամլուքյան սուլթանության բանակը ողջ ճակատով անցավ հարձակման: Սակայն բռնկված և մինչև օրվա երկրորդ կես շարունակված համառ մարտում Հայկական բանակը, արդյունավետ օգտագործելով նաև նիզականետ ու քարանետ մեքենաները, ետ մղեց թշնամու բոլոր գրոհները:
II փուլ – Երեկոյան թշնամին վերսկսեց կարճ ժամանակով ընդհատված մարտը: Ու թեև Մամլուքյան սուլթանության բանակի հերթական գրոհները կրկին ետ մղվեցին, սակայն նույն գիշեր էլ մի շարք դավաճան իշխաններ, ահաբեկվելով թշնամու հետագա հարձակումներից, իրենց հեծյալ գնդերով սկսեցին աստիճանաբար լքել մարտադաշտը` կազմալուծելով Հայկական բանակի թևերի պաշտպանական ողջ համակարգը:
III փուլ – Օգոստոսի 25-ի վաղ առավոտյան Մամլուքյան սուլթանության բանակը կրկին վերսկսեց հարձակումները` հատկապես հզոր հարվածներ հասցնելով Հայկական բանակի թուլացած թևերին: Սակայն վերսկսված մարտում թշնամուն միայն մեծ դժվարությամբ հաջողվեց հաղթահարել շարքում մնացած Հայ ռազմիկների դիմադրությունը և գրավել Հայկական բանակի թևային պաշտպանական դիրքերը: Խենթորեն խիզախ ու անհավասար այդ մարտում շատ քաջերի հետ միասին ընկան նաև արքայորդի Թորոսը, Սմբատ Սպարապետի որդի Կոստանդինը, Կոստանդին պայլի որդի Լիկը և ուրիշներ, իսկ արքայորդի Լևոնը, սպարապետի որդի Վասիլ Թաթարը , ինչպես նաև Ժիրարդենը, Ատոմը և այլոք գերվեցին:
IV փուլ – Կեսօրին, հաշվի առնելով թևանցման իրական վտանգը, սպարապետի հրամանով կենտրոնում մարտնչող Հայկական հետևակը ոչնչացրեց նիզականետ ու քարանետ մեքենաները և, բաժանվելով մանր խմբերի, հաջողությամբ հեռացավ մարտադաշտից:
Հայերը կորցրին մոտ 7.000, թշնամի` մոտ 20.000 զինվոր:

[Lion]

Այս նկարում միջնադարյան նկարիչը պատկերել է Մառի ողբերգական ճակատամարտը, կամ, ավելի ճիշտ, նրա վերջը, երբ Թորոսն արդեն սպանվել էր, իսկ Լևոնը գերվում էր: ՈՒշադրություն դարձրեք հայոց արքայազնների զրահների վրա - այս ժամանակաշրջանում մերոնք արդեն սկսել էին կիրառել հենց այդ ժամանակ էլ Եվրոպայում տարածվել սկսող թերթային զրահները - մինչ այդ ռազմիկները հիմնականում կրում էին օղազրահներ: Հետաքրքիր է նաև մամլուքների հանդերձանքը, որը, կարծում եմ, կրկին բավականին ճշգրիտ է արտահայտում իրականությունը:

Սա Կիլիկիայի թագավորության պատմական քարտեզն է -

http://forum.hayastan.com/index.php?...eq=si&img=3505

որը կօգնի մեզ ավելի լավ պատկերացնել իրավիճակը:

Սա էլ Կիլիկիայի ընդհանուր-լանդշաֆտային քարտեզն է

http://maps.google.ru/?ie=UTF8&ll=36...229736&t=p&z=8

իսկ սա` կոնկրետ ճակատամարտի տեղանքի քարտեզն է

http://maps.google.ru/?ie=UTF8&ll=36...64359&t=p&z=12

Հիշատակված ճակատամարտը տեղի է ունեցել քարտեզի "կենտրոնում", այնտեղ, որտեղ երկու մոխրագույն գծերը (ճանապարհները) հատում են լեռնաշղթան` Belen-ից մի քիչ վերև ու ձախ: Հայկական բանակը, թևերով հենվելով ճանապարների կողքերում բարձրացող երկու բարձունքներին, լայնությամբ փակել էր կիրճի ողջ մուտքը` գրավելով ճակատով մոտ 2,5 կմ ունեցող տարածություն: Հետաքրքիր է պատմիչների այն տեղեկությունը, որ թշնամին հիմնական հարվածները ուղղել է մեր ձախ թևին. իրոք, մամլուքները տակտիկապես ճիշտ էին վարվել, քանի որ, եթե ուշադիր լինենք, Հայկական բանակի ձախ թևում (հյուսիսում) բարձրացող լեռները ավելի հեշտ հասանելի էին, քան աջինը` (հարավում, ավելի սևոտ են): Բացի այդ ձախ թևում կա (քարտեզի վրա երևում է) ճանապարհ, ինչն իր հերթին վկայում է, որ այս թևում հայերի դիրքերն համեմատաբար ավելի հեշտ անցանելի են եղել...

Մինչև առաջ անցնելը պարզաբանենք ևս մեկ հանգամանք: Վասիլ Թաթարը, հոր արժանի զավակը հանդիսացած այդ երիտասարդ ու քաջարի ռազմիկը, ծնվել էր 1247 թ-ին Սմբատ Սպարապետի թաթարուհի կնոջից, որին Հայոց սպարապետին էր նվիրել Մոնղոլական կայսրության Մեծ խանը` ի նշան հայ-մոնղոլական դաշինքի կնքման: Վասիլը դիմագծերով նման էր թաթարի և այդ պատճառով էր ստացել իր մականունը: Լիակատար պարզության համար նշենք, որ Սմբատ Սպարապետը, որը մինչ այդ արդեն բավականին երկար ժամանակ ամուսնացած էր հայուհու հետ և նրանից ուներ բազում երեխաներ, դաշնադրության կնքումից հետո ոչ պակաս երկար ժամանակ փաստացի ուներ երկու կին: