Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

“Չուժոյ պախմել” կռվին խառնվելու գործում հայերին հավասարվելը ևս գործնականում անհնար է: Ահա “Չուժոյ պախմել”-ների թոփ-տասնյակը.

1. 1762 թ – Բենգալիայի նավաբության բանակի կազմում հայերը մասնակցեցին նավաբության և Նեպալի թագավորության միջև ծագած պատերազմին - էդ նեպալցիքի հայացքը, ասեմ ձեզ, հայերին հեչ դուր չէր եկել,
2. 1741-1743 թվականների Ռուսական կայսրության բանակի կազմում հայերը մասնակցեցին Շվեդական թագավորության դեմ պատերազմին ու հաջողացրին գրավել Հելսինկին - "Հայաստանում Հելսինկյան կոմիտեի նախագահ"-ի ականջը կանչի,
3. 1009 թ-ին Կիևյան Ռուսիայի բանակի կազմում հայերը մասնակցեցին Լեհական թագավորության դեմ սկսված պատերազմին ու ահագին հարամեցին մինչ այդ չափազանց հաջող եփվող "լեհական բորշչը",
4. 1376 թ-ին Հայ ռազմիկները Հռոմեական սրբազան կայսրության բանակի կազմում մասնակցեցին Ուլմի պաշարմանը Շվաբական քաղաքային միությունից - դալոյ բուրժույամ,
5. 237 թ-ին, Հռոմեական կայսրությունում սկիզբ առած գահակալական պայքարում, որպես դաշնակից Իտալիայում գտնվող հայ նետաձիգները կայսր հռչակեցին արիստոկրատ Տիտոսին, բայց սա շուտով մահացավ - հայի բախտ,
6. Հայերի “տաք ձեռքի” տակ են ընկել նաև վանդալները: 545 թ-ին Կարթագենում գտնվող հայ ռազմիկները անակնկալ հարձակումով հաղթեցին Գոնթարիսի գլխավորությամբ ապստամբած վանդալներին և հետ գրավեցին Կարթագենը,
7. 1074 թ-ին Եգիպտոսում գտնվող հայ ռազմիկները ոչնչացրեցին Հարավային Եգիպտոսում ապստամբություն բարձրացրած սևամորթ ռազմիկներին և վերականգնեցին Ֆաթիմյան խալիֆների իշխանությունը այդ տարածքի վրա - ռասսիզմ է, ուրիշ ոչինչ,
8. 14-րդ դարում Գալիցկո-Վոլինյան իշխանության բանակի կազմում հայ ռազմիկները բազում անգամներ ընդհարվեցին Լիտվայի Մեծ իշխանության հետ - լավ արեցին, բա չէ, գիտեն թե սովետը քանդելովա,
9. 1380 թ-ին հայերը մասնակցեցին հայտնի Կուլիկովյան ճ-մ-ին: Ընդ որում, որ ոչ մի կողմն էլ հանկարժ չնեղանա, սույն տուրուդմփոցին հայերը ներկա էին մարտնչող երկու կողմերի բանակների կազմում էլ,
10. 1739-1740 թվականներին Նադիր-շահի բանակի կազմում հայերը մարտնչեցին Մեծ Մողոլների կայսրության դեմ - "Մեծ Մողոլ, Մեծ Մողոլ... մողոլ էին, էլի":

[Lion]

Սկզբնաղբյուրներում հստակորեն չի արտահայտված 198 թ-ի արևելյան արշավանքում հռոմեական բանակի թվաքանակը, որը կարելի է պարզել միայն առկա տվյալների վերլուծության արդյունքում:
Դա պարզելու համար հռոմեական բանակը կազմող լեգեոնները կրկին նպատակահարմար է դիտարկել 2 խմբում.
ա) լեգեոններ, որոնք ուղղակիորեն հիշատակվում են Սեպտիմիոս Սևերոսի բանակի կազմում.
1. I Adiutrix-ը,
2. I Italica-ն,
3. I Parthica-ն,
4. II Parthica-ն,
5. III Gallica-ն,
6. III Italica-ն,
7. III Parthica-ն,
8. IV Scythica-ն,
9. VII Claudia-ն,
10. VIII Augusta-ն,
11. XVI Flavia-ն:
բ) լեգեոններ, որոնք ուղղակիորեն չեն հիշատակվում, սակայն որոնք այդ ժամանակ գտնվում էին արևելյան և հարավ-արևելյան ուղղություններում և կարող էին հայտնվել Սեպտիմիոս Սևերոսի բանակի կազմում.
1. II Traiana-ն (198 թ-ին տեղաբաշխված էր Եգիպտոսում),
2. IV Flavia-ն (198 թ-ին տեղաբաշխված էր Կապադովկիայում),
3. VI Ferrata-ն (198 թ-ին տեղաբաշխված էր Ասորիքի հարավում),
4. X Fretensis-ը (198 թ-ին տեղաբաշխված էր Երուսաղեմում),
5. XII Fulminata-ն (198 թ-ին տեղաբաշխված էր Մելիտեում),
6. XV Apollinaris-ը (198 թ-ին տեղաբաշխված էր Սատաղում):
Այսպիսով հաստատապես հայտնի է, որ Սեպտիմիոս Սևերոսի տրամադրության տակ կար 11 լեգեոն` որոնց կազմում ("Օգոստոսյան լեգեոն"-ի 6.826 հաստիքային թվաքանակի պայմաններում) պետք է ընդգրկված լիներ 75.086 լեգեոներ: Սրանից զատ արևելյան ու հարավ-արևելյան ուղղություններում 198 թ-ին տեղաբաշխված էր ևս 6 լեգեոն` 40.956 լեգեոներ:
Այս պայմաններում կարելի է ենթադրել, որ տեղերում անհրաժեշտ-նվազագույն կայազորային և սահմանապահ ուժեր թողնելուց հետո, անմիջականորեն մարտական գործողություններ վարելու համար կարող էր լինել մոտ 100.000 լեգեոներ: Իր հերթին արևելյան պրովինցիաներից այս բանակին կարող էր միանալ ևս մոտ 60.000 դաշնակից ռազմիկ:
Այսպիսով կարելի է պնդել, որ Սեպտիմիոս Սևերոսի բանակը կազմում էր 160.000 ռազմիկ, որից մոտ 100.000 լեգեոներ և 60.000 դաշնակից:

[Մեղապարտ]

"Ռուսա I-ի (մ.թ.ա. 735-713) ու Արարատյան թագավորության համար քաջաբար պայքարած և զոհված Բագրատունյաց իշխանի տոհմի հետնորդ, Բաբելոնյան գերությունից հաջողությամբ ազատված Սմբատ Բագրատունու (մ.թ.ա մոտ 600-550) որդի Աշոտի (մ.թ.ա մոտ 550-510) շառավիղը հանդիսացող Բագրատի (մ.թ.ա մոտ 270-235) օրոք Բագրատունիների տոհմը, որը վերը հիշատակված Աշոտի օրոք ընդհարվել էր Հայկազունիների հետ և դրա արդյունքում, դատելով ըստ ամենայնի, լուրջ անկում էր ապրել ու հեռացել առաջատար նախարարական տոհմերի շարքից, կրկին սկսում է վերելք ապրել:
http://www.akumb.am/showthread.php?t=12313&page=16
Ինչքանով է կապված (եթե կապ կա) 539 ի Բաբելոնի գրավման և հայկական զորախմբի մասնակցման հետ:

Եվ հաջորդ հարցը ,կարծեմ ունեցել ենք Փառնակ թագավոր նա կապված է Փառանվազ անունով գահակալի հետ որը թագավորել է Վրաստանում ե կարծես թե համարվում է Վրացական պետության հիմնադիրը:

[Lion]

Ինչքանով է կապված (եթե կապ կա) 539 ի Բաբելոնի գրավման և հայկական զորախմբի մասնակցման հետ:

Ըստ իս որևէ կապ չկա, թեև հենց Բաբելոնի այդ գրավման հետ է կապվում "Հրեական գերության" ավարտը

Եվ հաջորդ հարցը ,կարծեմ ունեցել ենք Փառնակ թագավոր նա կապված է Փառանվազ անունով գահակալի հետ որը թագավորել է Վրաստանում ե կարծես թե համարվում է Վրացական պետության հիմնադիրը:

Ինձ հայտնի չէ Մեծ Հայքի կամ հայոց այլ թագավորության որևէ արքա "Փառնակ" անունով, այն էլ վրաց Փառնավազի ժամանակակից: Քո ասած Փառնավազը Փառնավազ I-ն (մ.թ.ա. 305-240) է...

Գուցե նկատի ունեիր, որ Փառնվազի անունը կապված է Պոնտոսի թագավորության "Փառնակ"-ների հետ?

[Lion]

Լիոն... գրքերի մասին կարծիք վաղուց եմ ասել, դրանք ոչ միայն հավաստի չեն, ոչ միայն իրենց մեջ կեղծիք են պարունակում, այլև նախատեսված են ազգայնամոլությամբ տառապողների փառասիրությունը բավարարելու համար:

Գրքերիս մասին հնչել է նման կարծիք: Կուզենայի լսել հիմնավորումները առ այն, որ իմ գրքերը.

1. հավաստի չեն,
2. իրենց մեջ կեղծիք են պարունակում:

Խնդրում եմ բերեք փաստեր...

[Chuk]

Գրքերիս մասին հնչել է նման կարծիք: Կուզենայի լսել հիմնավորումները առ այն, որ իմ գրքերը.

1. հավաստի չեն,
2. իրենց մեջ կեղծիք են պարունակում:

Խնդրում եմ բերեք փաստեր...

Կարծիքը հնչեցրել եմ ես: Իրավունք ունեմ ունենալ իմ տեսակետն ու ամեն տեղ բարձրաձայնել:
Փաստեր բերելու մտադրություն անգամ չունեմ, որովհետև նախկին անգամները (նաև, կարծեմ, այս թեմայի էջերում) երբ բերվել են փաստեր և հիմնավորումներ, հեղինակի (Լիոնի) կողմից եղել է այնպիսի արձագանք, որ հասկացել եմ, որ հետայսու այդպիսի քննարկման մեջ չեմ մտնելու: Շարունակում եմ պարզապես ունենալ իմ տեսակետն ու ամենուր այն բարձրաձայնել:

[Lion]

Կարծիքը հնչեցրել եմ ես: Իրավունք ունեմ ունենալ իմ տեսակետն ու ամեն տեղ բարձրաձայնել:
Փաստեր բերելու մտադրություն անգամ չունեմ, որովհետև նախկին անգամները (նաև, կարծեմ, այս թեմայի էջերում) երբ բերվել են փաստեր և հիմնավորումներ, հեղինակի (Լիոնի) կողմից եղել է այնպիսի արձագանք, որ հասկացել եմ, որ հետայսու այդպիսի քննարկման մեջ չեմ մտնելու: Շարունակում եմ պարզապես ունենալ իմ տեսակետն ու ամենուր այն բարձրաձայնել:

Իրավունք ունես: Ես էլ իրավունք ունեմ ասելու և ունենալու իմ կարծիքը:

Այսպիսով, հաշվի առնելով, որ դու բազում անգամ խուսափել ես կոնկրետ քննարկումից և, ինչպես այս անգամ, այնպես էլ նախորդ անգամները, ուղղակի արել ես ընդհանուր բնույթի և անհիմն դատողություններ և առաջնորդվելու իմ կարծիքը ունենալու իրավունքով, ասում եմ.

Դու զբաղված ես ընդամենը իմ գրքերին դատարկ և ոչինչ չարզեցող ֆրազներով հագեցված պիտակավորում կպցնելով:

Ես ցանկացած ժամանակ և ցանկացած վայրում պատրաստ եմ խոսակցությունը տանել ավելի կոնկրետ-փաստական ուղով, եթե ցանկություն կլինի: Իսկ առայժմ կրկնում եմ, որ քո կարծիքը ոչ այլ ինչ է, քան դատարկ և ոչինչ չարժեցող պիտակ:

[Chuk]

Այսպիսով, հաշվի առնելով, որ դու բազում անգամ խուսափել ես կոնկրետ քննարկումից և, ինչպես այս անգամ, այնպես էլ նախորդ անգամները, ուղղակի արել ես ընդհանուր բնույթի և անհիմն դատողություններ և առաջնորդվելու իմ կարծիքը ունենալու իրավունքով, ասում եմ.

Պարզապես հիշեցնում եմ, որ վերջին անգամ երբ քննարկում էինք և ես առաջին երկու հատորներիցդ կոնկրետ օրինակներ էի բերում, դու հայտարարեցիր, որ առաջին երկու հատորներում անճշտություններ շատ կարող են լինել, ինձ առաջարկելով կարդալ մյուս հատորները: Սա այսպես, հիշեցում, իրականությունից շեղված չլինելու համար: Իսկ մնացածն, անշուշտ կարող ես հայտարարել որ իմ գնահատականները դատարկ ու ոչինչ չասող են, սակայն ես էլ ուզում եմ ուշադրությունդ հրավիրել նրա վրա, որ քո գիրքը քննարկելուց ես անշահախնդր կողմ եմ, դու՝ շահախնդիր: Եվ ինձ բոլորովին դուր չի գալիս պաշտպանական այն ռեակցիան, երբ ցանկացած քննադատություն համարվում է անձնական թշնամանքի դրսևորում: Ահա հենց դա է պատճառը, որ սովորական քննադատությունից ես անցել եմ գիրքդ իր իրական անունով կոչելու՝ ԳՌԴՈՆ:

Լավ կաց
Համարիր խոսքերս դատարկ ու չարակամություն: Դա քո խնդիրն է:

[Lion]

Պարզապես հիշեցնում եմ, որ վերջին անգամ երբ քննարկում էինք և ես առաջին երկու հատորներիցդ կոնկրետ օրինակներ էի բերում, դու հայտարարեցիր, որ առաջին երկու հատորներում անճշտություններ շատ կարող են լինել, ինձ առաջարկելով կարդալ մյուս հատորները:

Խոսքերս կմեջբերես, նայենք դրանց կոնտեքստները? Ես այդ բառերը եթե նույնիսկ ասել էլ եմ, նկատի եմ ունեցել ընդամենը տեխնիկական անճշտությունները, այլ ոչ թե բովանդակային: Այսինքն ես ընդամենը նկատի եմ ունեցել, որ ես, հաշվի առնելով տպագրական փորձ չունենալս, հնարավոր է, որ առաջին երկու հատորներում թույլ եմ տվել տեխնիկա-տպագրական բնույթի սխալներ: Ընդամենը այսքանը, իսկ բովանդակային առումով ես առաջին երկու հատորների սխալի մասին բան չեմ ասել:

Սա այսպես, հիշեցում, իրականությունից շեղված չլինելու համար:

Իրականությունը, ինչպես տեսնում ես, այլ է:

Իսկ մնացածն, անշուշտ կարող ես հայտարարել որ իմ գնահատականները դատարկ ու ոչինչ չասող են, սակայն ես էլ ուզում եմ ուշադրությունդ հրավիրել նրա վրա, որ քո գիրքը քննարկելուց ես անշահախնդր կողմ եմ, դու՝ շահախնդիր:

Չէի ասի, որ անշահախնդիր ես, հաշվի առնելով քաղաքական հայացքների տարբերությունը, որի մասին ես երեկ ասացի:

Եվ ինձ բոլորովին դուր չի գալիս պաշտպանական այն ռեակցիան, երբ ցանկացած քննադատություն համարվում է անձնական թշնամանքի դրսևորում:

Նման բան բացարձակապես չկա: Իսկ եթե հակառակը կպնդես, խնդրում եմ կոնկրետ ցիտատներ բեր, որտեղ ես քննադատությունը անձնական դաշտ եմ տեղափոխել:

Ահա հենց դա է պատճառը, որ սովորական քննադատությունից ես անցել եմ գիրքդ իր իրական անունով կոչելու՝ ԳՌԴՈՆ:

Դատարկ, ոչինչ չասող, անձամբ ինձ համար ուղղակի անպետք և, հաշվի առնելով պատմական գիտելիքների մակարդակդ, ուղղակի անարժեք պիտակ:

Լավ կաց

Դու էլ:

Համարիր խոսքերս դատարկ ու չարակամություն:

Խոսքերումդ կա ընդամենը մակերեսայնություն, այդքան բան:

[Chuk]

Խոսքերս կմեջբերես, նայենք դրանց կոնտեքստները? Ես այդ բառերը եթե նույնիսկ ասել էլ եմ, նկատի եմ ունեցել ընդամենը տեխնիկական անճշտությունները, այլ ոչ թե բովանդակային: Այսինքն ես ընդամենը նկատի եմ ունեցել, որ ես, հաշվի առնելով տպագրական փորձ չունենալս, հնարավոր է, որ առաջին երկու հատորներում թույլ եմ տվել տեխնիկա-տպագրական բնույթի սխալներ: Ընդամենը այսքանը, իսկ բովանդակային առումով ես առաջին երկու հատորների սխալի մասին բան չեմ ասել:

Ես փոքր-ինչ սխալ ներկայացրի, դու իմ ասածը բառացի չէիր ասել, սակայն որոշակի քննադատությունից հետո գրել ես հետևյալը.

Իմ գիրքը վերաբերվում է Հայ ժողովրդի ռազմական պատմությանը: Ընդգրկում է մ.թ.ա. 3000 - մ.թ. 2008 թվականները: Սա շատ կարևոր է, դրա համար էլ շեշտում եմ - ՌԱԶՄԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆԸ, այլ ոչ թե Հայ ժողովրդի ՀՆԱԳՈՒՅՆ պատմությանը: Հնագույն, այսինքն այն մասը, որը քեզ և քո կողմնակիցներին դուր չի գալիս, կազմում է 65 հատորներից լավագույն դեպքում 2-ը` Հատորներ Առաջին և Երկրորդ: Երրորդ հատորից սկսվում է Արարատյան թագավորության ռազմական պատմությունը...

Ասածս ինչ է... Դու սխալ ես դնում շեշատադրումը: Հնագույն մասը կարևոր է, սակայն նույնիսկ եթե դու ճիշտ ես ու այն "զիբիլ" է /չնայած դա այդպես չէ/, ապա մնում են ևս 63 հատորներ, որոնք, առաջին անգամ հայ իրականության մեջ, ոչ միայն համընդգրկուն կերպով լուսաբանում են մեր ազգի անցած ռազմական ուղին, այլև տալիս են անհրաժեշտ վերլուծական նյութ: Ես չէի ուզենա, որ իմ գիրքը քննարկվեր միայն ՀՆԱԳՈՒՅՆ պատմության մասով, ինչն էլ շատ հաճախ կատարվում է: Եվ դու, եղբայր, հիշիր, որ գիրքը ընդգրկում է նաև Հին դարաշրջանը, Միջնադարը, մեր թվականները... այսինքն քո քննադատությունը լավագույն դեպքում վերաբերվում է... 1 և 2 հատորներին:

Մտածիր այս մասին:

Անկեղծ ասած բոլորովին հետաքրքիր չի, թե հիմա այս խոսքերդ ինչպես կմեկնաբանես, որովհետև ժամանակին սա ասելով դու ընդամենը հասկացնում էիր, որ մյուս հատորները (որոնք ես չունեի) ավելի հավաստի էին, անճշտություններ չկան: Ներքին համոզվածություն ունեմ, որ նման ձևակերպում կլիներ, եթե խոսեի ասենք 16-րդ հատորյակի մասին:

Ինչ վերաբերվում է գրքիդ մասին մյուս տեսակետներիս ու հիմնավորումներիս, ապա դրանցից շատերն առկա են թեմայի էջերում, այդ թվում գռդոնի հիմնավորումը:

[Lion]

Ես փոքր-ինչ սխալ ներկայացրի, դու իմ ասածը բառացի չէիր ասել,

Շնորհակալություն, սխալն ընդունելը քո այն քիչ հատկանիշներից է, որն ինձ դուր է գալիս: Այո, ես ասել եմ քո ցիտած խոսքերը և հիմա էլ եմ պնդում դրանք: Դրանցում դրված է հենց այն իմաստը,ո րը դրված է - առանց տողատակերի: Հուսով եմ մարդիկ կկարդան և կհասկանան այդ խոսքերը այնպես, ինչպես որ դրանք գրված են...

[Lion]

Ստորև ուզում եմ անդրադառնալ անարժանիորեն անհայտ մնացած, սակայն կարևոր մի պատերազմի, որի արդյունքում Անիի թագավորությունը, ետ մղելով մահմեդականների հերթական ոտնձգությունը, հնարավորություն ստացավ շարունակել իր խաղաղ զարգացումը:

Գիլանյան պատերազմ
(936)

Սաջյանների էմիրության անկումից հետո 930-ական թվականների կեսերում Անիի թագավորության հարավ-արևելքում գերիշխող դիրք գրավեց Գիլանի էմիրությունը, որը կարողացավ իր գերիշխանությանը ենթարկել նաև մի շարք ավելի մանր էմիրությունների: Համարելով, որ իր դիրքերը արդեն բավականին ամրապնդված են, Գիլանի էմիրությունը պատերազմ սկսեց Անիի թագավորության դեմ:

936 թ-ին Արտավանյան-Գողթն երթուղով Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Գիլանի, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 40.000) գրավեց Նախիջևանը Անիի թագավորության կայազորից և շարունակեց առաջխաղացումը դեպի հյուսիս: Շուտով թշնամին գրավեց նաև Դվինը:

936 – Խոր-Վիրապ ամրոցի ճ-մ (Արարատ, Ոստան Հայոց գավառ, Արտաշատի մոտ)

Տեղեկանալով թշնամու արշավանքի մասին` արքայից-արքա Աբբաս Քաջը և սպարապետ Գոռ Մարդպետունին, չսպասելով Մարզպանական ու Ոստանիկ բանակի հիմնական ուժերի հավաքվելուն, միայն Ոստանիկ բանակի մի մասով (մոտ 10.000) շարժվեցին Գիլանի, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակի (13.000) դեմ: Սակայն ստացվեց այնպես, որ սրընթաց երթի արդյունքում Ոստանիկ բանակը մասնատվեց` հետևակը հետ մնաց հեծելազորից: Արդյունքում Խոր-Վիրապ ամրոցի դիմացի ընդարձակ հարթավայրում մարտակարգ ընդունած թշնամուն Հայոց արքայի անձնական ղեկավարությամբ մոտեցավ միայն Ոստանիկ բանակի հեծելազորը:
I փուլ – Հայկական հեծելազորը անցավ հարձակման ողջ ճակատով և, ջախջախելով թշնամուն, փախուստի մատնեց նրան:
II փուլ – Հայկական հեծելազորը առանց մարտերի մտավ Դվին:
III փուլ – Հաջորդ օրը թշնամու բանակը Խոր-Վիրապ ամրոցի դիմացի հարթավայրում կրկին մարտակարգ ընդունեց: Ի պատասխան դրա Հայկական հեծելազորը կրկնեց հարձակումը թշնամու վրա: Բռնկվեց համառ մարտ:
IV փուլ – Մարտադաշտ հասավ Գագիկ արքայի գլխավորած Վասպուրականի թագավորության բանակը (մոտ 20.000) և, ընթացքից գետանցելով Արաքսը, ջախջախիչ հարված հասցրեց թշնամու բանակի ձախ թևին ու փախուստի մատնեց նրան:
V փուլ – Հայկական բանակը ճակատային ու թևային համակցված հարված հասցրեց թշնամու կենտրոնին և, ջախջախելով նաև այն, վերջնականապես փախուստի մատնեց թշնամուն:
VI փուլ – Հայկական բանակը հետապնդեց հակառակորդին մինչև Նախիջևան և ծանր կորուստներ պատճառեց նրան:
VII փուլ – Հայկական բանակը մտավ Նախիջևան:
Հայերը կորցրին մոտ 2.000, թշնամին` 8.000 զինվոր:

936 – Հադամակերտի ճ-մ (Վասպուրական, Մեծ Աղբակ գավառ)

Նախորդ իրադարձությունների հետ միաժամանակ Լաշքարիի և նրա որդի Լաշքարիստանի գլխավորած Գիլանի էմիրության բանակի մի մասը (մոտ 2.500) Պարսկահայք-Մեծ Աղբակ երթուղով հարավից ներխուժեց Վասպուրական: Ի պատասխան դրա Ատոմ Արծրունու գլխավորած Անձևացիքի իշխանության բանակը (մոտ 1.000) շարժվեց թշնամուն ընդառաջ և Հադամակերտ ամրոցի մոտի մի կիրճում դարան դրեց: Այնուհետև Ատոմը բանակցություններ սկսեց և խոշոր գումարի փոխարեն թշնամուն առաջարկեց հեռանալ: Սակայն Լաշքարին չընդունեց այս առաջարկը և, շարժվելով Հայկական բանակի ուղղությամբ, ճամբարեց նրա անմիջական մոտակայքում:
I փուլ – Հայկական թեթև հեծելազորը ներխուժեց թշնամու բանակատեղի և, որոշակի կորուստներ պատճառելով վերջինիս, կեղծ փախուստի դիմեց դեպի կիրճը:
II փուլ – Լաշքարին իր հեծելազորի մի մասով սկսեց հետապնդել Հայկական թեթև հեծյալներին, մտավ կիրճը և ընկավ Հայկական հիմնական բանակի պատրաստած թակարդը:
III փուլ – Հայկական հիմնական բանակը փակեց կիրճի մուտքը, որից հետո նախապես պատրաստված խոշոր քարեր գլորելու և նետահարության միջոցով գլխովին ոչնչացրեց թշնամուն: Սպանվեց նաև Լաշքարին:
IV փուլ – Լաշքարիստանը, իմանալով տեղի ունեցած մասին, իր բանակի մնացած մասով անցավ հարձակման և կրկին մտավ կիրճը, սակայն դարանակալ Հայկական բանակը թշնամու բանակի այս մասին էլ նույն կերպ ոչնչացրեց ու սպանեց նաև Լաշքարիստանին:
Հայերը կորցրին 50, թշնամին` 2.000 զինվոր: Գիլանյան պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Անիի թագավորությունը պահպանեց իր լիակատար անկախությունը և տարածքային ամբողջականությունը:

Մալադեց տղերքը

[Lion]

Սալարյան I պատերազմ
(950-952)

Չնայած նախորդ պատերազմում ձեռք բերված հաջողությանը, Անիի թագավորության համար հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը շարունակում էր ներկայացնել իրական սպառնալիք: Վիճակը հատկապես լրջացավ, երբ Ատրպատականում, խլելով գերիշխանությունը թուլացած Գիլանյան էմիրությունից, գերիշխանության հասավ Սալարյանների էմիրությունը: Անիի թագավորության նկատմամբ դրսևորելով ավելի ու ավելի ագրեսիվ վարքագիծ` այս էմիրությունը X-րդ դարի կեսերին ի վերջո անցավ ուղղակի ռազմական գործողությունների: Սկսվեց Սալարյան I պատերազմը:

950 թ-ին Արտավանյան-Գողթն երթուղով Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Սալարյան, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 50.000) գրավեց Նախիջևանը Անիի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000): Նախիջևանից արշավանքը դեպի հյուսիս-արևմուտք շարունակած թշնամու բանակը շուտով գրավեց նաև Դվինը, որից հետո, կայազորներ թողնելով գրաված քաղաքներում, բանակային հիմնական ուժերով հեռացավ Անիի թագավորության տարածքից:

951 թ-ին քրդական Շադադյան ցեղի գլխավորած քրդերը (մոտ 10.000) և Անիի թագավորության բանակը (մոտ 5.000) հետ գրավեցին Դվինը Սալարյանների էմիրության կայազորից (մոտ 1.000): Ցանկանալով ամրապնդել թագավորության հարավ-արևելյան սահմանը` Հայոց արքայի աջակցությամբ ստեղծվեց Անիի թագավորության գերագահությունը ընդունող քրդական Շադադյանների էմիրությունը: Սակայն կյանքը ցույց տվեց, որ սա քաղաքական լրջագույն մի բացթողում էր:

Նույն թվականին էլ, ցանկանալով վերականգնել խարխլված դիրքերը, Արտավանյան-Գողթն-Նախիջևան-Արած-Ուրծաձոր երթուղով Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Սալարյան, Հերի և Գողթնի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 70.000) դավաճանության շնորհիվ կրկին գրավեց Դվինը Շադադյանների էմիրության բանակից (մոտ 1.000) և քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 500): Այս անգամ ևս, ուժեղ կայազոր թողնելով Դվինում, թշնամին բանակային հիմնական ուժերով հեռացավ Անիի թագավորության տարածքից:

952 թ-ին Սյունյաց իշխանության (մոտ 10.000, այդ թվում լեզգիներ) և Շադադյանների էմիրության (մոտ 5.000) միացյալ բանակը մոտեցավ Դվինին և փորձեց գրավել քաղաքը, սակայն Դվինի ճ-մ-ում (Ոստան Հայոց գավառ, Մեծամոր գետի ափին) հաղթանակ տարավ Սալարյանների էմիրության բանակը (մոտ 15.000):

Նույն թվականին արշավի դուրս եկավ արդեն Անիի թագավորության բանակը (մոտ 20.000), որը, դաշնակցելով Շադադյանների էմիրության բանակի (մոտ 5.000) հետ, այնուհանդերձ հետ վերցրեց Դվինը Սալարյանների էմիրության կայազորից (մոտ 1.000):

Չբավարարվելով սրանով և զարգացնելով հաջողությունը` Անիի թագավորության բանակը (մոտ 40.000) Սալարյանների էմիրության կայազորից (մոտ 1.000) ազատագրեց նաև Նախիջևանը:

Սալարյան I պատերազմը ավարտվեց: Ու թեև Սալարյանների էմիրության հիմնական ուժերը պարտության չմատնվեցին, սակայն Անիի թագավորությունը պահպանեց իր լիակատար անկախությունը և տարածքային ամբողջականությունը:

Հարկ է ավելացնել, սակայն, որ պատերազմում ձեռք բերված հաջողությունները, որոնք որոշակիորեն պայմանավորված էին Սալարյանների էմիրությունում տիրող ներքաղաքական անկայուն վիճակով, այնուհանդերձ այդպես էլ չամրապնդվեցին քաղաքական դաշտում և Անիի թագավորությանը հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը շարունակեց իր գոյությունը:

Սալարյանների էմիր Մարզուբան I-ը (942-957), որը լուրջ խնդիրներ ուներ սեփական էմիրության արևելքում ինքնիշխան դիրք գրաված իր եղբայր Վասխուդանի (942-966) հետ, ի վիճակի չէր վարել երկարատև ու հատկապես նման ծանր ընթացք ստացած պատերազմ: Փորձելով օգտվել այս իրավիճակից և չեզոքացնել Սալարյանների էմիրության սպառնալից կեցվածքը, 953 թ-ին Վասպուրականի թագավորության բանակը, Անիի թագավորության համաձայնությամբ, մտավ էմիրության տարածք: Աղբյուրներում ուղղակի նշում չկա այս օպերացիային Անիի թագավորության բանակի մասնակցության մասին, սակայն շատ հավանական է ենթադրել, որ Վասպուրականի թագավորության արքա Դերենիկը (942-958) ուներ Անիի կենտրոնական իշխանության համաձայնությունը: Իսկ Անիի թագավորությունը այս օպերացիային ըստ երևույթին պաշտոնապես չի մասնակցել, քանի որ մի կողմից հենց նոր ավարտված պատերազմից հետո դա կդիտվեր որպես խաղաղության պայմանավորվածությունների խախտում, մյուս կողմից էլ` հենց այս ժամանակ մահացել էր Աբբաս Քաջը (929-953) և երկիրը զբաղված էր նոր արքայի` Աշոտ IV Ողորմածի (953-977) թագադրությամբ: Եվ ի վերջո` միայն Վասպուրականի թագավորության մասնակցությունը հնարավորություն էր տալիս Անիի թագավորությանը առիթի դեպքում ցուցաբերել դիվանագիտական ճկունություն. հայոց թագավորությունը կարող էր Սալարյանների էմիրության նկատմամբ դրսևորած գործողությունը առիթի դեպքում ներկայացնել, որպես "անհնազանդ վասալի ինքնագործունեություն":

Ընդ որում վիճակը կարծես թե բարելավեց նաև նրանով, որ Մարզուբան I-ի նկատմամբ "ատամ ուներ" նաև Բաղդատում փաստացի իշխանությանը տիրած Բուվայհյանների հզոր վեզիրը, որը չէր ցանկանում համակերպվել Ատրպատականում դե-ֆակտո անկախության հասած Սալարյանների էմիրության գոյության հետ, մանավանդ որ Մարզուբան I-ը հասել էր նրան, որ բռնել ու ուղղակի Ատրպատականից վտարել էր Ատրպատականի ազգությամբ քուրդ կառավարիչ, Բուվայհյանների ներկայացուցիչ Դայսամ Իբրահիմ ալ-Քուրդիին, որը ապաստանել էր Վասպուրականում: Այս պարագայում կարծես թե ապահովված էր նաև քրդերի աջակցությունը և շահագրգռվածությունը, ի դեմս հատկապես նորաստեղծ Շադադյանների էմիրության:

Մի խոսքով, կարծես թե ամեն ինչ հաշվարկված էր, բայց... բայց դաշնակից ուժերը երևի թե հաշվի չէին առել միայն նույն այդ քրդերի դավաճանությունը: Ու երբ Սալարյանների էմիրություն մտած Վասպուրականի, Բուվայհյանների և քրդերի միացյալ բանակը առաջ շարժվեց ու մոտեցավ թշնամու բանակին և սկսվեց ճակատամարտը, Շադադյանների դրդումով գործող քրդերը դավաճանեցին ու անցան Մարզուբան I-ի կողմը: Արդյունքում վերջինս հաղթանակ տարավ:

Անհաջողությունը տեղի էր ունեցել Հայաստանից դուրս և այն կարծես այնքան էլ մեր վրա ազդեցություն չէր ունենա, եթե նոր գահ բարձրացած Հայոց արքան թույլ չտար նոր քաղաքական բացթողում: Շադադյան քրդերի երկդեմի պահվածքը առիթ հանդիսացավ, որ Սալարյանների էմիրությունը ռազմական գործողություններ սկսի նրանց դեմ: Ընդ որում Մարզուբան I-ը, կատարելով խորամանկ դիվանագիտական մի քայլ, առաջարկեց Դվինի դեմ արշավանքին մասնակցել նաև Անիի թագավորությանը: Հայոց արքան կանգնեց երկընտրանքի առաջ - չաջակցել Մարզուբան I-ին կնշանակեր, որ Շադադյանները գործել են հայերի համաձայնությամբ, իսկ աջակցել էլ` նշանակում էր օժանդակել պոտենցիալ թշնամու դիրքերի ամրապնդմանը: Երևի ամեն դեպքում ճիշտը Սալարյաններին չաջակցելն էր, բայց Աշոտ արքան կատարեց այլ ընտրություն:

954 թ-ին Հայկական բանակի աջակցությամբ դեպի հյուսիս-արևմուտք շարժված Սալարյանների էմիրության բանակը պաշարեց Դվինը և շուտով, օգտվելով դավաճանությունից, գրավեց այն: Ու այս ամենում ամենավատն այն էր, որ գրեթե անմիջապես էլ Շադադյանները ընդունեցին Սալարյանների գերիշխանությունը, որի արդյունքում Հայաստանի սրտում գտնվող Դվինը... հայտնվեց Սալարյանների իշխանության տակ: Ընդ որում քրդերն ու Սալարյանները այնպես ամրացան քաղաքում, որ Անիի թագավորության համար բավականին երկար ժամանակով կորավ հնարավորությունը հետ բերել քաղաքը: Սա կարծես թե հայկական կողմի լուրջ բացթողումներից մեկն էր, որի արդյունքում թշնամին ստանում էր մշտական ու հարմար մի պլացդարմ, որից ուղղակի կարող էր մուտք գործել Անիի թագավորության կենտրոնական շրջաններ:

Այս պայմաններում հայկական կողմին ոչինչ չէր մնում, քան կրկին ապավինել Դայսամ Իբրահիմ ալ-Քուրդին ու Բուվայհյաններին: 956 թ-ին Վասպուրականի թագավորության բանակը, Բուվայհյանները ու Դայսամ Իբրահիմ ալ-Քուրդի ուժերը շարժվեցին դեպի արևելք ու գրավեցին Սալմաստը Սալարյանների կայազորից: Բայց քրդերը կարծես իրոք որ լրջորեն ատում էին հայերի, արաբների ու պարսիկների հետ համագործակցող իրենց հայրենակցին, քանի որ այս անգամ ևս, երբ Սալմաստին մոտեցան Սալարյանների ուժերը և սկսվեց ճակատամարտը, նրանք դավաճանեցին վերջինիս ու կոալիցիոն ուժերը կրկին պարտություն կրեցին: Սրանով Դայսամ Իբրահիմ ալ-Քուրդիի "գործը" վերջնականապես մեռավ, իսկ Սալարյանները պահպանեցին իրենց ձեռքբերումները:

Եվ այնուհանդերձ երկարատև ու փոփոխակի հաջողությամբ ընթացած "շախմատային այս դիվանագիտական պարտիան" ավարտվեց ոչ-ոքի. 957 թ-ին, Մարզուբան I-ի մահվանից անմիջապես հետո, երբ Սալարյանների էմիրությունում սկսվեց գահակալական խառնաշփոթ, էմիրության նախկին վասալ Գողթնի էմիրությունը ապստամբեց իր սյուզերենի դեմ և, շարժվելով դեպի հյուսիս, գրավեց Դվինը: Շադադյանների էմիրությունը ոչնչացավ, իսկ Սալարյանների նկատմամբ թշնամական դիրք գրաված Գողթնի էմիրությունը, որը այնուհանդերձ բավարար ուժեր չուներ լրջորեն սպառնալու Անիի թագավորությանը, ստեղծեց մի վիճակ, երբ Անիի թագավորությանը հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը առժամանակ չեզոքացավ...

[Lion]

Սալարյան II պատերազմ
(966)

Մարզուբան I-ի մահվանից հետո Սալարյանների էմիրությունում սկսված գահակալական խառնաշփոթը շարունակվեց բավականին երկար: Այնուհանդերձ, արդեն 966 թ-ին Սալարյանների հերթական էմիր Իբրահիմ I-ը (960-983) կարողացավ որոշակիորեն կայունացնել իրավիճակը և նորից իրական սպառնալիքներ ստեղծել Անիի թագավորության համար: Ընդ որում Հայոց թագավորության համար վիճակը որոշակիորեն բարդանում էր նրանով, որ թագավորության հիմնական ուժերը գտնվում էին երկրի հարավ-արևմտյան սահմաններում, որտեղ հենց նոր էին ավարտվել Համդանյանների էմիրության դեմ մղվող պատերազմական գործողությունները: Բացի այդ, ռազմա-քաղաքական վերելքում գտնվող Բյուզանդիան լուրջ առաջխաղացում էր իրականացնում դեպի արևելք և այս պայմաններում Անիի թագավորությունը կրկին ստիպված էր լուրջ ուժեր թողնել արևմուտքում:

Օգտվելով այս իրավիճակից` 966 թ-ին Արտավանյան-Գողթն երթուղով Անիի թագավորության տարածք ներխուժած Սալարյանների և Հերի էմիրությունների միացյալ բանակը (մոտ 50.000) գրավեց Նախիջևանը Անիի թագավորության կայազորից (մոտ 1.000): Շարունակելով առաջխաղացումը դեպի հյուսիս-արևմուտք` թշնամին Գողթնի էմիրության բանակից (մոտ 1.000) ու քաղաքի Հայ ռազմիկներից (մոտ 500) գրավեց նաև Դվինը: Դվինը և Նախիջևանը ընկան վերստեղծված ու Սալարյանների էմիրության գերիշխանությունը ընդունած Շադադյանների էմիրության տիրապետության տակ:

Սալարյան II պատերազմը ավարտվեց: Արդյունքում Անիի թագավորությունը կորցրեց Դվինը և Նախիջևանը, ինչպես նաև Ոստան Դվնա, Նախիջևան, Արած ու Ուրծաձոր գավառները: Թշնամին կրկին ստացավ մշտական ու հարմար մի պլացդարմ, որից կարող էր ուղղակի մուտք գործել Անիի թագավորության կենտրոնական շրջաններ:

Բարեբախտաբար թշնամական պետության ոչ ամուր ներքին կառուցվածքը այս անգամ էլ որոշակիորեն մեղմացրեց Հայոց թագավորության վիճակը: Վերստեղծված Շադադյանների էմիրությունը 970 թ-ին ապստամբեց իր սյուզերենի դեմ և, օգտվելով վերջինիս թուլությունից, գրավեց նաև Գանձակ ու Պարտավը: Արդյունքում, ինչպես Գողթնի էմիրության պարագայում եղավ 957-966 թվականներին, Անիի թագավորության հարավ-արևելքը (Սյունիքի և Արցախի սահմաններով) սկսեց եզրել բուֆերային Շադադյանների էմիրությունը, որը, բավարար ուժեր չունենալով լրջորեն սպառնալու Անիի թագավորությանը, ստեղծեց մի վիճակ, երբ Անիի թագավորությանը հարավ-արևելքից սպառնացող վտանգը լրջորեն թուլացավ...

[Chuk]

Մհեր ջան, մտածում էի թե որտեղ գրեմ, որոշեցի էստեղ:
Տեղյա՞կ ես «Հայոց պատերազմները և ռազմարվեստը» մատենաշարի մասին:
Ահա անոտացիան.

Հայ ռազմարվեստի պատմության ներկա մատենաշարը ներառելու է շուրջ հիսուն հատորյան, որոնցում պետք է ներկայացվեն հայ ռազմարվեստի, սպառազինության, նշանավոր ճակատամարտերի, ինչպես նաև՝ հայկական բազմադարյա ամրաշինության պատմությունը:

Նախագիծը նպատակ ունի հայ և օտարազգի ընթերցողին հանրամատչելի կերպով ներկայացնել մինչ օրս քիչ հայտնի, իսկ որոշ դեպքերում տակավին անհայտ տեղեկություններ, փաստեր, հայ և օտար աղբյուրների վկայություններ հայ ռազմարվեստի պատմության մասին:

Նախագիծը, փաստորեն, կոչված է ամբողջացնելու հայ զինուժի, ռազմական կառույցի ամփոփ պատմությունը՝ հնագույն ժամանակներից մինչև այսօր: Ընթերցողի ուշադրությանը ներկայացվելիք առանձին հատորներով անդրադարձ է արվելու պատմական տարբեր դարաշրջանների ռազմարվեստի առանձնահատկություններին, ի մասնավորի՝ հայկական բանակաշինությանը, հայ զինուժի մղած պատերազմների և երկրների պատերազմներին հայ զինվորականության մասնակցությանը:

Այս պահին ձեռքիս են մատենաշարի առաջին երկու հատորյակները, կարծեմ դեռ այդ երկուսն էլ հրատարակված են: Ես անշուշտ չեմ հասկանում, թե ինչու՞ են հայոց ռազմական պատմության մասին գրողները աշխատությունն այսպիսի փոքր մասերի բաժանում (ամեն հատորյակը 64 էջ է), սակայն այս մատենաշարի հատորյակներն անմիջապես աչքի են ընկնում իրենց գրքային արժեքով: Հատորյակները սարքված են այսպես կոչված «դասագրքային» ֆորմատում (չափսը նկատի ունեմ, ոչ թե բովանդակությունը), ամբողջովին գունավոր են, արտակարգ ձևավորումով, հրաշալի թուղթ ու տպագրություն: Լավ ու որակյալ, հրաշալի մշակված նկարները, ինչպես նաև հատուկ այս մատենաշարի համար մշակված, վերակազմված զինվորների կերպարները, զինատեսակները, ամրաշինությունները, առկա լավ մշակված քարտեզները նյութը դարձնում են առավել պատկերավոր, հաճելի ընկալման համար: Բովանդակային առումով կարծես թե նույնպես լավ մշակված ու պատրաստված նյութ է, դեռ ամբողջովին չեմ հասցրել կարդալ: Առաջին հատորյակը կոչվում է «Հայկական լեռնաշխարհի բրոնզեդարյան սպառազինությունն ու ռազմարվեստը», երկրորդը՝ «Վանի թագավորության պատերազմներն ու ռազմարվեստը»: Մատենաշարի հեղինակն ու ղեկավարը Հայկ Դեմոյանն է, շարքի հայեցակարգը մշակում են Հայկ Դեմոյանը, Հարություն Սամուելյանը և Էմիլ Դանեղյանը: Մի խոսքով առաջին հայացքից տպավորություն այս շարքից ուղղակի հրաշալի է: Ավելի մանրամասն կարող եմ ասել կարդալուց ու մյուս հատորների լույս տեսնելուց հետո: