Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Բիձա]

Ինչպե՞ս կարող էր սովետահայ պատմաբանը նշել մ.թ.ա. III հազարամյակի վերջում Միջագետքում հաստատված Հայկական Առաջին համաշխարհային գերիշխանության դեմոկրատական բնույթի մասին, եթե դեռ մարքսիզմի դասականներն են նշել, որ դեմոկրատիան ծնվել է Հունաստանում մ.թ.ա. I հազարամյակի կեսերում:

Լավ հիմնավորված և տեղին վերլուծություն էր:
Լիօն պատեևազմն այն լծակն է ու գործիքը, որը իրականում կերտելը է մարդկությունը, որպես ժամանակակից քաղաքակրթություն: Եթե չլիներ պատերազմը, մենք հիմա դեռ ծառերի վրա կլինեինք և քարե դարում:
Ժամանակակից մարդկությունը այն դիտում է որպես չարիք, բայց նախնադարում, երբ այն տեղայնացված էր, հենց պատերազմն էր մարդկային առաջընթացի հիմնական գործոնը: Պատերազմն էր ընտրում ուժեղին, խելոքին, կենսունակին ու նրան հետագա կյանքի իրավունք տալիս: Հիմա էլ պատերազմը շարունակում է իր և դրական և բացասական գործը մի դեպքում սպանելով կոնկրետ անհատների, մյուս դեպքում էլ տեղահանելով միլիոնների, տարածում է նրանց աշխարհով մեկ, խառնում ժողովուրդներին, հակադրելով մշակույթներ, սկզբունքներ և հրապարակի վրա թողնում միայն կենսունակին:
Օրինակ այն, որ ղարաբաղյան պատերազմի հետևանքով ղարաբաղցիք եկան գրավեցին Հայաստանը, դա բացասական էր Հայաստանյան թույլ հասարակության համար: Մյուս կողմից էլ փաստ է, որ հայաստանը բնակեցվեց ավելի կենսունակ մարդկային տեսակով /մի գուցե մեր չափանիշերով ոչ լավագույն, բայց հաստատ ավելի կենսունակ/ , դա էլ երևի մի 100 տարի հետո իր դրական իմաստը կցուցաբերի:

Իմ կարծիքով պատերազմների պատմական ելքերի ու նրանց ներքին տրամաբանության գիտակ լինելքով հանդերձ, դու կարող ես մի փոքր քայլ- անցում կատարել դեպի քաղաքագիտություն ու դառնալ ժամանակակից հասարակակագիտության ուրույն մասնագետ:
Կարծում եմ, որ դանդաղորեն կհամոզվես, որ քո նախնական հայրենասիրական կեցվածքը իր տեղը կզիջի ավելի ընդհանուր հարցերի ջատագովին և ի դեմս քո սիրած հայերիս կունենանք միջազգային հետաքրքրություններ հետապնդող գիտնականի:
Ես ինքս հետաքրքրություններ ունեմ դեմոկրատիայի առաջացման պայմանների առումով:
Իմ պատկերացմամբ պատմականորեն դեմոկրատիան կարող էր սկզբնավորվել միայն կղզիներում և թերակղզիներում /այս թեզը հիմնավորել եմ բազմաթիվ գրառումներով դեմոկրատիա բաժնում/ ցամաքային, առավել ևս այլ երկրներով շրջապատված /landlocked/ երկրներում դեմոկրատական սկզբունքների պահանջը բացակայում է:
Կարծում եմ, որ նման վերլուծությունների շնորհիվ դու կարող ես որոշ կարևոր ընդհանրացումների գալ, որոնք կմեծացնեն քո հետագա գրքի արժեքը, որպես հասարակագիտական սկզբունքների կրող ձեռնարկ, գրասեղանի վրա լինելու անհրաժեշտ տեղեկատու :

[Lion]

Շնորհակալություն հետաքրքիր կարծիքի համար, հարգելի Բիձա Չնայած ասեմ, որ ասածիդ որոշ կետերի հետ համաձայն չեմ:

Ղարաբաղցիների պահով - խոսքը իրականում հայերի մասին է, որոնք իրավունք ունեն բնակվել իրենց պատմական Հայրենիքի ցանկացած մասում: Արմատներով որևէ կապ չունենալով Արցախահայության հետ՝ ասեմ, որ ես կտրականապես դեմ եմ Հայ ժողովրդի բաժանմանը ըստ «...ցիներ»-ի:

Մարդկության առաջընթացի տեսությունն էլ կարելի է վիճարկել, չնայած ասածիդ մեջ իհարկե ճշմարտություն կա:

Իմ կարծիքով պատերազմների պատմական ելքերի ու նրանց ներքին տրամաբանության գիտակ լինելքով հանդերձ, դու կարող ես մի փոքր քայլ- անցում կատարել դեպի քաղաքագիտություն ու դառնալ ժամանակակից հասարակակագիտության ուրույն մասնագետ:

Մերսի - կմտածեմ այդ մասին

Կարծում եմ, որ դանդաղորեն կհամոզվես, որ քո նախնական հայրենասիրական կեցվածքը իր տեղը կզիջի ավելի ընդհանուր հարցերի ջատագովին և ի դեմս քեզ քո սիրած հայերս կունենանք միջազգային հետաքրքրություններ հետապնդող գիտնականի:

Մի օր երևի կհաջողվի կարդալ գրքերս, եղբայր, ու դու կտեսնես, որ իրականում ես չեմ նայում աշխարհին միայն «հայկական պատուհանից»...

[Բիձա]

Չնայած ասեմ, որ ասածիդ որոշ կետերի հետ համաձայն չեմ:

Ղարաբաղցիների պահով - խոսքը իրականում հայերի մասին է, որոնք իրավունք ունեն բնակվել իրենց պատմական Հայրենիքի ցանկացած մասում: Արմատներով որևէ կապ չունենալով Արցախահայության հետ՝ ասեմ, որ ես կտրականապես դեմ եմ Հայ ժողովրդի բաժանմանը ըստ «...ցիներ»-ի:

Մարդկության առաջընթացի տեսությունն էլ կարելի է վիճարկել, չնայած ասածիդ մեջ իհարկե ճշմարտություն կա:

Լիօն, ինտերնետը իր մեջ մի լավ բան ունի այն առումով, որ կարծիքներ փոխանակելիս, քիչ ես կաշկանդված և նուրբ դիվանգիտական ձևակերպումների անհրաժեշտություն չկա
Եթե դու հայկական իշխանություն ես, ապա իհարկե Ղարաբաղցի, ապարանցի - հայաստանցի չի կարող լինել… բայց եթե դու կատարվող պրեցեսի մասնակից ես, ապա ղարաբաղցի էլ ապարանցի էլ, գորիսեցի լիցկա էլ պետք է լինի քննարկան մեջ…

Համոզված եմ, քո գրքերի մեջ բոլոր գործող անձինք էլ բնորոշված են իրենց բազմաշերտ էության մեջ
Էնպես որ արի դեն նետենք անտեղի դիվանագիտականը… Դա է մեր հերն անիծող այն շլագբաումը որը ոչ թե ազգին է տարանջատում այլ գոլովարեզին զոհից…
Իրենք էնքան անձնական զորք ու թիկնապահ ունեն, որ դիվանագիտորեն դա չտեսնելը ինձ ու քեզ, ցանակացած անհատի մեծ պատիվ չի բերում…
Ի վերջո ճշմարտությունը հարյուր դեմք չի կարող ունենալ… քո ամբողջ գործի տրամաբանությունն է հենց դրանում-վեր հանել ճշմարտությունը անցածի մասին… Իմ հետաքրքրությունն էլ նրանում է, որ վեր հանվի ճշմարտությունը ներկայի վերաբերյալ… Եթե ներկան հիմա է կեղծվում, ապա միայն պատկերացնել կարելի է, թե տաս տարի հետո ներկա ճշմարտությունից ինչը կմնա…
Ես կասեմ, որ մի գուցե պատմականորեն լինելով հետագա դրական լիցքի կրողներ,վերջին քսան տարիներին Հայաստան տեղափոխված ղարաբաղցիք հիմա առանձին հասարակական շերտ են, նստած հայաստանյան հասարակության գլխին -

[Lion]

Գուցե և ճիշտ ես, գուցե և ոչ, հարգելի Բիձա - բայց ներկայի ֆորումային քննարկումները ինձ երբեք էլ չեն հրապուրել

[Մեղապարտ]

Արւ անդրադառնանք - շատ հետաքրքիր կլինի լսել քո կարծիքը

Քննարկենք այտեղ թե բացենք նոր թեմա ,ես կարծում եմ ճիշտը նոր թեման է:
Ինչ կասես:

[Lion]

Արի այստեղ խոսենք, եղբայր, վերջը էլ ինչի՞ համար է այս թեման Եթե դեմ չես, քննարկումը թող այստեղ լինի

[Մեղապարտ]

Ալեքսանդրի հաջողությունների գրավականը համարում են նրա ռազմաական տաղանդդը իսկ նրա գլխավոր անհաջողության մասին չեն խոսում թեման շրջանցվում է:
Ալեքսանդրի գլխավոր անհաջողությյունը կայանում էր նրանում որ նա չկարողացավ հասկանալ ովքեր են հայերը այդ տարածաշրջանում:
Չնայած այն բանին որ Արիստոտելը բացատրել էր Ալեքսանդրին Հայ արիքի գոյություն ունեցող դաշինքի մասին :
խնդիրը նրանում է որ մեր տարածաշրջան մտնող առաջնորդները միայն այն նվաճելու համար չեն մտել:
Շումերական ,Աքադակա,Ասորական, Հաթիթական,Հունական ,Հրեական ավանդազրույցների հերոսները մշտապես իրենց ուշադրության կենտրոնում էին պահում Արարատյան աշխարհը:
Մակեդոնացին նույնպես խնդիր ունենր կապված մեր հետ:
Ըստ Արիստոտելի նա արևմուտքի միակ առաջնորդն էր որի արմատները և հայրական և մայրական կողմից ունեին բարձրագույն աստվածային ծագում:

[Lion]

Ըստ էության ճիշտ ես: Ալեքսանդրը չկարողացավ, իսկ գուցե նաև չհասցրեց գնահատել հայերին: Ալեքսանդրի դեմ տրված երեք հիմնական ճակատամարտերում Հայկական բանակի ցույց տված բացառիկ համառ դիմադրությունը, որը գերազանցեց և մարականին, և բուն պարսկականին, բերեց նրան, որ Արևելքի այս մեծ նվաճողը կորցրեց ախորժակը արշավել հայերի դեմ:

Հետաքրքիր է, սակայն, որ Ալեքսանդրը կարծես մի վեցերորդ զգայարանով զգում էր Հայաստանի ու հայերի դերն ու նշանակությունը:

Տես, Հին աշխարհում պահպանված անմահության մասին պատկերացումները և այն հանգամանքը, որ Հայաստանը ընկալվում էր որպես Սրբազան երկիր («Գիլգամեշ») կարծես թե այնուհանդերձ ինչ-որ աղոտ բաներ հուշել են Ալեքսանդրին: Հավանաբար այն ժամանակ, երբ նա վերադարձել է Հնդկաստանից ու Բաբելոնում ծանոթացել է հնագույն արխիվների հետ - նրա մտքերը սկսել են սավառնել Հայաստանի ուղղությամբ…

Ըստ Ալեքսանդրին նվիրված հունական վեպի, որը գրի է առնվել մ.թ.ա. 240 թ-ին, անմահության հասնելու համար Ալեքսանդրը բռնում է. «Ճանապարհը դեպի Հայոց երկիր, որտեղ ակունքն է Եփրատի և Տիգրիսի» (տես՝Lipinski E., Els abode: Muthological Traditions Related to Mount Hermon and to the Mountains of Armenia "Orientalia Lovaniensia Periodica", 1971, N 2, էջ 46 ): Շարունակելով ճանապարհը՝ Ալեքսանդրը հասնում է հրաշք-երկիր, ապա անցնում է մութ աշխարհով, հանդիպում է օրհնյալ մեկին և ի վերջո գտնում է կենաց աղբյուրը: Իսկ Ալեքսանդրին նվիրված սիրիական վեպում նրա ճանապարհին հանդիպում է Մասիսի լեռնաշղթան (չշփոթել Մեծ ու Փոքր Մասիսների հետ), որը գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհի հարավում՝ Սասունից հարավ (տես՝Lipinski E., Els abode: Muthological Traditions Related to Mount Hermon and to the Mountains of Armenia "Orientalia Lovaniensia Periodica", 1971, N 2, էջ 47, Lehman-Haupt C. F., Die alteste Kunde uber Armenia, ՀԱ, 1927, N 11-12, էջ 797-798, Тураев Б.А. Классический Восток, т. I, Ленинград 1924, 262-263, Ինգլիզեան Վ., Հայաստանը Սուրբ գրքի մեջ, Վիեննա 1947, էջ 120):

Այսպիսով երբևէ Հայաստանի հիմնական տարածք չմտած Ալեքսանդրը այնուհանդերձ «ուղղություն է վերցնում դեպի Հայաստան» վեպերի մեջ, քանի որ Հին առաջավորասիական հոգևոր ընկալումներում հենց մեր երկրի հետ էին կապված դրախտայինին ու անմահությանը վերաբորվող պատկերացումները...

վերջին երկու պարբերությունները
ըստ Արտակ Մովսիսյանի «Հայաստանը
Քրիստոսից առաջ երրորդ հազարամյակում»
աշխատության

[Մեղապարտ]

Երկար ուսումնասիրել եմ Ալեքսանդրի կյանքը ,հատկապես Արիստոտելի խնդիրն էր ինձ շատ հետաքրքրում :Ինչու հատկապես Արիստոտելը և հայտնաբերեցի որոշ օրինաչափություններ:

(հատված)
Բնականաբար արևապշտական աշխարհին հաղթելու համար լուրջ գաղափարա խոսություն է պահանջում, իսկ այնպիսի պայքար որ պատրաստվում էր իրակա նացնել կրակապաշտական Հունա-Հռոմեական աշխարհը ընդեմ Արևապաշտա կան համադաշնության ,պահանջում էր նախ և առաջ անձնավորության որը տիրապետում էր արևապաշտական աշխարհին վերաբերվող խորը գիտելիքներին, այդ անձնավորությունը հռչակավոր Արիստոտելն էր, նա միակ հեղինակությունն էր որի վրա կարող էին վստահաբար հենվել Հունա-Հռոմեական ստրատեգները:
Մակեդոնական կայսեր որրդու ապագա աշխարհակալ 7-ն ամյա Ալեքսանդրի դաստիարակությամբ զբաղվում էր Ալեքսանդրի մոր Օլիմպիադայի ազգական Լեոնիդը:Ալեքսանդրին կրդություն և դաստիարակություն տալու համար Մակեդոնական արքունիք է հրավիրվում Արիստոտելը, ապագա աշխարհակալի կյանքում Արիստոտելը, առանձնակի նշանակություն և իմաստ է ստանում: Նա խորությամբ գիտեր արևապաշտության գաղափարախոսությունը և ամբողջությամբ տիրապերում էր արևապաշտական համադաշնության ներքին կառուցվածքին ,հստակ գիտեր ով է հանդիսանում արևապաշտության գաղափարախոսության ժառանգական կրողը:
Երկու գաղափարական աշխարհներում բացարձակ հեղինակություն ունեցող Արիստոտելը ի շնորհիվ իր հզորագույն լծակներ՝ գիտելիքների համապատասխան և գաղափարախոսական հիմք և պայամաններ ապահովեց Ալեքսանդրին Արևապաշտական աշխարհի վրա հարձակվելու համար, պատմության մեջ Արիստոտել և Ալեքսանդր երևույթը մնաց անկրկնելի:
Արիստոտելի միջոցով համայն աշխարհը տեղեկացավ որ Ալեկսանդրը համարվում է արևապաշտական գաղափարախոսության ժառանգագորդը:Համաձայն ավանդապատումների Ալեքսանդր Մակեդոնացու հայրը Ֆիլիպպ 2-դը սերում էր Կարանից որ Հերակլեսի 16-րդ սերունդն էր: Հերակլեսը Զևսի և Ալկեմենի որդին էր մայրական կողմից Իֆիկտալի եղբայրն էր ,Մեգարի և Դեյանիրի ամուսինն էր Օլիմ պոսում:
Ֆիլիպի ապագա կինը՝Միրթալան մանկական հասակում որբացել է և իր կրտսեր եղբոր հետ դաստիարակվել և մեծացել է իր հորեղբոր Արիբբի մոտ: Մ.թ.առաջ 357-ին Մակեդոնիայի թագավոր Ֆիլիպպը կնության վերցրեց Միրթալային ,նորընծա թագուհին ստացավ Օլիմպիադա նոր անունը: Միրթալա-Օլիմպիադան սերում էր Էակիդների տիրակալներից ,որոնք էլ իրենց hերթին սերվում էին Տրոյական պատե րազմի հերոս Աքիլլեսից:
Աքիլլեսը համարվում էր ծովերի աստվածուհի Ֆետիդայի որդին ,իսկ նրա պապը ծովային ծերունիՆերեյն էր:Աքիլլեսի հայրը Պելեյա թագավորն էր:
Արիստոտելը Ալեքսանդրի ծագումնաբանությունը և հայրական և մայրական կողմից բերում և ավարտում է հրապաշտական աշխարհի «ջուր և հուր» երկու գլխավոր խորհրդանշաններով:Հայրական կողմի շարավիղը հասցնում է մինչև Զևս այսինքն «Հուր» իսկ մայրական կողմը մինչև Ներեյ այսինքն «ջուր»:Նման բացահայտումը կարեւոր է հատկապես այն առումով որ այն որոշակի լույս է սփռում արևապաշտական աշ խարհակալական իրավունքների վրա:

(հատված)

Արիստոտելը թե արևմուտքի և թե արևելքի համար նախապատրաստել էր բավականին հզոր գաղափարական դաշտ ,ըստ որի Հունա-Հռոմեական աշխարհում ծնված Ալեքսանդրը «արևորդի է», որը նրան հնարավորություն էր տալիս արշավանքի դուրս գալ և վերցնել այն ինչ որ իրեն պատկանում էր «ժառանգական իրավունքով»:

(հատված)

Արևմուտքում մեծացած բայց արևապաշտական գաղափարախոսությաբ դաստիարակված Ալեքսանդրը արշավում էր արևելք «Արև արծվի թևերով», «Մեծ լույս կամ արև», «արքայից-արքա» գլխավոր արևապաշտական տիտղոսները վերցնելու համար, որը ըստ Արիստոտելի արևմուտքում մեծացած արևորդի Ալեքսանդրի ժառանգված իրավունքի գլխավոր մասն էր կազմում:

(հատված)

Հզորացած Հունա-Հռոմեական կրակապաշտական աշխարհը ամբողջովին պատրաստել էր իրեն տապալել արևապաշտական աշխարհակալությունը և աշխարհակալ դառնալ , ամեն ինչ պատրաստ էր ,հռչակնված էր Արև Որդին ,հայտնի էր թշնամին:

[Lion]

Հետաքրքիր տեսակետ էր. չնայած ես նման հարցերում կողմնակից եմ ավելի «մատերիալիստական» բացատրությունների և կողմնակից չեմ կրոնա-գաղափարական հարցերի գերագնահատմանը, սակայն անկասկած է - որ այդ ամենը մեծ հաշվով հաշվի է առնվել ու կիրառվել է Ալեքսանդրի կողմից համաշխարհային տիրապետության հասնելու ճանապարհին...

[Մեղապարտ]

Հետաքրքիր տեսակետ էր. չնայած ես նման հարցերում կողմնակից եմ ավելի «մատերիալիստական» բացատրությունների և կողմնակից չեմ կրոնա-գաղափարական հարցերի գերագնահատմանը, սակայն անկասկած է - որ այդ ամենը մեծ հաշվով հաշվի է առնվել ու կիրառվել է Ալեքսանդրի կողմից համաշխարհային տիրապետության հասնելու ճանապարհին...

Ես նույն պես «մատերիալականի» կողմնակիցն եմ այդ պատճառով նշել եմ նրա ծագումնաբանություն:
Հետաքրքական շատ բաներ կան օրինակ այս խորհրդանշանը որը պատկերված էր

Ալեքսանդրի զինվորների վահանի վրա խորհրդանշում էր արևը:

Ալեքսանդրի արշավանքը նախապատրաստող ստրատեգները, համադաշնության գլխավորող էթնիկ եռյակի ներքին փոխհարաբերությունների մեջ ճեղքվածք առա ջացնելու լուրջ հնարավորություն էին գտել, գաղտնի գործարքների և խորաման կությունների մեծ փորձ ունեցող կրակապաշտության գաղափարախոսները առաջ նային տեղ եին գրավել Մակեդոնացու ռազմավարությունում,որը իր ողջ հզորութ յամբ օգտագործվեց արշավանքների ողջ ընթացքում:

Անհրաժեշտ է հիշել, որ Ալեքսանդրի գաղափարախոսները հստակ տեղյակ էին ,որ Պարթևները արևապաշտական աշխարհի գլուխ էին դարձել ոչ թե իրավունքով այլ բռնի ձևով, խլելով այն Մարերից: Պարթևների կողմից Մարերից գերիշխանությունը խլելու պատմությանը քաջատեղյակ էին հակամարտության բոլոր մասնակիցները: Հիշեցնենք որ Մարերը երբեք չեն հաշտվել այս մտքի հետ ,որ գլխավոր տիտղոսը կրելու իրավունքը խլվել է իրենից և նրան հետ ստանալու համար հզոր ապստամբություններ են կատարել ընդհուպ մինչև մ.թ.առաջ. 410 թվականը:

(հատված)

Արևապաշտական եռյակը ուներ այսպիսի կառավարման համակարգ «արքայից արքա» տիտղոսը կրում էր պարթև Դարեհը, բարձրագույն կրոնական պաշտոն ները պատկանում էին մարերին իսկ հայկական կողմը համարվում էր գլխավոր գաղափարակիրը: Արևապաշտության համադաշնության բանակի ողջ կազմը որ պես բարձրագույն խորհուրդ իրենց աջ ուսին կրում էին խաչի նշանը:

(հատված)

Մակեդոնացու մարտավարությանը բազում վերլուծություններ ունի սակայն Ալեքսանդրի մարտավարությնը երբեք չի դիտարկվել դավանաբանական և գաղա փարական տեսանկյունից նման տեսանկյունից կատարված ուսումնասիրությունը մեզ հանգեցրեց այն կարծիքին, Ալեքսանդր Մակեդոնացին համադաշնության բանակի դեմ դուրս էր եկել Հունա-Հռոմեական ստրատեգների պատրաստած գաղտնի ծրագրով որի հիմքը կազմում էր դավանաբանական գաղափարախոսությունը:

(հատված)

[Lion]

Կրկին կարելի համաձայնել արտահայտված կարծիքների հետ, մեկ ուղղմամբ միայն՝ պարթևների փոխարեն բնականաբար խոսքը գնում է պարսիկների մասին: Իրոք, մարերը, որ սկզբնական շրջանում այնքան էլ չէին ընդվզում գերիագահության կորստի հետ, հետագա տասնամյակներում որոշակի մրցակցության մեջ էին պարսիկների հետ: Հենց այդ մրցակցությունն էր, որ վճռական դեր խաղաց Ալեքսանդրի դեմ տրված Իսոսի ճակատամարտում. այստեղ մարերը դավաճանեցին Արիական Եռադաշինքին և անցան թշնամու կողմը: Հատկանշական է, որ Գավգամելայի ճակատամարտում մարերի մասին հիշատակություն արդեն չկա, իսկ «հիշատակվող մարերը» դրան՝ Փոքր Մարաստանի (Ատրպատականի) բնակիչներն էին՝ Ատրոպատի գլխավորությամբ:

Սակայն մարերի այս անորոշ պահվածքը կործանարար հետևանք ունեցավ հենց իրենց համար, քանի որ Արիական Եռադաշինքի փլուզումից հետո հետագա հարյուրամյակներում մարերը աստիճանաբար ձուլվեցին պարսիկների մեջ և վերացան...

[Մեղապարտ]

Եզերական Հակամարտություն
Կարծում եմ որ Պարթև տերմինը այս տեսանկյունից ճիշտ է :
Դարեհ նշանակում է կենդանիներին հնազանդեցնող
Մար նշանակում է վիշապ օձ
Հայ նշանակում է Աստվածություն
(հատված)
Ալեքսանդրի բանակը իր արևելյան արշավան քը սկսեց զինված արևապաշտական գաղափարախոսությանը հայտնի բոլոր ատրի բուտներով, նա որպես գլխավոր արևապաշտ Հույն-մակեդոնական արշավանքների ժամանակ նույնիսկ կրկնեց «Արևի երկրպագման» գաղափարախոսների Հուրրի-արիների երբեմնի անցած ճանապարհը:Ըստ էության Հունա-Հռոմեական աշխարհը փորձում էր արևապաշտական համադաշնության հետ վիճարկել արևմուտքի աշխարհակալ դառնալու և արևապաշտական աշխարհակալ խորհրդանիշները կրելու և նրա տակ միանձնյա հանդես գալու իրավունքը:
(հատված)
Դարեհը կռահում էր որ Ալեքսանդրը իր դեմ օգտագործելու է Մարերին, Գավգա մելայի ճակատամարտից առաջ արտասանած իր ճառում Դարեհը նշում է այդ մա սին,նույն բանի մասին Իսոսի ճակատամարտի նախօրյակին խոսում է Արիանոսը:
Սրան զուգահեռ Պլուտարքոսը ասու է որ Դարեհին«սիրաշահել» եւ առաջիկա ճա կատամարտի հաջողության մեջ հավասիացրել են նրա երազը մեկնած մոգերը որոնք միայն մարեր էին: Դարեհին դավաճանած մարերի կամ համադանցիների մասին (Համադան-Էկբատանը Մարաստանի մայրաքաղաքն էր)ուղղակի վկայություններ են պահպանվել Ալեքսանդրի առասպելում:Անպատճառ կարելի է համոզված ասել ,որ Մակեդոնացու արշավանքի հաջող ընթացքը կապված էր Մարերի և Հայերի զորագնդերի և նրաց արքունիքի վարած քաղաքականության հետ:

(հատված)

Ինչպես ցույց է տալիս Գավգամելայի ճակատամարտի վերլուծությունը Մակեդո նացին այդ ճակատամարտի ժամանակ պարզաբանեց մի շատ կարևոր խնդիր, ով է պաշտպանելու Դարեհին եթե նա հայտնվի օրհասական վիճակում ,մարերը թե հայերը:Ճակատամարտից նախորերին շրջանառությանմեջ էր դրվել այն տեղե կությունը որ Ալեքսանդրը պատրաստվում է առաջին իսկ ճակատամարտի ժամա նակ անձամբ սպանել Դարեհին: Ընդհանուր առմամբ Հունա-հռոմեական աղբյուր ները չեն մատնանշում հստակ որ Ալեքսանդրի գեր խնդիրն է եղել պատերազմի սկզբին անմիջապես սպանել Դարեհին, սակայն հստակ կարելի է ասել որ Դարե հին ոչնչացնելու ծրագիրը կազմում էր Ալեքսանդրի ռազմական դոկրտինայի մի մասը, այն ծրագրի կենտրոնական նպատակներից էր բայց ոչ առաջինը:
(հատված)
Հունա-Հռոմեական ստրատեգների ծրագրի առաջին և երկրորդ մասը գործեց ան խափան իսկ երրրորդ, չորրորդ մասերը ընդհանրապես չգործեցին և Մակեդոնացիները ստիպված եղան իրենց հույսը դնել միայն մեծ զորավարի անհատական բացարձակ կարողութունների վրա և որի վրա ըստ Արիստոտելի կառուցված էր արևելյան արշավանքի ինչպես մարտավարությունը այնպես ել գաղափարախոսութ յունը:
(հատված):
Դարեհը հնարավորինս կորդինացրել էր համադաշնության երեք զրորամիավորում ների մարտավարությունը ճակատամարտում և ըստ կարգի կենտրոնում Դարեհն էր աջ կողմում մարերը ձախ կողմում հայերը:Այս ճակատամարտի մասին բավականին տեղեկություններ կան պահպանված սակայն հայկական կողմի մասին գրեթե ոչինչ չի ասված, որ մտորումների տեղիք է տալիս փորձենք լրացնել այդ բացի այն մասը որը առնչվում է մեր թեմայի հետ:
Խոսքը քեզ

[Lion]

Պարթևների պահով չհասկացա Դու ասում ես, որ Աքեմենյան Պարսկաստանի պարսիկները... պարթևնե՞ր են

Մակեդոնացու արշավանքի հաջող ընթացքը կապված էր Մարերի և Հայերի զորագնդերի և նրաց արքունիքի վարած քաղաքականության հետ:

Առկա տեղեկատվության վերլուծությունը հիմք է տալիս ասելու, որ եթե պարսիկները Ալեքսանդրի ուղղակի հակառակորդներն էին, իսկ մարարը՝ թաքնված դաշնակիցները, ապա հայերը ավելի շատ չեզոք դիրքերում էին:

Դարեհը հնարավորինս կորդինացրել էր համադաշնության երեք զրորամիավորում ների մարտավարությունը ճակատամարտում և ըստ կարգի կենտրոնում Դարեհն էր աջ կողմում մարերը ձախ կողմում հայերը:Այս ճակատամարտի մասին բավականին տեղեկություններ կան պահպանված սակայն հայկական կողմի մասին գրեթե ոչինչ չի ասված, որ մտորումների տեղիք է տալիս փորձենք լրացնել այդ բացի այն մասը որը առնչվում է մեր թեմայի հետ:

Սկզբունքորեն ճիշտ է, բայց համաձայն չեմ այն պահով, որ հայերի մասին «գրեթե ոչինչ ասված չէ»... Այսպես.

Գրանիկոս գետի ճ-մ-ում ուղղակիորեն հիշատակվում է Կիլիկիայի բանակը: Բացի այդ Դիոդոր Սիկիլացին (գիրք 17), առանց էթնիկ պատկանելիությունը, ճշտելու խոսում է արիական բանակի կենտրոնը գրավող «մյուս ազգերի հեծյալների» մասին, «որոնք մեծաթիվ էին և ընտիր իրենց արիությամբ»: Հաշվի առնելով համաարիական բանակում Հայկական բանակի ունեցած մեծ դերն ու բարձր համբավը և այն, որ հետագա 2 ճակատամարտերում Հայկական բանակը առաջնային դեր ուներ, կարելի է վստահությամբ պնդել, որ այստեղ խոսվում է հենց Հայկական հեծելազորի մասին:

Իսոսի ճ-մ-ում Հայկական բանակի մասին արդեն կա ուղղակի տեղեկություն. Համաձայն Կուրտիոս Ռուֆոսի այս ճակատամարտին նախորդած զորահանդեսում, որը տեղի ունեցավ Բաբելոնում, մասնակցել է Մեծ Հայքի թագավորության բանակը 47.000 կազմով: Հետագա իրադարձություններում հիշատակվում է նաև Հայկական XIII սատրապության (Փոքր Հայք) բանակի մասին, առանց թվի հիշատակման: Կարելիէ կարծել, որ Փոքր Հայքի բանակը կազմել է մոտ 10.000: Հատկապես կարևոր է ընդգծել, որ, համաձայն Աքեմենյան գահակալական համակարգի, Փոքր Հայքի բանակը գլխավորել է փոքրասիական ուժերին, իսկ Մեծ Հայքը` Անդրկովկասյան և Կովկասյան ուժերին:

Գավգամելայի ճ-մ-ում ևս ուղղակի հաղորդումներ կան հայերի մասին, թեև այս անգամ արդեն չեն ճշտվում Հայկական բանակների թվաքանակները: Դրա փոխարեն հայտնի է, որ աջ թևի երկու շարասյուններում տեղավորված Հայկական բանակները մարտնչել են անզիջում կերպով, նեղել են թշնամուն (Պարմենիոնի հայտնի հուսահատական ուղերձը Ալեքսանդրին) և նահանջել են միայն այն բանից հետո, երբ կենտրոնում և մյուս թևում մարտը արդեն եղել է տանուլ տրված, իսկ Դարեհը դիմել է փախուստի: Հատկանշական է, որ ըստ Ռուֆոսի Հայկական ու դաժնակից ուժերը թեև հեռանում էին, սակայն առանց թիկունք ցույց տալու: Սա, թարգմանած ռազմական լեզվի, նշանակում է նահանջ մարտերով, որը թեև նման է, սակայն էականորեն տարբերվում է փախուստից: Ի վերջո Ալեքսանդրը հրաժարվում է "թիկունք ցույց չտվածներին" հետապնդելու կասկածելի ձեռնարկումից և Հայկական բանակներն ու դաշնակիցները հաջողությամբ ապաստանում են Հայաստանում: Ի դեպ - հայտնի "Ալեքսանդր" ֆիլմի մեջ հայերի մասին հիշատակում Գավգամելայում չփնտրեք - ցավալի է, բայց նման հիշատակում ուղղակի չկա...

Հատկապես Գավգամելայի ճ-մ-ը մեր ռազմական պատմության փառահեղ, սակայն դժբախտաբար քիչ հայտնի էջերից է. սա այն բացառիկ դեպքերից է, երբ Ալեքսանդրի առաջ բանակը ոչ թե փախուստի է դիմում, այլ մարտերով նահանջում է:

[Մեղապարտ]

Մեծ Հայքի թագավորություն
Հայկազունիներ

Վահե որդի (մ.թ.ա. 351-331)

Կիլիկիայի թագավորության

Արշամ I որդի (մ.թ.ա. մոտ 360-331)
Բասքյան թագավորություն

Տարոն (Տերոն) (մ.թ.ա. մոտ 350-290)

Հայկական XIII սատրապություն
Հիդարնյաններ

Միթրդատ (մ.թ.ա. 337-331, մ.թ.ա. 331 - մոտ 325` արքա)

Մեծ Հայքի թագավորություն
Երվանդունիներ
Երվանդ II (մ.թ.ա. 331 - մոտ 323)

Մեծ Հայքի թագավորություն
Արշակունիներ
Խոսրով III որդի (330-338)
Փոքր Հայքի թագավորություն

Միթրդատ (մ.թ.ա. 337-331, մ.թ.ա. 331 - մոտ 325` արքա)

Մինչև իմ մեկնաբանությանը անցնելը կցանկանայի հասկանալ ըստ այս ցուցակի ովքեր են մասնակգել կամ կարո էին մասնակցել Ալեքսանդրի դեմ կռիվներին: