Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Բիձա]

Անկեղծ ասած - հարցդ ինձ համար պարզ չէր

Եթե նորից կարդաս իմ հարցը և այս լրացումը մի գուցե պարզ լինի:
Ես հարցրել էի, թե պատմագրության մեջ շատ դրվագներ կգտնվեն, որոնք կհիշեցնեն Ղարաբաղյան հակամարտության տրամաբանությունը -ասենք հակառակորդը գրավել է երկրի մի մասը: Հետագայում ինչ որ ռեգիոնալ շարժերի պատճառով անկայունություն է առաջացել: Այդպիսի դեպքերի պատմական փորձն ինչ է ուսուցանում - թշնամու կողմից նվաճված տարածքի ժողովուրդն է ղարաբաղցոց պես անկախության ձգտել թե մայր երկրից և թե նվաճողից, թե պայքարն ընթացել հիմնական հակառակորդ ուժերի միջև տվյալ տարածքի համար՞:
Հիմա ադրբեջանն ասում է մենք գործ ունենք հայկական ագրեսիայի հետ, հայաստանի քաղաքական ընտրանու միտքն էլ ասում է- թե կոնֆլիկտի հիմնական կողմերը դրանք ղարաբաղն ու ադրբեջանն են, իրար հետ բարիշեք:
Դու ինչ կասես այս հարցի վերաբերյալ պատմական տրամաբանության առումով՞

[Javakhk]

Հաջորդ հարցը դա այն հայտնի փաստն է, որ խազարների վերնախավը ընդունել էր հուդաիզմ: Առհասարակ ինչ մանրամասնություններ գիտես այդ հարցի մասին: Սա կարևորագույն հարց է, քանի որ գերմանական հրեաների ծագման հիմք ավելի շատ համարվում է խազարական հրեականությունը:

Խազարների հասարակական սիստեմի, նրանց վերնախավի հուդաիզմի մասին շատ հիմնավոր գրված է մեծ պատմաբան Գումիլյովի մի քանի գրքերում: Այդ թվում.
Этногенез и биосфвера земли
Древняя Русь и Великая степь

***

Այո, կամ մի հիպոթեզ, ըստ որի արեւելաեւրոպական հրեաները ծագում են ոչ այնքան Իսրաելից, որքան հուդայականություն ընդունած խազարների հետնորդներ են: Այդ տեսությունը հատկապես ջատագովվել է ազգությամբ հրեա պատմաբան-ժուռնալիստ Արթուր Կյոստլերի կողմից: Սակայն պատմական հիմք այդ տեսությունը առանձնապես չունի: Ավելի շատ առաջ է քշվում հակահրեական իդեոլոգների կողմից, որ այսօրվա հրեության կապը հին Իսրաելի հետ չեզոքացվի... Այդ տեսության հետ ծանոթ լինել արժիմ բայց առանձնապես նշանակություն տալ չաչժե...

[Մեղապարտ]

Իսրաելի առաջին թագավորը ըստ Հին Կտակարանի Սաուլն է որը թագադրվել է Սամուել առաքյալի կողմից:Հրեա ուսումնասիրողները նագտնում են որ նա թագադրվել է մթա 1050 ից 1040 ը ընկած ժամանակշրջանում նրա թագավորմումը ավարտվում է մթա 1017 ին:Իսրաելի երկրոդ թագավորը ըստ Հին Կտակարանի Դավիթն է թագավորել է 40 տարի մթա 1005 մինչև 965 (սա այն Դավիթն է քանդակված Միքելանջելոի կողմից և թլպատված չէ) : Դավիթը հիմնեց միասնական Իսրաելի թագավորությունը Երուսաղեմ մայրաքաղաքով: Ավանդազրույցները ամրագրվել են Հին Կտակարանում և հիմա այդ ավանդազրույցնեը ամրապնդվում են փաստերով և տեղավորվում են պատմական որոշակի ժամանակաշրջանում :Այսինքն ըստ հրեական պաշտոնական պատմության հրեական առաջին թագավորությունը հիմնադրվել է մթա 1050 ին և հրեա ազգը առանց ընդհատումների այսինքն չի անհայտանում պատմության մեջ առ այսօր Սա հրեական թագավորության այսինքն պետութ յան ստեղծման թեզիսն է :
Ըստ մեր ավանդույթի հայկական առաջին թագավորությունը հիմնադրվել է մթա 3500 ին Հայկի կողմից(ըստ այս տեղեկության http://www.iranahayer.com/historyculture/300.html, նույն հոդվածը նայիր http://www.akumb.am/showthread.php?t=47024):Ըստ մեր ավանդազրույցների մենք նույն պես առանց ընդհատումների պատմության մեջ ապրում ենք առ այսօր:Կարծում եմ առանց ընդհատումների պատմության մեջ գտնվելու մոտեցումը բոլորի համար ընդունելի պեք է լինի:Բայց արի ու տես որ այդպես չէ:Մեք պեք է կուրծք ծեծենք և ապացուցենք, որ մեք չենք կորել որպես էթնոս և նորից չենք հայտնվել պատմական թատերաբեմում մթա 800 ին, ինչպես փոր ձում են մեզ ապացուցել և ներկայացնել աշխարհին: Այս պատճառով է ,որ ես մշտապես զուգահեռում եմ այս երկու էթնոսների պատմությունը և մատնանշում եմ մշտապես Հին Կտակարանը:Հիմա մեր խնդիրը կայանում է նրանում որպեսզի կրողանանք համակողմանի ներկայացնել մեր պատմոււթյունը տարբեր մեկնաբանությունների միջոցով: Այս առումով Լիոնի կատարած աշխատանքը բավականին շահեկան է մեր համար և գալիս է լրացնելու այ պարտադրված բացը որ մենք ունենք մեր պատմության մեջ:

[Բիձա]

բայց ինձ դուր է գալիս գրքիս հենց տոտալ բնույթը, այն, որ այստեղ մարդ ամբողջական ու լրիվ պատկերացում է ստանում հայ ժողովրդի ռազմական պատմության վերաբերյալ: Ֆիլտրած վիճակում քո ասած գործ շատերը կարող են անել, իսկ այն իմ արած գործի նման գործ - կասկածում եմ, որ որևէ մեկը կկարողանա կրկնել այն

Լիօն ջան, քեզ կարող է "տոտալը" դուր գալ, բայց հավատա, որ գիտնականին, գիտությանը, և լուրջ կարդացողներին հավաստի, անթերի գործն է "դուր" գալիս…
Ես ոչ թե առաջարկում եմ դեն նետել քսան տոկոսը, այլ խստացնել շարադրանքը, հանելը սակավ հիմնավորը, դասակարգել և այլն… Ինքդ կտեսնես, որ դրանից աշխատանքդ շատ ավելի բարձր որակ ձեռք կբերի…

Ինձ ու ինձ նման ոչ- մասնագետների համար քո գրածը երևի "ծով է", բայց քո ընդիմախոսների փաստարկներից երևում է, որ քո գրածը առավել մշակելուց միայն կշահի…
Մարդկային ուղեղը դժվարությամբ է տեսնում սեփական անճշտությունները, դրա համար այլոց նույնիսկ խիստ բացասական կարծիքը քո գրքի մասին օգտագործիր հենց գիրքը լրացնելու և կատարելագործելու համար…
Քո խնդիրն է դիմանալը հակափաստարկներին /որը հայաստանյան մասշտաբներով շատ էլ լավ դեռ որ անում ես/ և հղկել աշխատանքը:

[Lion]

Եթե նորից կարդաս իմ հարցը և այս լրացումը մի գուցե պարզ լինի:
Ես հարցրել էի, թե պատմագրության մեջ շատ դրվագներ կգտնվեն, որոնք կհիշեցնեն Ղարաբաղյան հակամարտության տրամաբանությունը -ասենք հակառակորդը գրավել է երկրի մի մասը: Հետագայում ինչ որ ռեգիոնալ շարժերի պատճառով անկայունություն է առաջացել: Այդպիսի դեպքերի պատմական փորձն ինչ է ուսուցանում - թշնամու կողմից նվաճված տարածքի ժողովուրդն է ղարաբաղցոց պես անկախության ձգտել թե մայր երկրից և թե նվաճողից, թե պայքարն ընթացել հիմնական հակառակորդ ուժերի միջև տվյալ տարածքի համար՞:
Հիմա ադրբեջանն ասում է մենք գործ ունենք հայկական ագրեսիայի հետ, հայաստանի քաղաքական ընտրանու միտքն էլ ասում է- թե կոնֆլիկտի հիմնական կողմերը դրանք ղարաբաղն ու ադրբեջանն են, իրար հետ բարիշեք:
Դու ինչ կասես այս հարցի վերաբերյալ պատմական տրամաբանության առումով՞

Հասկացա Օրինակները բազմաթիվ են, կարելի է տասնյակ ու տասնյակ օրինակներ բերել, բայց, ըստ իս, իմաստ չունի: Կյանքը անալոգիա չի ընդունում և ամեն մի դեպք անկրկնելի է...

Լրացնեմ վերջին պոստս, որը կապի խափանման պատճառով կիսատ էր մնացել -

Դրսում տպագրվելու և դրականորեն ընկալվելու համար դու պետք է ամբողջովին դեն նետես նեղ- հայրենասիրական- հայկականը, հանդես գաս որպես անաչառ դիտորդ, վերլուծող, մտածող:

Այս գրքում առաջին անգամ ի մի են հավաքված Հայկական բանակի և Հայ ռազմիկների մասնակցությամբ երկրագնդի վրա տեղի ունեցած բոլոր ճակատամարտերը ու պատերազմները, ինչպես նաև ճակատամարտերը և պատերազմները, որոնք տեղի են ունեցել Հայաստանի 18 նահանգներում առանց հայերի մասնակցության: Նման երկրորդ աշխատություն ներկայումս գոյություն չունի: Ուսումնասիրված են բացառիկ թեմաներ, որոնք համակարգված տեսքով բացակայում են այլ աշխատությունների մեջ, օգտագործվել են վերջին գիտական նվաճումները հայոց ու ռազմական պատմության բնագավառներում և, որ գուցե ամենակարևորն է, գիրքը զերծ է սովետական ժամակաշրջանում հայոց պատմությանը վարակած թույներից: Վերջինս ամենևին չի նշանակում, սակայն, թե հեղինակը տուրք է տվել ազգայնամոլությանը, ազգային սնափառությանը և այլն:
Ինչքան ինձ հայտնի է այս տեսքով նմանատիպ աշխատություն չի գրվել ոչ միայն Հայաստանում, այլև արտասահմանում: Դրա համար էլ սույն աշխատությունը գրելիս ես գրեթե զրոյից ստեղծեցի ոչ միայն լիովին նոր սկզբունքներ, այլև կառուցեցի նմանատիպ աշխատանք գրելու մեթոդական լրիվ նոր մի համակարգ: Սույն աշխատությունը գրելիս ես որպես ելակետ ընդունեցի իմ մեթոդը ձևավորած հետևյալ հիմնարար սկզբունքները.
1. …
2. ամեն ինչ մեր պատմության մեջ մերն է: Իրոք իմաստուն էր Գարեգին Նժդեհը, երբ ասում էր. <<Մենք պետք է փնտրենք, գտնենք մեր դժբախտությունների իրական պատճառները, մենք պետք է ընդունենք մեր իրական վերքերը, ուսումնասիրության ենթարկենք մեր ժողովրդի հոգին և միայն դրանից հետո կարող է խոսք գնալ բուժման մասին>>: Կրկնենք և ընգծենք կրկին, որ ամեն ինչ մեր պատմության մեջ մերն է, և փայլուն հաջողություններն ու ձեռքբերումները, և ծանր անհաջողություններն ու կորուստները: Այս ամենից մենք չենք փախչի: Ընդհակառակը, մեզ պետք է սթափ հայացքով նայել մեր պատմությանը, քանի որ այնտեղ չափազանց շատ ուսանելի փորձ է կուտակված, որը մեզ և ապագա սերունդներին կօգնի գնահատել անցյալը, հասկանալ ներկան ու կանխատեսել ապագան: Ես երբեք չեմ փորձել այս աշխատության մեջ <<ուռա-հայրենասիրական>> դիրքերից ժխտել ակնհայտը: Որևէ ճակատամարտում Հայկական բանակի կրած պարտությունը անվանվում է պարտություն, քանի որ, նույնիսկ եթե ես չափազանցեցնելով այն անվանեմ հաղթանակ, դրանից ոչ զոհված ռազմիկները կկենդանանան, ոչ էլ հետագա բացասական քաղաքական հետևանքները կչեզոքանան, իսկ աշխատության արժեքին հսկայական և անուղղելի վնաս կհասցվի: Սակայն միաժամանակ գտնում եմ, որ ոչ պակաս վնաս կհասցվի աշխատության արժեքին հակառակ ծայրահեղության մեջ ընկնելը և ձեռք բերված հաջողությունները ժխտելը:
3. ոչինչ չավելացնել և ոչինչ չպակասեցնել: Ես գրել եմ միայն հավաստի փաստեր և պատասխանատու եմ ու ունեմ հիմնավորում իմ գրած ամեն մի տառի համար, իսկ որտեղ կասկածել եմ կամ չեմ ունեցել ճշգրիտ տեղեկատվություն, արել եմ այնպիսի ենթադրություն, որը պատմական, աշխարհագրական, ռազմական, քաղաքական, տրամաբանական, հոգեբանական ու մշակութային տեսանկյունից առավել հավանականն է: Այնուհանդերձ այդ ենթադրությունները ես երբեք չեմ ներկայացրել որպես աներկբայելի ճշմարտություններ:

Լիօն ջան, քեզ կարող է "տոտալը" դուր գալ, բայց հավատա, որ գիտնականին, գիտությանը, և լուրջ կարդացողներին հավաստի, անթերի գործն է "դուր" գալիս…
Ես ոչ թե առաջարկում եմ դեն նետել քսան տոկոսը, այլ խստացնել շարադրանքը, հանելը սակավ հիմնավորը, դասակարգել և այլն… Ինքդ կտեսնես, որ դրանից աշխատանքդ շատ ավելի բարձր որակ ձեռք կբերի…

Եղբայր, իմ աշխատանքի իմաստը հենց տոտալության մեջ է: Բայց որևէ խնդիր իհարկե չկա - ոչինչ ինձ չի խանգարի վարվել քո ասած ձևով և... գրել նոր գիրք

Ինձ ու ինձ նման ոչ- մասնագետների համար քո գրածը երևի "ծով է", բայց քո ընդիմախոսների փաստարկներից երևում է, որ քո գրածը առավել մշակելուց միայն կշահի…

Լրիվ համաձայն եմ, ցանկացած աշխատանք կարիք ունի մշակմանի Իսկ իմ աշխատանքը, որտեղ ի մի են հավաքված ավելի քան 40.000 փաստ - առավել ևս...

Մարդկային ուղեղը դժվարությամբ է տեսնում սեփական անճշտությունները, դրա համար այլոց նույնիսկ խիստ բացասական կարծիքը քո գրքի մասին օգտագործիր հենց գիրքը լրացնելու և կատարելագործելու համար…
Քո խնդիրն է դիմանալը հակափաստարկներին /որը հայաստանյան մասշտաբներով շատ էլ լավ դեռ որ անում ես/ և հղկել աշխատանքը:

Համաձայն եմ, ապրես: Փորձում եմ...
Մեղապարտ

Դու միանգամայն ճիշտ ես - մենք պետք է օգտագործենք հրեական պատմության ուժը մր պատմական ճշմարտությունները լոբբինգ անելու և ներկայացնելու համար

Javakhk

Մերսի հետաքրքիր պոստի համար - շուտ-շուտ երևա, եղբայր

[Մեղապարտ]

Ինչպս էս տեսնում իշխանության անցումը Միթանիայից ՈՒրարտու ,այստեղ զուտ ռազմական ճանապարհով իշխանության գալը կարծում էմ կենտրոնական չէր:
Կարծում եմ նաև որ ինչպես նաև ես ընդգծել էի քո ներկայացրած թագավորական ցուցակից կային գործող թագավորներ և իշխնական տներ ,սակայն իշխանությունը անցավ մեկ անձնավորության որ կարծես թե ազնվական ծագում չունի :
Սա արդեն մտորումների տեղիք է տալլիս,ինչ որ մի բան այստեծ այնպես չէ ,հնարավոր չէր նման բան ,այսինքն հնարավոր է սակայն հնարավոր չէ, որ տեղեկություն չմնար նրա «ստորադաս »ծագման վերաբերյալ:
Հարևվան պետությունների թողած արձանագրություոնները լպում են նրա ստորաադաս լինելու մասին բայց նաև չեն մատնանշում նրա ծագունը:

[Lion]

Սկսենք նրանից, որ Միտանին, նույնիսկ ձևականորեն, գերագահություն չուներ: Ինչպես արդեն ասացի - դա Արմենիի մասն էր: Իսկ Արարատյան թագավորությունը համահայկական նշանակություն ձեռք բերեց այն ժամանակ, երբ Միտանին արդեն վաղուց չկար...

Արամի անցյալը իրոք մութ է - որոշ ուսումնասիրողներ ենթադրում են, որ նա Արծրունիների տոհմից էր, դատելով տոհմական խորհրդանշաններից, ինչպես նաև նրանից,ո ր Վան/Վասպուրականը առանձնահատուկ տեղ ուներ այս տոհմում: Մի մասն էլ, չժխտելով նախորդ տեսակետը, ավելացնում է, թե Արամի տոհմը ըստ երևույթին եղել է ժառանգականորեն Հայկազունիների սպարապետի պաշտոնը վարողը - այս տոհմում երբեմն հանդիպում է «զորավար» տիտղոսը...

[Մեղապարտ]

Սկսենք նրանից, որ Միտանին, նույնիսկ ձևականորեն, գերագահություն չուներ: Ինչպես արդեն ասացի - դա Արմենիի մասն էր: Իսկ Արարատյան թագավորությունը համահայկական նշանակություն ձեռք բերեց այն ժամանակ, երբ Միտանին արդեն վաղուց չկար...

Արամի անցյալը իրոք մութ է - որոշ ուսումնասիրողներ ենթադրում են, որ նա Արծրունիների տոհմից էր, դատելով տոհմական խորհրդանշաններից, ինչպես նաև նրանից,ո ր Վան/Վասպուրականը առանձնահատուկ տեղ ուներ այս տոհմում: Մի մասն էլ, չժխտելով նախորդ տեսակետը, ավելացնում է, թե Արամի տոհմը ըստ երևույթին եղել է ժառանգականորեն Հայկազունիների սպարապետի պաշտոնը վարողը - այս տոհմում երբեմն հանդիպում է «զորավար» տիտղոսը...

Շատ կարևոր է վերականգնել Ուրատույի կայացման ժամանակաշրջանը մենք գիենենք որ Ուրարտուի հակառակորդ երկիրը Ասոեստանն էր :
Իսկ ովքեր էին Ուրարտուի կայացման կողմնակիցները ,սա շատ կարևոր է կամ ովքեր էին կիսում այդ տարածաշրջանում ռազմանակն իշխանությունը:
Ելնելով իմ պրպտումների արդյունքներից (աստվածբանություն և դիցաբանություն)հստակորեն կարող եմ ասել, որ Ուրարտուի կայացումը կապված էր նաև Արևապաշտական գաղափարախոսության սերնդափոխությաան հետ:Այս երևույթը ակնհայտ դրսևորվում է տարածաշրջանի աստվածաբանության և դիցաբանության մեջ:
Սակայն ինձ մնում է անհասկանալի Ինչու ռազմականորեն առաջ մղվեց Ուրարտուն և նրա կառավարման ղեկին կանգնեց մի մարդ որի նախնիները առայժմ մեզ անհայտ են:
Վստահորեն կարող ենք ասել ,որ Արամը ռազմական առաջնորդ էր նա չէր կրում զուգահեռաբար գլխավոր արևապաշտական քրմի տիտղոսը:
Ես կցանկանայի որ դու այս ձևաչափի պայմաններում ներկայացնեիր քո տեսակետը ելնելով ժամանակաշրջանի ընդհանրական վիճակից շեշտը դնելով ռազմական տեսանկյունի վրա:

[Բիձա]

Հասկացա Օրինակները բազմաթիվ են, կարելի է տասնյակ ու տասնյակ օրինակներ բերել, բայց, ըստ իս, իմաստ չունի: Կյանքը անալոգիա չի ընդունում և ամեն մի դեպք անկրկնելի է...

Կրկնենք և ընգծենք կրկին, որ ամեն ինչ մեր պատմության մեջ մերն է, և փայլուն հաջողություններն ու ձեռքբերումները, և ծանր անհաջողություններն ու կորուստները: Այս ամենից մենք չենք փախչի: Ընդհակառակը, մեզ պետք է սթափ հայացքով նայել մեր պատմությանը, քանի որ այնտեղ չափազանց շատ ուսանելի փորձ է կուտակված, որը մեզ և ապագա սերունդներին կօգնի գնահատել անցյալը, հասկանալ ներկան ու կանխատեսել ապագան:

Լիօն, ասում ես "պատմական ուսանելի փորձով պետք է կողմնորոշվել",
բայց երկու անգամ նույն պատմական փորձի կիրառման հարցն էի կրկնել Ղարաբաղյան հանգույցը ի նկատի ունենալով…
Եթե դու լինելով այդ հարցի գիտակը խուսափում ես հարցից ասելով, որ կյանքը անալոգիաներ չի ընդունում, ուրեմն քո գրքի կիրառական արժեքը որն է՞…

[Lion]

Պատմությունն ուսումնասիրելիս անհնար է գտնել կոնկրետ դեղատոմս, քանի որ, ինչպես արդեն ասացի, իրավիճակներն անկրկնելի են: Բայց պատմական բազմաթիվ փաստթրեն ուսումնասիրելը թույլ է տալիս վեր հանել որոշակի օրինաչափություններ, հասկանալ շողովրի անցած ուղին և փորձել չկրկնել թույլ տրված սխալները: Արցախի պահով, եղբայր, դու ինձնից ըստ էության կանխատեսում ես ուզում, որ ոչ միայն դժվար, այլև անշնորհակալ գործ է:

[Բիձա]

Պատմությունն ուսումնասիրելիս անհնար է գտնել կոնկրետ դեղատոմս, քանի որ, ինչպես արդեն ասացի, իրավիճակներն անկրկնելի են: Բայց պատմական բազմաթիվ փաստթրեն ուսումնասիրելը թույլ է տալիս վեր հանել որոշակի օրինաչափություններ, հասկանալ շողովրի անցած ուղին և փորձել չկրկնել թույլ տրված սխալները: Արցախի պահով, եղբայր, դու ինձնից ըստ էության կանխատեսում ես ուզում, որ ոչ միայն դժվար, այլև անշնորհակալ գործ է:

Եթե պատմությանը շատ հեռվից նայես, այն կարող է որպես բրոունյան շարժում էլ ընկալվել. Մի քիչ մոտիկանում ես -տեսնում ես չէ, էնքան էլ բրունյան չէ, քաոտիկ չէ. Այն արդեն ոչ թե ֆիզիկական, այլ կենսաբանական-հասարակական տրամաբանություն ունի իր մեջ. Մի քիչ էլ ես մոտիկանում տեսնում ես կրքեր են, գումարած տրամաբանություն. Բացի այդ ամենը, կա և հաղթողի տրամաբանությունը և պարտվողինը. Հաղթողը հաղթել է, որովհետև ուժեղ էր, պարտվողն էլ պարտվել է, որովհետև թույլ էր.
Ես քեզանից կանխատեսում չէի ուզել, ես հենց այդ տրամաբանության մասին էի հարցնում, -թե հայոց պատմության մեջ մեր տրամաբանությունը որն է եղել՞ . Արդյոք փոխվել է այն դարեր ի վեր՞. Եթե այո, ապա ինչին ինչն է փոխարինել.
Ես քո հետ չեմ վիճում ես փորձում եմ հասկանալ, թե ղարաբաղում հաղթելը և հետագայում բանակցություններում կզելը մեր որ սխալի արդյունքն է, արդյոք դա քաղաքական կարճամտություն էր, անհեռատոեսություն, թե ինչ որ գենի արդյունքն էր՞. Իմ կարծիքով այս հարցը պարզելը դա ոչ թե կենսաբանության այլ պատմության, պատմաբանի խնդիրն է: Որ ազգով ասում ենք թե -ես ենք էլի: Դա ինչ է, որտեղից է գալիս: Օրինակ Եղեռնից շատ բան է գալիս: Իսկ մինչև դա որտեղից և ինչեր էին գալիս՞
Անձնապես մի ընդունիր իմ որևէ հարցը. Սրանք իսկապես հարցեր են, որոնք ինձ հետաքրքրում են.
Օրինակ ես մինչև հիմա չգիտեմ, թե հայոց արքաները երբ և ինչ հանգամանքների տակ են որոշել հարձակվել գրավել, հպատակեցնել և երբ են կզել ու ինչու՞.
Որն է եղել նրանց հիմնական տրամաբանությունը՞ -Լավ տղան, իմ դեմ խաղ չկան՞ ապե դու ով եսը՞, թե դա պետական շահի դրդմամբ է եղել, հասարակական այլևայլ մղումներից ու ճնշումներից ելնելով, որը հասկացվել է ժողովրդի կողմից և օժանդակվել.
Ինձ համար կոնկրետ պատմագրությունը, այդ քո նկարագրած վեց հազար մարտերն առանց ներքին ինտրիգի, ու առողջ տրամաբնության մի տեսակ ցամաք բան է. ներող եղիր.

[Lion]

Եթե պատմությանը շատ հեռվից նայես, այն կարող է որպես բրոունյան շարժում էլ ընկալվել. Մի քիչ մոտիկանում ես -տեսնում ես չէ, էնքան էլ բրունյան չէ, քաոտիկ չէ. Այն արդեն ոչ թե ֆիզիկական, այլ կենսաբանական-հասարակական տրամաբանություն ունի իր մեջ. Մի քիչ էլ ես մոտիկանում տեսնում ես կրքեր են, գումարած տրամաբանություն. Բացի այդ ամենը, կա և հաղթողի տրամաբանությունը և պարտվողինը. Հաղթողը հաղթել է, որովհետև ուժեղ էր, պարտվողն էլ պարտվել է, որովհետև թույլ էր.
Ես քեզանից կանխատեսում չէի ուզել, ես հենց այդ տրամաբանության մասին էի հարցնում, -թե հայոց պատմության մեջ մեր տրամաբանությունը որն է եղել՞ . Արդյոք փոխվել է այն դարեր ի վեր՞. Եթե այո, ապա ինչին ինչն է փոխարինել.

Այսօր ողջ օրը ուղեղումս պտտվում էր քո հարցը. անալոգիա չկա, եղբայր, այն գտնելն էլ, իր հերթին անիմաստ եմ համարում: Արդեն ասել եմ ինչու...

Ես քո հետ չեմ վիճում ես փորձում եմ հասկանալ, թե ղարաբաղում հաղթելը և հետագայում բանակցություններում կզելը մեր որ սխալի արդյունքն է,

Անձամբ ես համաձայն չեմ այս պնդման հետ, բայց արի քաղաքական թեմաներով չխորանանք

Որ ազգով ասում ենք թե -ես ենք էլի: Դա ինչ է, որտեղից է գալիս:

Բոլոր ազգերն էլ ասում են, ուղղակի մենք միայն մերը գիտենք: Հետաքրքիր մտածողություն է - գերմանացիք վեր կացան, ացիզմը սարքեցին դրոշ, սաղ աշխարհն իրար խառնեցին, ասելով "ես ենք էլի" - միայն մե՞րը նկատեցիր...

Օրինակ Եղեռնից շատ բան է գալիս:

Անչափ շատ բան:

Իսկ մինչև դա որտեղից և ինչեր էին գալիս՞

Իսկ ավելի կոնկրե՞տ:

Անձնապես մի ընդունիր իմ որևէ հարցը. Սրանք իսկապես հարցեր են, որոնք ինձ հետաքրքրում են.

Խնդիր չկա...

Օրինակ ես մինչև հիմա չգիտեմ, թե հայոց արքաները երբ և ինչ հանգամանքների տակ են որոշել հարձակվել գրավել, հպատակեցնել և երբ են կզել ու ինչու՞.
Որն է եղել նրանց հիմնական տրամաբանությունը՞ -Լավ տղան, իմ դեմ խաղ չկան՞ ապե դու ով եսը՞, թե դա պետական շահի դրդմամբ է եղել, հասարակական այլևայլ մղումներից ու ճնշումներից ելնելով, որը հասկացվել է ժողովրդի կողմից և օժանդակվել.

Պատասխան կլինի, եթե դիտարկենք կոնկրետ դեպքը - հազար ու մի արքա ենք ունեցել, հազար ու մի բնավորությամբ ու մտածողությամբ...

Ինձ համար կոնկրետ պատմագրությունը, այդ քո նկարագրած վեց հազար մարտերն առանց ներքին ինտրիգի, ու առողջ տրամաբնության մի տեսակ ցամաք բան է. ներող եղիր.

Խնդիր չկա - մատնաշիր հիշատակածս 6.337 ճակատամարտից ցանկացածը ու դու, իմ ուժերի ներածի սահմաններում, կիմանաս դրա ներքին ինտրիգը

[Lion]

Կարելի է ասել, որ հայ ժողովուրդը ծանոթ չէ իր իրական պատմությանը: Սովետական շրջանում հրատարակված հայ ժողովրդի պատմության դասագրքերը, մենագրությունները և այլ աշխատությունները հայոց պատմության վերաբերյալ ձևավորվել են խիստ թյուր կարծիք : Բանն այն է, որ վերջիններս մի քանի տեսանկյունից լիովին աղավաղում էին իրականությունը և տալիս էին խեղաթյուրված պատկերացում հայ ժողովրդի պատմության վերաբերյալ: Մասնավորապես.
Դրանք բոլորը գրված էին այն ոգով, որ հայ ժողովուրդը մշտապես, ի սկզբանե եղել է թույլ, հալածված ազգ, և մշտապես կարիք է ունեցել և թերևս այժմ էլ ունի (վերջին հանգամանքը հատկապես էր ընդգծվում ու կարևորվում) <<Մեծ եղբոր>> հովանավորության: Տառապելով հենց այս ոճով պատմությունը ներկայացնելու մարմաջով` մեր մասնագետները կամ ընդհանրապես ուշադրություն չեն դարձրել Հայկական բանակի պատմությանը ու ռազմական տարեգրությանը կամ էլ ներկայացրել են այն խիստ աղքատիկ` ուշադրություն դարձնելով միայն այնպիսի փաստերի վրա, որոնք ուղղակի հնարավոր չէր չտեսնել: Մնացած փաստերը, որոնք երբեմն ուղղակի զարմացնում են ռազմական գործողությունների նկարագրման մանրամասնությամբ, այս մասնագետների թեթև ձեռքով հեշտությամբ հայտարարվեցին վիպական, որպես ժողովրդական բանահյուսություն նմուշներ, ասքեր, վեպեր, մի խոսքով ամեն ինչ, բացի իրական լինելուց : Խոսքը մասնավորապես վերաբերվում է Փավստոս Բյուզանդի, Հովհան Մամիկոնյանի, Շապուհ Բագրատունու , մասամբ էլ Մովսես Խորենացու, Սեբեոսի, Մովսես Կաղանկատվացու և այլոց աշխատություններին: Բանը հասել է նույնիսկ նրան, որ կասկածի տակ է առնվել համեմատականորեն նոր ժամանակներին վերաբերվող Ստեփանոս Շահումյանի աշխատության զգալի մասը: Բայց նույնիսկ այս ֆոնի վրա ապշեցուցիչ է, որ այս աղբյուրներում նշված հենց անհաջողություններն ու պարտություններն են ընդունվում առանց կասկածի, իսկ հաջողությունները ժխտվում են: Այսպես. անառարկելի ճշմարտություն է համարվում Հովհան Մամիկոնյանի բերած այն տեղեկությունը, որ, երբ Արաբական խալիֆության բանակը 639 թվականի նոյեմբերին մտավ Տարոն, պարտության մատնեց Հայկական բանակին: Սակայն չեն ընդունվում նույն այդ պատմիչի կողմից նույն աշխատության մեջ արձանագրված Փոքր Վարդանի ապստամբության (Մարզպանական Հայաստանի V ապստամբության) (572-590) և Մարզպանական Հայաստանի VII ապստամբության (620-628) հաղթական դրվագների կամ Հյուսիսային II պատերազմի (313-315) ընթացքում Հայկական բանակի մղած հաղթական ճակատամարտերի իրական լինելը,
Դրանք գրեթե բոլորը գրված են խորը հոգեբանական կոմպլեքսով: Այս աշխատությունները կարծես ամեն կերպ ընդգծում են, որ հայ ռազմական հաջողությունները կամ ընդհանրապես իրականության մեջ բացակայել են կամ էլ եղել են խիստ էպիզոդիկ, որպես բացառություն: Մեծամասամբ խոսվում է միայն Տիգրանյան Հայաստանի, այն էլ որպես մի թույլ պետության մասին: Հայոց պատմության այն դրվագների վերաբերյալ, որոնք արտոցոլում են որևէ աշխարհակալ կայսրության դեմ հաղթական մի պատերազմ կամ ճակատամարտ, կա խիստ թերհավատ մոտեցում և լավագույն դեպքում այդ տվյալները հայտարարվում են վիպական: Հիշում եմ, թե այս մտայնությամբ տառապող մի հայտնի պատմագետ հեռուստատեսությամբ ինչպես էր ներկայացնում հայոց պատմությունը` որպես չդադարող անհաջողությունների և պարտությունների շարան: Նույնիսկ բանը հասավ նրան, որ հեռուստադիտողներից մեկը հարց ուղղեց հարգարժան գիտնականին, թե ինչո՞ւ է նա ներկայացնում միայն անհաջողությունները, մի՞թե հաջողություններ չեն եղել: Այս հարցին որևէ տրամաբանական պատասխան չստացվեց: Ավելին. մեր սովետահայ գիտնականները, եթե ունենան մի հարցի լուծման երկու ենթադրություն, աներկբայորեն կընտրեն այն մեկը, որը ցույց է տալիս Հայկական բանակի և Հայաստանի թուլությունը: Ընթերցող, եթե հանդիպես նման գիտնականներից մեկին, մի ալարիր և հարցրու, թե ինչո՞ւ Ալեքսանդր III Մեծը (մ.թ.ա. 336-323) Հայաստանի հետ չպատերազմեց: Այս հարցին տասից տասը վստահ կպատասխանի, որ Հայաստանը այնքան փոքր ու աննշան երկիր էր, որ Ալեքսանդրը գերադասեց գնալ գրավել Միջին Ասիայի ամայի տափաստանները և հեռավոր Հնդկաստանը, քան հենց իր կողքին գտնվող և Քսենոֆոնի գովերգած Հայաստանը: Եվ ոչ ոք չի ասի, որ Հայաստանը հանդիսանում էր Արիական Եռադաշինքի անդամներից մեկը պարսիկների ու մարերի հետ, և, որ եթե պարսիկները ջախջախվել էին, իսկ մարերը` հպատակվել, ապա Հայաստանը զենքը ձեռքին պատրաստ էր պահում և հենց այս պատճառով Ալեքսանդրը չցանկացավ պատերազմել, մանավանդ որ հետագայում նրա ուղարկած մի բանակին հայերը ջախջախեցին: Իսկ այն, որ գովերգված հունա-մակեդոնական ֆալանգը տակտիկական տեսանկյունից բավականին անօգնական կլիներ լեռնային մարտերում (ինչը մինչ այդ ապացուցվել էր Քսենոֆոնի նահանջող բանակի մղած մարտերով), նրանցից ոչ ոքի մտքի ծայրով էլ չի անցնի: Սովետական շրջանի պատմական աշխատություններում հիմնականում խոսվում է միայն Արարատյան (այն էլ միայն վերջին շրջանի գրականության մեջ է, ուր գրեթե կասկածի տակ չի առնվում վերջինիս զուտ հայկական լինելը), Արշակունյաց, Բագրատունյաց և Կիլիկյան Հայաստանի ռազմական ուժերի մասին, քանի որ դա արդեն չտեսնել հնարավոր չէր: Սակայն նույնիսկ այստեղ ամեն ինչ ներկայացվում է խիստ դժգույն: Իսկ այլ և հատկապես պետականության կորստի ժամանակաշրջաններում հայկական ռազմուժի մասին գրեթե չի խոսվում և այն տպավորությունն է ստացվում, թե այն գոյություն չի ունեցել, մինչդեռ ըստ իմ ուսումնասիրության, շատ թե քիչ, բայց հայկական ռազմուժը երբեք չի դադարել գոյություն ունենալ, նույնիսկ XV-XVII դժնդակ դարերում: Սովետահայ պատմաբաններից ոչ մեկի կողմից ոչ մի լուրջ վերլուծության չի ենթարկվել Հայկական բանակի թվաքանակը, զորատեսակները ու զինատեսակները, բանակի և առանձին զորատեսակների ու զինատեսակների գործողության տակտիկան , գրեթե բացակայում են ճակատամարտերի նկարագրությունները, իսկ որոնք էլ նկարագրված են, նկարագրված են թերի, խիստ աղավաղված, միակողմանի, սովորաբար թշնամական կողմի տեղեկությունները որպես հավաստի և աներկբայելի ճշմարտություն ընդունելու, իսկ հայկական աղբյուրների տեղեկությունները ժխտելու, դրանց ու ընդհանրապես Հայկական զինված ուժերին թերհավատորեն մոտենալու ոգով: Հաճախ լղոզված են <<բանակի պարտություն>> և <<բանակի կանոնավոր նահանջ>> հասկացությունները, որոնք իրար թեև շատ մոտ, բայց իրարից էականորեն տարբերվող հասկացություններ են (օրինակ` 451 թ-ի մայիսի 26-ի Ավարայրի ճակատամարտի պարագայում): Ոչ մի քիչ թե շատ լուրջ վերլուծության չի ենթարկվել Հայկական բանակի հակառակորդների զորատեսակները, զինատեսակները, տակտիկան և հատկապես թվաքանակը,
Գոյություն ունի ևս մի լուրջ հիմնահարց: Վերջին հարյուրամյակներում պատմագիտության մեջ գերակշռել է և մինչև այժմ էլ գերակշռում է <<եվրոպակենտրոն>> մոտեցումը: Համաձայն այս մոտեցման աշխարհում և հատկապես հին աշխարհում պատմության կերտողները եղել են միայն հույները ու հռոմեացիները, իսկ մնացած և հատկապես արևելյան ազգերը հանդես են գալիս որպես երկրորդ տեսակի ազգեր, մի տեսակ վայրենիներ, որոնք ոչ մի բանով աչքի չեն ընկել, բացի քանակական գերակշռությոնից, ու միշտ էլ զիջել են եվրոպացիներին: Հետագայում այս տեսակետը մարքսիստական տեսանկյունից վերանայվեց, բայց այս անգամ էլ ուշադրության կենտրոնում մնաց Եվրոպան, իսկ Արևելքում ուշադրություն դարձվեց միայն այնպիսի պետությունների վրա ինչպիսիք են Իրանի սարահարթում տարբեր ժամանակներում ստեղծված պետությունները, Արաբական խալիֆությունը և Չինաստանը: Այս սահմանները նախանշեց մարքսիզմը և սովետական պատմաբանները ի վիճակի չէին դուրս գալ այս շրջանակից ու առաջ քաշել մի թեզ, որը կհակասեր նրան: Ավելին. ցանկացած նման փորձ շատ հեշտությամբ որակվում էր որպես ազգայնամոլություն կամ առնվազն ազգային սնափառություն: Ինչպե՞ս կարող էր սովետահայ պատմաբանը նշել մ.թ.ա. III հազարամյակի վերջում Միջագետքում հաստատված Հայկական Առաջին համաշխարհային գերիշխանության դեմոկրատական բնույթի մասին, եթե դեռ մարքսիզմի դասականներն են նշել, որ դեմոկրատիան ծնվել է Հունաստանում մ.թ.ա. I հազարամյակի կեսերում: Իսկ այն փաստը, որ, բացի Տիգրանյան Հայաստանից, Հայաստանը ևս վեց անգամ հասել է համաշխարհային գերիշխանության, ի վիճակի էր նման գիտնականի մոտ հեշտությամբ սրտի կաթված առաջացնել: Մի զարմացիր, ընթերցող. նույնիսկ այժմ, երբ հայ պատմագիտությունը ազատվել է նախկին կապանքներից, չեն ընդունվում կամ ուշադրություն չեն դարձվում այնպիսի փայլուն գիտնականների աշխատությունների վրա, ինչպիսիք են Արտակ Մովսիսյանը, Արմեն Այվազյանը, Ալեքսանդր Վարպետյանը և այլն: Իսկ կենցաղային մակարդակով մեր հայերի մեջ այն աստիճան է ներծծված այս թույնը, որ ցանկացած փորձ, հենվել վերը նշված գիտնականների աշխատություններում բերված փաստերի վրա, հանդիպում է առնվազն թերհավատ ժպիտի և ազգային սնափառության մեջ մեղադրանքի այն անձանց կողմից, որոնց թվում է, թե իրենք լավ գիտեն հայոց պատմությունը, քանի որ ժամանակին անգիր իմացել են հայոց պատմության սովետական դպրոցական դասագրքերը,
Հայոց պատմության վերաբերյալ դրսևորվում է զարմանալի մակերեսային մոտեցում: Սովորաբար տարբեր գրքերում խոսվում է միայն միևնույն փաստերի մասին և նունիսկ նույն արտահայտություններով, իսկ այդ ընթացքում տեղի ունեցած բազմաթիվ և գուցե ավելի կարևոր իրադարձություններ հիշատակության և վերլուծության չեն արժանանում: Այսպես, Արմենիայի III ապստամբություն (748-752) մասին խոսելիս հիմնականում նշվում են Ղևոնդի բերած տվյալները և այնպիսի տպավորություն է ստացվում, թե հիմնական իրադարձությունները կազմում էին Դավիթ ու Գրիգոր Մամիկոնյանների ծավալած գործողությունները, Սև ծովի ուղղությամբ ապստամբների շարժվելը և պավլիկյաններից <<օտարանալը>>: Ընդ որում այս ֆոնի վրա հատկապես հաճույքով ընդգծվում է հայ ազնվականության` իր դասակարգային շահերով առաջնորդվելը: Սակայն համընդհանուր լռության են մատնված նույն ապստամբության բաղկացուցիչ մասը կազմած և ավելի վճռական, իսկ հաճախ նաև հաղթական այնպիսի դրվագներ, ինչպիսիք են Տարոնի իշխանության մղած հաղթական ռազմական գործողությունները, Հյուսիսային Հայաստանում հայ-վրացական բանակի ծավալած հաջող գործողությունները, ինչպես նաև Արցախ-Ուտիքում և մասնավորապես Կուրի ձախափնյա որոշ տարածքներում Միքայելի գլխավորած բանակի կողմից իր դեմ ուղարկված թշնամական բանակներին պարտության մատնելը: Այս ամենի մասին լավագույն դեպքում արվում են ընդհանուր բնույթի ակնարկներ: Իրենց հերթին հաճախ մոռացության են մատնվում ամբողջական ապստամբություններ, պատերազմներ, արշավանքներ և ճակատամարտեր, իսկ եղածներն էլ վերլուծվում ու նկարագրվում են խիստ թերի, մակերեսորեն և անգույն : Հնարավոր է բերել ասվածի տասնյակ օրինակներ, բայց մենք կբերենք միայն երկուսը: Եթե բոլոր աշխատություններում մանրամասն ներկայացված են Վարդանանց (Մարզպանական Հայաստանի I ապստամբություն) (449-451) և Վահանանց (Մարզպանական Հայաստանի III ապստամբություն) (481-485) պատերազմները, ապա ապշեցուցիչ լռության են արժանացել Մարզպանական Հայաստանի II (459-460), Սատրապական Հայաստանի I (484-488), Մարզպանական Հայաստանի IV (491-499) և Սատրապական Հայաստանի II ապստամբությունները (493-496), ինչպես նաև բազմաթիվ այլ ապստամբություններ և հարյուրավոր ճակատամարտեր: Իր հերթին առանց բացառության բոլոր աշխատություններում խոսվում է, որ հայերը Ավարայրի ճակատամարտում տվեցին 1.036, իսկ պարսիկները` 3.544 զոհ: Սակայն սա գրած հեղինակները նույնիսկ նեղություն չեն տվել իրենց բացել Եղիշեի աշխատությունը և կարդալ, որ 1.036 զոհ տվեցին միայն նախարարական տոհմերը, իսկ 3.544 զոհ` ուրացողները, այլ ոչ թե պարսիկները : Սրանից զատ պետք է նշել նաև, որ մեր պատմաբանների գերակշիռ մեծամասնությունը կազմող գիտնականները, լինելով փայլուն բանասերներ, գրաբարագետներ, գրականագետներ, փիլիսոփաներ կամ լեզվաբաններ, գրեթե ոչ մի գիտելիք չունեին հենց ռազմական պատմությունից: Ասվածի ապացույցն այն է, որ տասնամյակների ընթացքում ոչ մի պատմաբանի մոտ հարց չի առաջացել, թե ինչպե՞ս է հնարավոր օրինակ նույն Ավարայրի ճակատամարտում 14 ժամ այդպիսի հսկայական բանակների ընդհարման դեպքում ունենալ ընդամենը 4.580 զոհ:

[Մեղապարտ]

Տառապելով հենց այս ոճով պատմությունը ներկայացնելու մարմաջով` մեր մասնագետները կամ ընդհանրապես ուշադրոԱվելին. մեր սովետահայ գիտնականները, եթե ունենան մի հարցի լուծման երկու ենթադրություն, աներկբայորեն կընտրեն այն մեկը, որը ցույց է տալիս Հայկական բանակի և Հայաստանի թուլությունը: Ընթերցող, եթե հանդիպես նման գիտնականներից մեկին, մի ալարիր և հարցրու, թե ինչո՞ւ Ալեքսանդր III Մեծը (մ.թ.ա. 336-323) Հայաստանի հետ չպատերազմեց: Այս հարցին տասից տասը վստահ կպատասխանի, որ Հայաստանը այնքան փոքր ու աննշան երկիր էր, որ Ալեքսանդրը գերադասեց գնալ գրավել Միջին Ասիայի ամայի տափաստանները և հեռավոր Հնդկաստանը, քան հենց իր կողքին գտնվող և Քսենոֆոնի գովերգած Հայաստանը: Եվ ոչ ոք չի ասի, որ Հայաստանը հանդիսանում էր Արիական Եռադաշինքի անդամներից մեկը պարսիկների ու մարերի հետ, և, որ եթե պարսիկները ջախջախվել էին, իսկ մարերը` հպատակվել, ապա Հայաստանը զենքը ձեռքին պատրաստ էր պահում և հենց այս պատճառով Ալեքսանդրը չցանկացավ պատերազմել, մանավանդ որ հետագայում նրա ուղարկած մի բանակին հայերը ջախջախեցին: Իսկ այն, որ գովերգված հունա-մակեդոնական ֆալանգը տակտիկական տեսանկյունից բավականին անօգնական կլիներ լեռնային մարտերում (ինչը մինչ այդ ապացուցվել էր Քսենոֆոնի նահանջող բանակի մղած մարտերով), նրանցից ոչ ոքի մտքի ծայրով էլ չի անցնի:

Այս նյութին կարծում եմ կարիք կա անդրադառնալու:

[Lion]

Արւ անդրադառնանք - շատ հետաքրքիր կլինի լսել քո կարծիքը