Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Յոն Պոտկոավա
(ծն. թվ. անհայտ - 1578)

Մոլդովայի հոսպոդար 1577-ից: Մոլդովայում հաստատված լեհահայ Սերպեգա գերդաստանից: Մոր կողմից Յոն Քաջի եղբայրը: Վերջինիս մահից (1574) հետո անցել է Զապորոժյան Սեչ, աչքի ընկել Ղրիմի թաթարների դեմ մարտերում: 1577-ին ընտրվելով հետման՝ նույն թվականի նոյեմբերին 3 հազար կազակներով մտել է Մոլդովա, Յասսիի (Յաշ) մոտ ջախջախել Մոլդովայի իշխան Պետրու Կաղի թուրքական զորքը և տիրել գահը: Սակայն թուրքական մեծաքանակ ուժերի աջակցությամբ Պետրու Կաղը 1578-ի հունվարին ետ է գրավել գահը: 1578-ի փետրվարին Մոլդովա է արշավել Յոն Պոտկոավի եղբայրը՝ Ալեքսանդր Սերպեգան, սակայն կարճատև հաջողությունից հետո պարտություն է կրել և զոհվել: Մուրադ III սուլթանի ճնշմամբ, Լեհաստանի թագավոր Ս. Բատորին ձերբակալել և մահապատժի է ենթարկել Յոն Պոտկոավին: Նրան է նվիրված Ս՝. Սադովյանուի ՙՆիկոարը Պոտկոավը՚ (1955) պատմավեպը:

[Lion]

Ալեքսանդր Սերպեգա
(ծն. թվ. անհայտ - 1578)

Հյուսիսային Ռումինիայի (Մոլդովա) իշխան, ծագումով հայ: Առաջնորդելով ուկրաինական կազակներին և մոլդովական գյուղացիությանը՝ Ալեքսանդր Սերպեգան 1578-ի փետրվարի 9-ին անցավ Դնեստր գետը և մտավ Մոլդովայի մայրաքաղաք Յասսի, արտաքսելով թուրքամոլ Պետրու Կաղ իշխանին: Ալեքսանդր Սերպեգայի ավագ եղբայրը՝ Մոլդովայի իշխանական գահի թեկնածու Կոնստանտինը, նույնպես եռանդով պայքարում էր թուրքերի դեմ: Մուրադ III սուլթանը, սպառնալով Լեհաստանի թագավոր Ստեփան Բատորիին, պահանջում էր լուրջ միջոցներ ձեռք առնել Սերպեգա եղբայրների դեմ: Ալեքսանդր Սերպեգան դեռ չէր կազմակերպել իր զորքը, երբ նրա դեմ դուրս եկավ թուրքական մի մեծ բանակ: Թուրքերին միացած տրանսիլվանցիները և վալաքները ներխուժեցին Յասսի: Ալեքսանդր Սերպեգան ստիպված էր 2000-անոց զորքով ապաստանել քաղաքում: Կամենեց-Պոդոլսկ քաղաքի հայ ժամանակագիրը վկայում է, որ Ալեքսանդր Սերպեգայի զորքը համառորեն դիմադրել է երկու ամիս: Բոլորովին զրկված լինելով զինապաշարից՝ Ալեքսանդր Սերպեգան 1578-ի մարտի 12-ի գիշերը փորձել է ճեղքել պաշարումը, բայց նենգությամբ ձերբակալվել է և յուրայինների հետ Կ. Պոլիս տարվելիս ճանապարհին ցցահան արվել:

[Lion]

Յոն Պոտկոավա
(ծն. թվ. անհայտ - 1578)

Մոլդովայի հոսպոդար 1577-ից: Մոլդովայում հաստատված լեհահայ Սերպեգա գերդաստանից: Մոր կողմից Յոն Քաջի եղբայրը: Վերջինիս մահից (1574) հետո անցել է Զապորոժյան Սեչ, աչքի ընկել Ղրիմի թաթարների դեմ մարտերում: 1577-ին ընտրվելով հետման՝ նույն թվականի նոյեմբերին 3 հազար կազակներով մտել է Մոլդովա, Յասսիի (Յաշ) մոտ ջախջախել Մոլդովայի իշխան Պետրու Կաղի թուրքական զորքը և տիրել գահը: Սակայն թուրքական մեծաքանակ ուժերի աջակցությամբ Պետրու Կաղը 1578-ի հունվարին ետ է գրավել գահը: 1578-ի փետրվարին Մոլդովա է արշավել Յոն Պոտկոավի եղբայրը՝ Ալեքսանդր Սերպեգան, սակայն կարճատև հաջողությունից հետո պարտություն է կրել և զոհվել: Մուրադ III սուլթանի ճնշմամբ, Լեհաստանի թագավոր Ս. Բատորին ձերբակալել և մահապատժի է ենթարկել Յոն Պոտկոավին: Նրան է նվիրված Ս՝. Սադովյանուի ՙՆիկոարը Պոտկոավը՚ (1955) պատմավեպը:

«Պոդկովան այնքան ուժեղ էր, որ ոչ միայն ծռում էր պայտը, այլև տալլերները, իսկ երբ տալլերը սեղմում էր փայտե պատի մեջ, այն հնարավոր էր լինում հանել միայն կտրելով: Բռնելով հետևի անիվից` Պոդկովան կանգնեցնում էր սայլը, իսկ սայլի սռնին կոտրում էր ծնկի վրա հարվածելով: Նա, ատամներով բռնելով մեղրի տակառը, գցում էր այն գլխի վրայով, իսկ ցլի եղջյուրներով կոտրում էր փայտե դարպասները»,- Անանուն նկարիչը այս գրությունն է կատարել Յոնի գրեթե միակ պահպանված դիմանկարի տակ...

[Rhayader]

Հարգելի հայրենակիցներ. շնորհավորում եմ մեզ բոլորիս այս եռակի հաղթանակի օրվա կապակցությամբ: Թող նման հաղթանակները մեզնից անպակաս լինեն

Ուռ՜ա՜ա՜ա՜ա՜ա՜: :





1992 մայիսի 8 - 9 – Շուշիի ազատագրում

"Կեսօրին, երբ արդեն պարզ եր, որ քաղաքը ազատագրվել է, ես մի պահ դուրս եկա դիտակետից: Գրեթե անմիջապես էլ մոտեցավ համհարզս և շնորհավորեց Հայրենական պատերազմում տարած հաղթանակի օրվա կապակցությամբ: Եվ այդ պահին ես հասկացա... որ հայ ժողովորդը մայիսի 9-ին այսուհետ կնշի արդեն երկու հաղթանակ"

գեներալ-գնդապետ
Գուրգեն Դարիբալթայան

Հայաստանի Հանրապետության հետ ցամաքային կապը վերականգնելու, Ստեփանակերտը հրետակոծումից փրկելու և մարտնչող բանակի թիկունքը ամրապնդելու նպատակով Հայկական բանակի հրամանատարությունը որոշեց ազատագրել հայկական հինավուրց քաղաքը Ադրբեջանի Հանրապետության բանակից (2.300, 2 "Գրադ" կայանք, 4 տանկ, 9 ՀՄՄ-1 և ՀՄՄ-2, 12 ԶՓ, 1 Սու-25 , 1 Մի-24, 8 թնդանոթ, 20 ականանետ, 3 հատ 20 միլիմետրանոց և 1 հատ 30 միլիմետրանոց զենիթային թնդանոթ, 6 ավտոմատ նռնականետ, 5 "Նետ" տեղափոխվող զենիթահրթիռային համակարգ), որին հեռահար կրակով կարող էին օժանդակել նաև շրջակա բնակավայրերի կայազորները, ինչպես նաև Լիսագորի ու Շուշի-Լաչին միջանցքի կրակակետերը: Չնայած թշնամու դիրքային և տեխնիկական առավելությանը, ինչպես նաև այն հանգամանքի, որ լեռնային պայմաններում հաջող հարձակողական գործողություն վարելու համար անհրաժեշտ էր թշնամու նկատմամբ ունենալ առնվազն եռակի քանակական և տեխնիկական գերազանցություն` անմիջականորեն Շուշիի մոտակայքում կենտրոնացած Հայկական բանակի (2.800, 1 "Գրադ" կայանք, 6 թնդանոթ, 9 ականանետ, 2 տանկ, 8 ՀՄՄ-1) հրամանատարությունը որոշեց գրոհել քաղաքը: Այդ նպատակով ապրիլի 22-ից սկսած Հայկական հրետանին հուժկու կրակով լրջորեն վնասեց Լաչինում և նրա շրջակայքում տեղակայված թշնամուն կրակակետերը:
I փուլ – Մայիսի 8-ի լույս 9-ի գիշերը թշնամուն շեղելու նպատակով Կրկժան-Ղայբուլու-Քուսալար ուղղությամբ մարտական գործողություններ սկսեց Հայկական օժանդակ զորախումբը և օրվա վերջում գրավեց Քուսալարը (Շուշիի մոտ): Միաժամանակ Վալերի Չթչյանի ջոկատի 6-րդ վաշտը մայիսի 8-ին գրավեց Ղայբալուն (Շուշիի մոտ), իսկ մայիսի 9-ին` Ջանհասանը (Շուշիի մոտ):
II փուլ – Մայիսի 9-ին, ժամը 02:30-ից մինչև 03:10-ը Հայկական բանակը Շուշիի ուղղությամբ իրականացրեց հրետանային հզոր նախապատրաստություն, որից հետո անցավ հարձակման: Շոշ-Շուշի ուղղությամբ գրոհի անցավ Արկադի Կարապետյանի ջոկատը (400), իսկ քաղաքի հյուսիս-արևելքում տեղակայված Շուշվա բերդի ուղղությամբ` Աշոտ Բեկոր Ղուլյանի գլխավորած 1-ին վաշտը: Ընդ որում այս ուղղությամբ Աշոտը առաջինը մոտեցավ Շուշվա բերդի պարիսպներին և, նետելով ձեռքի նռնակներ, դուրս վանեց այնտեղից թշնամու ռազմիկներին: Արևելքից հարձակման անցավ Դուշման Վարդանի ջոկատը, որի ռազմիկները, մագլցելով ուղղահայաց ժայռերը, լուսաբացին մտան քաղաք: Հարավից գրոհի նետվեցին Ժիրայր Սեֆիլյանի ու Աշոտ Խաչատրյանի ջոկատները, ինչպես նաև Աֆղանստանի պատերազմի վետերաններից կազմված Նվեր Չախոյանի ջոկատը: Միաժամանակ Սեյրան Օհանյանի ջոկատը (400), շրջանցելով քաղաքը և շարժվելով դեպի հարավ-արևմուտք, ազատագրեց Քուզարը, Բաշքենդը, Ջավդալարը և ևս 17 բնակավայր (Շուշիից հարավ-արևմուտք), Արթուր Առաքելյանի ջոկատը (100) գրավեց Ներքին Զարիսլուն (Շուշիից արևմուտք), իսկ Ալբերտ Ալավերդյանի ջոկատը` Վերին Զարիսլուն (Շուշիից արևմուտք): Սակայն առաջինը անմիջականորեն քաղաք մտնել վիճակված էր զրահատեխնիկայի աջակցությամբ Ստեփանակերտ-Շուշի մայրուղով հարձակման անցած Վալերի Չթչյանի ջոկատի (650) 4-րդ վաշտին:
III փուլ – Ժամը 11:00-ի մոտակայքում քաղաք մտավ և հենց ծայրամասին էլ թշնամու տանկի կրակոցից խոցվեց Վալերի Չթչյանի ջոկատի 4-րդ վաշտի կազմում գործող Գագիկ Ավշարյանի տանկը, որի անձնակազմի 2 անդամները զոհվեցին, իսկ Գագիկը վիրավորվեց: Չնայած դրան, սակայն, 4-րդ վաշտը շարունակեց առաջխաղացումը` այլ ուժերի թվում ոչնչացնելով նաև 1 ԶՓ և 1 ՀՄՄ-1:
IV փուլ – Կեսօրին, չդիմանալով Հայկական բանակի համակցված հարվածներին, թշնամին խուճապի մատնվեց և դիմեց փախուստի:
Հայերը կորցրին 60 սպանված, 250 վիրավոր, 1 տանկ, թշնամին` 300 սպանված, 700 վիրավոր, 1 ԶՓ, 1 ՀՄՄ-1, ինչպես նաև մեծ քանակությամբ զինամթերք:

Արկադի Տեր-Թադևոսյանին մանդրից ջնջում են, հա՞ պատմության միջից: Լիոն, սա պետպատվե՞ր է, ինչ է:

Նույնիսկ Վիկիպեդիայում կարելի է կարդալ (այ այս հոդվածում).

1992թ.-ի մայիսին նախապատրաստել և փայլուն ձևով իրականացրել է Շուշի քաղաքի ազատգրումը («Հարսանիք լեռներում» օպերացիա), որը համարվում էր ադրբեջանական զորամիվորումների կողմից վերահսկող ամենաանառիկ բարձունքներից մեկը և որտեղից ամիսներ շարունակ ռմբակոծվում էր Ստեփանակերտը։

Ու սրանից հետո դու պիտի խոսես տվյալներիդ ճշգրտությունից

[Rhayader]

Սեյրան Օհանյանի «սուպերմենական» արկածներն ու քաջագործություններն ինձ վերջնականապես համոզեցին Պետպատվեր է

[Lion]

Արկադի Տեր-Թադևոսյանին մանդրից ջնջում են, հա՞ պատմության միջից: Լիոն, սա պետպատվե՞ր է, ինչ է:

Ընկգեր, կարողա ստեղ մեկի բարոյական նկարագիրը հերիքումա, որ ինքը պետ պատվեր կատարի, բայց այդ մարդը թող բարի լինի ու իր չափանիշներով չդատի ուրիշների մասին: Ուղղակի ասեմ, որ եթե սա «պետպատվեր» լիներ, այստեղ չէր լինի հիշատակություն նաև Ժիրայր Սեֆիլյանի մասին:

Հոդվածի կառուցվածքն այնպիսի է, որ այնտեղ տեղեկություն չկա օպերացիան պլանավորողների մասին, քանի որ ես չուզեցա որևէ մեկին առավելություն տալ մյուսի նկատմամբ ու հոդվածս վերածել մայիսիննյան բանավեճի, թե ով որքան դեր է ունեցել այս գործում: Ինչ վերաբերվում է տվյալների ճշտությանը, ապա ասել եմ և կրկին կասեմ - ես ունեմ պատասխան ու հիմնավորում իմ գրքում գրված ամեն մի տառի մասին ու դատարկ հայտարարությունների փոխարեն, եթե իրոք այդքան վատն ես համարում գիրքս ու նրանում բերված տվյալները, փորձիր խոսել փաստերով:

Ու անհիմն մեղադրանքների տեղալու տեղը, ընկեր, լուչշե մի քիչ լավ ծանոթանայիր իմ գրվածքներին և մասնավորապես հատոր առաջինում տեղ գտած նախաբանին, որտեղ մասնավորապես ասվում է. «Աշխատությունը կազմված է մասերից: Մասերն առանձնացնելիս ես որպես հիմք ընդունել եմ քաղաքական կամ ռազմական աչքի ընկնող որևէ մի իրադարձություն, որով սկսվում կամ ավարտվում է մի որևէ դարաշրջան: Մասերը պարունակում են գլուխներ, որտեղ սովորաբար արտացոլվում է որևէ մի առանձին պատերազմ: Ուզում եմ առանձնացնել հատկապես վերջին մասը, որը վերաբերվում է Արցախյան պատերազմին: Այս մասը ստեղծելիս ես կանգնեցի օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ շատ դժվարությունների առաջ: Նախ պատերազմի վերաբերյալ տեղեկատվությունը, իր հիմնական մասով լինելով գաղտնի, դեռևս գտնվում է արխիվներում և այժմ ես հնարավորություն չունեմ ուսումնասիրել դրանք: Իսկ աղբյուրների սպառիչ վերլուծության վրա հիմնված մի ամբողջական աշխատություն ներկայումս դժվար է գտնել: Բացի դրանից այս պատերազմի իրադարձությունները դեռևս թարմ են նրա մասնակիցների հիշողության մեջ և սպառիչ լուսաբանել դրանք, այսինքն առաջնորդվել այն սկզբունքով, որով ես առաջնորդվել եմ ողջ աշխատության մեջ, նույնիսկ մեկ հսկայածավալ աշխատություն ստեղծելու դեպքում թվում է անհնար: Այս ամենը հաշվի առնելով ես այդ մասը գրել եմ այն չափով, որը հարմար եմ գտել և որի հնարավորությունը ունեցել եմ: Թող շատ խստորեն չդատապարտեն ինձ մեր այս հիրավի համազգային հերոսամարտի այն մասնակիցները, որոնց մասին իմ մոտ նշում չի լինի: Ազատամարտի հարգելի մասնակիցներ. ձեր սխրանքը թանկ է ինձ համար, քանզի դուք հնարավորություն տվեցիք մեր ազգին ապրել, դուք ձեր ուսերի վրա տարաք պատերազմի ողջ ծանրությունը, տեսաք մտերիմների մահը, ունեցաք հուսահատության պահեր, սակայն նույնիսկ ամենածանր ժամին էլ չկորցրիք ձեր ուժը և ոգու կորովը: Դուք լուծեցիք երկարատև հարյուրամյակների ընթացքում կուտակված մեր պահանջատիրության մի մասը, հիմք դրեցիք Հայ Դատի արդարացի լուծմանը: Եվ այդ ամենը դուք արեցիք առանց ակնկալիքների, արեցիք հանուն մեզ, հանուն ձեզ, հանուն մեր ազգի…: Դրա համար էլ խնդրում եմ շատ խստորեն չմոտենալ իմ գրվածքին, ուղղակի այն ընկալել որպես մի առիթ ևս մեկ անգամ հիշելու մեր հաղթանակները ու անմահացնելու մեր նահատակներին, նահատակներ, որոնք իրենց արյան գնով հիմք դրեցին Մեծ Հաղթությանը…»

[Lion]

Հատվածներ «Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 70»-ից

«1. 1991 հոկտեմբերի 3 - 5 – Սալաքյութինը և Յալմահլուն գնդապետ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի գլխավորած Հայկական բանակը գրավեց Ադրբեջանի Հանրապետության բանակից:
2. 1991 հոկտեմբերի 30 – Տողը գնդապետ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի գլխավորած Հայկական բանակը (98) գիշերային հարձակումով գրավեց Ադրբեջանի Հանրապետության բանակից (75): Մարտում աչքի ընկավ Դավիթ Սարապյանը, որը, պայթեցնելով թշնամու շտաբի վերածված իր պապենական տունը, ոչնչացրեց հակառակորդի ղեկավար կազմին և, խուճապի մատնելով թշնամու զինվորներին, հնարավորություն տվեց Հայկական բանակին հեշտությամբ գրավել գյուղը:
3. 1991 նոյեմբերի 16 - 24 – Սարիշենը, Ցամձորը և Բանաձորը գնդապետ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի գլխավորած Հայկական բանակը (79) գրավեց Ադրբեջանի Հանրապետության բանակից: Թշնամին կորցրեց մեծ թվով սպանվածներ և գերիներ:
4. 1992 փետրվարի 26 - 29 – Խոջալուն Արկադի Տեր-Թադևոսյանի գլխավորած Հայկական բանակը (487, 2 ԶԴՄ, 1 հակատանկային թնդանոթ), հարձակվելով Նորագյուղ, Մեղխտիշեն, Քյաթուկ և Խոջալուի օդանավակայան ուղղություններով, գրավեց Ադրբեջանի Հանրապետության բանակից (200, 1 «Գրադ» կայանք, 1 «Ալազան» կայանք, 1 թնդանոթ, 2 տանկ, 1 ՀՄՄ-1): Հայերը կորցրին 8, թշնամին` 23 զինվոր, 2 տանկ, 1 ՀՄՄ-1, 1 «Գրադ» կայանք, 1 «Ալազան» կայանք, 1 թնդանոթ:
1993 մարտի 27 - ապրիլի 3 – Քելբաջարի գրավումը: Թիկունքը ամրապնդելու, ռազմաճակատի գիծը կրճատելու, երկճակատ պատերազմից խուսափելու, Հայաստանի Հանրապետության հետ կապը ամրապնդելու ու ավելի անվտանգ դարձնելու, ինչպես նաև այստեղից մշտական հրթիռահրետակծությունը դադարեցնելու անհրաժեշտությունից ելնելով Հայկական բանակի հրամանատարությունը որոշեց ազատագրել Քելբաջարի շրջանը: Այս նպատակով Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության պետական կոմիտեի ղեկավար Ռոբերտ Քոչարյանի և Սերժ Սարգսյանի, ՀՀ պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանի, ինչպես նաև Սամվել Բաբայանի, Սեյրան Օհանյանի, Գուրգեն Դարիբալթայանի, Արկադի Տեր-Թադևոսյանի և Մոնթե Մելքոնյանի համատեղ ջանքերով մշակվեց մարտական գործողությունների պլան...»

Իսկ թե ով է իրոք Շուշիի ազատագրման օպերացիայի գլխավոր կազմակերպիչներից մեկը, հայտնի է բոլորին - մեծ հայ, Աֆղանական պատերազմի հերոս վետերան, գեներալ-մայոր Արկադի Տեր-Թադևոսյանը, որին ահաբեկված ու հարգանքով լցված թշնամին տվել է «Կոմանդոս» մականունը:

Հասկացա՞նք իրար:

[Rhayader]

Հատվածներ «Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 70»-ից

«1. 1991 հոկտեմբերի 3 - 5 – Սալաքյութինը և Յալմահլուն գնդապետ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի գլխավորած Հայկական բանակը գրավեց Ադրբեջանի Հանրապետության բանակից:
2. 1991 հոկտեմբերի 30 – Տողը գնդապետ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի գլխավորած Հայկական բանակը (98) գիշերային հարձակումով գրավեց Ադրբեջանի Հանրապետության բանակից (75): Մարտում աչքի ընկավ Դավիթ Սարապյանը, որը, պայթեցնելով թշնամու շտաբի վերածված իր պապենական տունը, ոչնչացրեց հակառակորդի ղեկավար կազմին և, խուճապի մատնելով թշնամու զինվորներին, հնարավորություն տվեց Հայկական բանակին հեշտությամբ գրավել գյուղը:
3. 1991 նոյեմբերի 16 - 24 – Սարիշենը, Ցամձորը և Բանաձորը գնդապետ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի գլխավորած Հայկական բանակը (79) գրավեց Ադրբեջանի Հանրապետության բանակից: Թշնամին կորցրեց մեծ թվով սպանվածներ և գերիներ:
4. 1992 փետրվարի 26 - 29 – Խոջալուն Արկադի Տեր-Թադևոսյանի գլխավորած Հայկական բանակը (487, 2 ԶԴՄ, 1 հակատանկային թնդանոթ), հարձակվելով Նորագյուղ, Մեղխտիշեն, Քյաթուկ և Խոջալուի օդանավակայան ուղղություններով, գրավեց Ադրբեջանի Հանրապետության բանակից (200, 1 «Գրադ» կայանք, 1 «Ալազան» կայանք, 1 թնդանոթ, 2 տանկ, 1 ՀՄՄ-1): Հայերը կորցրին 8, թշնամին` 23 զինվոր, 2 տանկ, 1 ՀՄՄ-1, 1 «Գրադ» կայանք, 1 «Ալազան» կայանք, 1 թնդանոթ:
1993 մարտի 27 - ապրիլի 3 – Քելբաջարի գրավումը: Թիկունքը ամրապնդելու, ռազմաճակատի գիծը կրճատելու, երկճակատ պատերազմից խուսափելու, Հայաստանի Հանրապետության հետ կապը ամրապնդելու ու ավելի անվտանգ դարձնելու, ինչպես նաև այստեղից մշտական հրթիռահրետակծությունը դադարեցնելու անհրաժեշտությունից ելնելով Հայկական բանակի հրամանատարությունը որոշեց ազատագրել Քելբաջարի շրջանը: Այս նպատակով Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության պետական կոմիտեի ղեկավար Ռոբերտ Քոչարյանի և Սերժ Սարգսյանի, ՀՀ պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանի, ինչպես նաև Սամվել Բաբայանի, Սեյրան Օհանյանի, Գուրգեն Դարիբալթայանի, Արկադի Տեր-Թադևոսյանի և Մոնթե Մելքոնյանի համատեղ ջանքերով մշակվեց մարտական գործողությունների պլան...»

Իսկ թե ով է իրոք Շուշիի ազատագրման օպերացիայի գլխավոր կազմակերպիչներից մեկը, հայտնի է բոլորին - մեծ հայ, Աֆղանական պատերազմի հերոս վետերան, գեներալ-մայոր Արկադի Տեր-Թադևոսյանը, որին ահաբեկված ու հարգանքով լցված թշնամին տվել է «Կոմանդոս» մականունը:

Հասկացա՞նք իրար:

Հիմա ես բավարարված եմ:

[Lion]

Բայց մի փոքրիկ հարց մնաց - այնուհանդերձ պարզ չեղավ, ըստ Ձեզ ես պատվեր կատարող էի, թե ոչ...

[Lion]

Հավանաբար, դեռ երկար մենք (հնարավոր է նաև մեր սերունդները) կխորհենք թվում է՝ հայ հոգեկերտվածքի համար դարերի ընթացքում ստեղծված այն անհասկանալի հանգամանքի շուրջ, որ բաղձալի անկախության ձեռբքերումից հետո մեր երկրում տիրապետող դարձան ոչ թե ազգային ինքնագիտակցության, ազգային հպարտության և ինքնահարգանքի բուռն աճի բնական գործընթացները, այլ մոլորվածության, անկման, պարտվողականության տրամադրությունները, որ հայերի մեջ տարածված էին, հատկապես, Ցեղասպանությունից հետո և աստիճանաբար հաղթահարվում էին վերջին տասնամյակներին։

Կատաղի գրոհ էր մղվում (և շարունակում է մղվել) հայոց պատմության՝ ազգային ինքնագիտակցության և ամենահաղթ ազգային ոգու հուսալի հենարանի (ինչպես բոլոր ժողովուրդների մոտ է) վրա։ Գլոբալիստական բոլոր կանոններով ազգը զրկվում է սեփական պատմությունից, պատմությունը՝ հերոսականությունից։ Առանց ամոթի նշույլի ներշնչվում է, հատկապես երիտասարդությանը, թե իբր հայ ժողովուրդը իր պատմության ողջ ընթացքում խեղճ ու թույլ է եղել, «պատերազմներում ոչ մի հաղթանակ չի տարել» և այլն...

Ցավալի է...

[Lion]

Մանուկ Բեյ Միրզայան
(1769 - 1817)

Ռումինահայ դիվանագետ, առևտրական գործիչ: 1802 թվականին Վալախիայի իշխանից ստացել է ազնվականի տիտղոս, 4 տարի անց նշանակվել իր ծննդավայր Ռուշչուկի քաղաքապետի խորհրդական: 1807-ին Թուրքիայի դանուբյան զորքի հրամանատար Մուստաֆա փաշան նրան է հանձնել բանակի մատակարարման, ապա նաև ռուսների հետ բանակցություններ վարելու գործը: Մեկ տարի անց՝ 1808 թ-ին, թուրքական սուլթանից ստացել է Մոլդովայի իշխանի և բեյի աստիճան: Ռուսական հրամանատարությանը աջակցելու համար 1810 թվականին պարգևատրվել է Ս. Վլադիմիրի 3-րդ աստիճանի խաչով: Ռուսական Դանուբյան բանակի հրամանատար Մ. Կուտուզովը իր բանակի շտաբը հաստատել է Մանուկ Բեյի իջևանատանը: Հայ դիվանագետը գործուն մասնակցություն է ունեցել 1812 թվականի ռուս-թուրքական հաշտության պայմանագրի կնքմանը: Մեկ տարի էլ չանցած, իր ակնհայտ ռուսամետության պատճառով թուրքական կառավարության հաշվեհարդարից խուսափելու նպատակով անցել է Տրանսիլվանիա, այնտեղից՝ Քիշնև, որտեղ էլ հաստատվել է և ընդունել ռուսահպատակություն: 1814 թվականին Մանուկ Բեյին շնորհվել է պետական խորհրդականի աստիճան:
Մեծ են Մանուկ Բեյ Միրզայանի մատուցած ծառայությունները Ռուշչուկի և բալկանյան այլ քաղաքների տնտեսական զարգացման գործում: Նա տրամադրել է փոխառություններ, հիմնել մանուֆակտուրաներ, կալվածքներ: Նրա անվամբ կոչվել են ռումինական երկու գյուղ:
Նա այցելել է Հայաստան, նյութական օժանդակություն ցույց տվել Էջմիածնի, Մուշի, Երուսաղեմի և այլ վայրերի վանքերին: Բուխարեստի հայոց եկեղեցու մոտակայքում 1817 թվականին հիմնել է քաղաքի առաջին հայկական դպրոցը: Մահացել է նույն թվականին, 48 տարեկանում:
Մանուկ Բեյի արխիվը պահպանվում է Բուխարեստի թանգարանում:

[Lion]

Արաբական սկզբնաղբյուրները, Յարմուքի ողջ ճակատամարտի ժամանակ առանձնացնելով, հատկապես մատնանշում են Հայ հետևակ նետաձիգների խիստ հաջող գործողությունները, որի հետևանքով միայն հեծելազորային մեկ գրոհի ժամանակ 700 արաբ մուսուլմաններ <<համբառնեցին>> հայկական նետերից:
Այս փաստը հատկապես կարևորվում է հետևյալ տեսանկյունից. սկսած VII դարի սկզբներից բյուզանդական բանակում հետևակ նետաձիգները սկսում են անկում ապրել: Այսպես, ըստ ռազմական պատմաբան Ե. Ա. Ռազինի. <<Հուստինիանոսի (Հուստինիանոս I-ի (527-565) – Մ.Հ.) կառավարումից հետո 300 տարվա ընթացքում բյուզանդական հետևակը, որպես զորատեսակ, վերջնականապես կորցրեց իր նշանակությունը: IX դարի սկզբին Լևոն VI-ը գրում էր, որ անհնար է գտնել մարդկանց, որոնք կկարողանային տիրապետել աղեղին: Նա պնդում էր, որ հետևակի մեկ երրորդը, իսկ ավելի լավ է` կեսը, պետք է կազմված լինի նետաձիգներից, որոնք կունենան 30-ից 40 նետ: Սակայն դա անիրականալի ցանկություն էր>>: Ավելին, նույնիսկ ստրատիոտները, հիմնականում գյուղացիական աշխարհազորից հավաքագրվող այդ հաստիքային հետևակայինները, ազատ գյուղացիության աստիճանական վերացման պայմաններում սկսեցին անկում ապրել և X դարի երկրորդ կեսին` Նիկեփոր II Փոկասի (963-969) օրոք, վերջնականապես վերացան` բյուզանդական բանակը, որի միայն կայազորային ու այլ աննշան ուժեր մնացին հետևակ, վերջնականապես վերածելով <<հեծելազորային բանակի>>:
Իսկ քննարկվող ժամանակահատվածում Հայկական բանակում ընդհակառակը, հետևակը ընդհանրապես և հետևակ նետաձիգները մասնավորապես ոչ միայն չկորցրին իրենց նշանակությունը, այլև զարգացում ապրեցին, հաճախ հանդիսանալով Հայկական բանակի հաջող գործողությունների գրավականը բազում բաց ճակատամարտերում, ինչպես նաև քաղաքների, ամրոցների ու բերդերի պաշտպանության կամ դրանց գրավման գործում: Այս հանգամանք, որը առիթի դեպքում մեծապես լրացնում էր բյուզանդական բանակի վերը քննարկված թերությունը, Հայկական հետևակին և հատկապես հետևակ նետաձիգներին բյուզանդական բանակում տալիս էր հսկայական կարևորություն:
Եվ սա չափազանցություն չէ, քանի որ բյուզանդական բանակի կազմում գտնվող Հայկական հետևակի վարկը քննարկվող ժամանակահատվածում այնքան բարձր էր, որ հաճախ նրանցից էին կազմվում թշնամու տարածքում գտնվեղ բերդերի և ամրոցների ամբողջական կայազորներ (մասնավորապես Վասիլ II-ի (976-1025) օրոք Ասորիքում գտնվող Անտարտուս և Շեյզար ամրոցների կայազորները): Ավելին. V-ից մինչև XI դարի առաջին կեսը մեծամասամբ հայերից էր կազմված նաև կայսրական թիկնապահների հետևակ ստորաբաժանումը, որը իր բացառիկ մարտունակությունը ապացուցեց շատ ճակատամարտերում և ընդհարումներում:
Հետևակ նետաձիգներին լրացնում էին համեմատաբար սակավաթիվ հեծյալ նետաձիգները, որոնք բյուզանդական հեծյալ նետաձիգների ընդհանուր անկման պայմաններում կրկին մեծ նշանակություն ունեին: Վերջիններիցս կազմված մի ստորաբաժանում X դարի վերջերից հայտնվեց կայսերական թիկնապահների ստորաբաժանման կազմում և հատկապես աչքի ընկավ 1030 թ. Ազազի ճ-մ-ում, երբ բյուզանդական բանակի պարտվելուց ու ցրվելուց հետո, ըստ Քեմալ-էդ-Դինի. <<… ճողոպրեց կայսրը (Ռոմանոս III-ը (1028-1034) – Մ.Հ.)` շրջապատված իր մոտ եղած հայերով, որոնք իրենց նետերով պաշտպանում էին նրան>>:
Այսպիսով կարելի է գալ հիմնավորված հետևության, որ եթե Հայոց այրուձին, որակապես գերազանցելով բյուզանդականին, այնուհանդերձ որպես զորատեսակ բյուզանդական բանակում ուներ իր համարժեքը, ապա Հայկական հետևակը և հատկապես հետևակ նետաձիգները կայսերական բանակում բառիս բուն իմաստով անփոխարինելի ու բացառիկ նշանակություն ունեին:

[Lion]

1016 թ-ի Ոստանի ճ-մ-ը ակնառու կերպով ցույց է տալիս քրիստոնյա բանակների հետ ընդհարումներում հավասարազոր ծանր հեծելազոր չունեցող, սակայն դրա փոխարեն թվական գերակշռություն և մեծաթիվ թեթև հեծելազոր ունեցող ընդհանրապես քոչվորների և մասնավորապես սելջուկյան բանակի տակտիկան:
Ծանր հեծելազորը հիմնականում թեթև զինված քոչվորների հեծելազորի հետ ընդհարվելիս անգերազանցելի է ճակատային հուժկու հարվածի և դրան հաջորդող ձեռնամարտի մեջ: Սակայն քոչվորների թեթև հեծելազորը, գերազանցելով ծանր հեծելազորին շարժունակությամբ, վերջինիս հիշատակված առավելությանը հակադրում է կտրուկ նահանջը, խուսափումը ձեռնամարտից և աղեղնամարտը: Այս պայմաններում հետևակ նետաձիգները և թեթև հեծելազորը, լրացնելով սեփական ծանր հեծելազորին, որպես կանոն ի վիճակի են չեզոքացնել քոչվորների թեթև հեծյալների առավելությունները, ինչն էլ թույլ էր տալիս իր ողջ փայլով դրսևորվել ծանր հեծելազորի հիանալի հատկանիշներին:
Արդեն նշվել է, որ VII դարից սկսած Հայկական բանակում, ի տարբերություն հենց նույն բյուզանդականի, հետևակը ընդհանրապես և հետևակ նետաձիգները մասնավորապես ոչ միայն չկորցրին իրենց նշանակությունը, այլև զարգացում ապրեցին: Ընդ որում մինչև XII դարի վերջ Հայկական բանակի նետաձիգ ստորաբաժանումները, ի համեմատ բյուզանդական կամ խաչակիրների բանակների, պահպանեցին իրենց գերազանց հատկանիշները: Ռազմա-տակտիկական բնույթ ունեցող հատկապես այս հանգամանքն էր, որ այլ հավասար պայմանների առկայության դեպքում և հատկապես լեռնային մարտերում գումարվում էր սեփական հողի համար մարտնչելու վճռականություն ցուցաբերող Հայկական բանակի զինանոցին ու թույլ էր տալիս վերջինիս իր քրիստոնյա հարևանների բանակների համեմատ ավելի հաջող գործել սելջուկյան բանակի դեմ:
Ընդ որում Հայկական բանակում ընդհանրապես հետևակի և մասնավորապես հիանալի հետևակ նետաձիգների առկայության փաստը ամենևին էլ անբացատրելի մի երևույթ չէ: Վերջիններիս սոցիալական հիմքն էին կազմում կամ Հայաստանի այնպիսի շրջանների բնակիչները, որտեղ դեռևս պահպանվել էին ազատ գյուղական համայնքները (օրինակ` Տարոն, Լեռնային Կիլիկիա և այլն), կամ էլ, ինչպես դա հետագայում կտեսնենք XIII-XV դարի Եվրոպայի քաղաքներում, խոշոր առևտրա-արհեստավորական քաղաքները:
XI դարի կեսերից մինչև XV դարը այս հանգամանքը ավելի կարևորվեց: Քննարկվող ժամանակահատվածում հայ նախարարները որպես կանոն ընդհարվում էին քանկապես լրջորեն գերազանցող հակառակորդի հետ` այս պարագայում ստիպված լինելով իրենց գնդերը համալրել գյուղացիական աշխարհազորով: Իսկ վերջինս, զիջելով հեծելազորին և հատկապես ծանր հեծելազորին ձեռնամարտում, լավ հնարավորություններ ուներ հաղթանակ տանել վերջինիս նկատմամբ աղեղնամարտում: Որպես օրինակ բերենք Տարոնի իշխան Թոռնիկ Մեծ Մամիկոնյանի (մոտ 1030 - ուղ. 1073) բանակը, որում հասարակ գյուղացիներից կազմված հետևակը, որի մեջ անկասկած ստվարաթիվ էին հենց նետաձիգները, կազմում էր 56.000 մարդ, այն դեպքում, երբ ազնվականներից կազմված հեծելազորը հաշվվում էր ընդամենը 6.000 հոգի: Եվ սա միակ օրինակը չէ: Ժամանակաշրջանի Հայկական գրեթե բոլոր բանակներում հետևակը և նրա կազմում գործող հետևակ նետաձիգները կազմում էին բանակի զգալի մասը:

[Lion]

Ընդհանրացնելով XIII-XIV դարերում Հայոց այրուձիու և վրացական հեծելազորի մասնակցությամբ Մոնղոլական կայսրության, իսկ հետագայում արդեն Իլխանության տված այն ճակատամարտերը, որոնց ընթացքի մասին առկա է հստակ տեղեկատվություն և որոնք ընթացել են դասական սցենարով` կարելի է անել մի քանի հետևություններ.
1. դիտարկված բոլոր օրինակներում Մոնղոլական կայսրության, իսկ հետագայում արդեն Իլխանության բանակի կազմում գտնվող Հայոց այրուձին և վրացական հեծելազորը տեղադրվել են կամ առանձին` թևերից մեկում, կամ էլ առաջին գծում: Ընդ որում երկու դեպքում էլ վերջիններս օգտագործվել են որպես հիմնական հարվածային ուժ:
Այս հանգամանքը բացատրվում է նրանով, որ Մոնղոլական կայսրության և Իլխանության հեծելազորը իրականում ծանր կարող էր համարվել միայն արևելյան ու միջին ասիական չափանիշներով, այն դեպքում, երբ վերջինս, Մերձավոր Արևելքում հավասարազոր լինելով միջին հեծելազորին, այլ հավասար պայմաններում զիջում էր Հայոց այրուձիուն, ինչպես նաև վրացական, խաչակրաց, արաբական կամ մամլուքյան ծանր հեծելազորերին: Ընդ որում դրությունը առավել բարդացավ XIII դարի կեսերից, երբ Իլխանության բանակում սկսեց աստիճանաբար վերանալ նույնիսկ միջին հեծելազորը: Սա իր հերթին հանգեցրեց մինչ այդ էլ մերձամարտից խուսափել ձգտող Մոնղոլական կայսրության և Իլխանության բանակում հիշատակված մարտավարության առավել զարգացմանը: Ընդ որում, եթե սկզբնական շրջանում մերձամարտից խուսափումը, թեև որոշ չափով լինելով հարկադրված, այնուհանդերձ Մոնղոլական կայսրության և Իլխանության բանակի համար հանդիսանում էր յուրօրինակ մարտական տակտիկա, ապա XIII դարի կեսերից սկսած ծայրահեղության հասած այս միտումը ընդունեց վտանգավոր չափեր` Իլխանական բանակում անփոխարինելի դարձնելով Հայոց այրուձին և վրացական հեծելազորը,
2. դիտարկված բոլոր օրինակներում Հայոց այրուձին և վրացական հեծելազորը հաջողության են հասել մահմեդական բանակների հետ ընդհարումներում:
Սա մեծապես պայմանավորված էր իր միջին հակառակորդի նկատմամբ հայ կամ վրացի միջին հեծյալի զինվածության որակական առավելություններով, որը, սակայն, մահմեդականները գրեթե միշտ ավելի քան փոխհատուցում էին քանակական գերակշռությամբ,
3. քննարկվող գրեթե բոլոր օրինակներում Մամլուքյան սուլթանության բանակին հաջողվել է փախուստի մատնել իրեն դիմակայող Իլխանության ուժերին:
Աննկատ մնացած, սակայն խիստ ուշագրավ այս հանգամանքը ունի չափազանց հետաքրքիր մի բացատրություն. բանն այն է, որ Մամլուքյան սուլթանության բանակում բարձր զարգացման աստիճանի վրա էին գտնվում ոչ միայն հեծյալ, այլև հետևակ նետաձիգների ստորաբաժանումները: Արդյունքում Մոնղոլական կայսրության կամ Իլխանության բանակին սովորաբար առավելություն ապահովող տակտիկան այս դեպքում չէր գործում: Նետահարություն իրականացնելիս Իլխանության բանակների ռազմիկները չէին կարողանում էական առավելության հասնել Մամլուքյան սուլթանության բանակի նկատմամբ, քանի որ իրենք էլ կորուստներ էին կրում հակառակորդի հատկապես հետևակ նետաձիգների պատասխան հարվածից: Ուժերը հավասարակշռող այս հանգամանքը առավելություն էր տալիս այն բանակին, որում տարբեր ստորաբաժանումները զարգացած էին համաչափորեն: Իսկ այդ հատկանիշով Մամլուքյան սուլթանության բանակը միանշանակորեն գերազանցում էր Իլխանության բանակին: Այս պարագայում վճռական նշանակություն էր ստանում մամլուքյան ծանր հեծելազորը, որի հարվածն էլ այլ հավասար պայմանների առկայության դեպքում վճռում էր մարտի ելքը:
Այսպիսով այն տակտիկան, որը Մոնղոլական կայսրության կամ Իլխանության բանակին այլ հավասար պայմանների դեպքում առավելություն էր տալիս վրացական, ռուսական կամ եվրոպական բանակների հետ ընդհարվելիս, այստեղ չէր գործում: Հետաքրքիր է, որ նետաձիգ ստորաբաժանումները, որոնք Հայկական բանակում մինչև XI դարի վերջը գտնվում էին բարձր մակարդակի վրա, XIII դարից սկսած սկսում են աստիճանաբար անկում ապրել` նվազեցնելով այլ հավասար պայմաններում Մոնղոլական կայսրության կամ Իլխանության բանակին դիմադրելու վերջինիս հնարավորությունները:

[Lion]

Այստեղ, որոշակիորեն շեղվելով թեմայից, փորձենք գտնել այն բանի բացատրությունը, թե ինչպես Ֆաթիմյանների էմիրության և ընդհանրապես արաբական ծանր հեծելազորի ավանդույթները ժառանգած, խաչակիրների դեմ մարտերում թրծված ու մեծապես նրանց նմանված Էյուբյանների սուլթանության «դասական ֆեոդալական» բանակը, որում նետաձիգների զորատեսակը առանձնապես զարգացած չէր, Մամլուքյան սուլթանության օրոք վերափոխվեց հիանալի և որակյալ նետաձիգների ստորաբաժանումներ ունեցող բանակի: Ըստ իս բացատրությունը կայանում է հետևյալում.
1. այն բանից հետո, երբ 1231 թ-ին տեղական ուժերի կողմից վերջնականապես պարտության մատնված Ջելալ-էդ-Դինի Խորեզեմյան սուլթանության բանակը ցրվեց, նրա մնացորդները, և դա հստակորեն մատնացույց են անում Ռաշ-էդ-Դինը ու Հեթում Պատմիչը, հաստատվեցին Հայոց Միջագետքում: Այստեղ, օգտվելով անմիջական հետապնդման բացակայությունից և սկզբնական շրջանում Էյուբյանների սուլթանության կողմից դրսևորած հանդուրժողական վերաբերմունքից, ցրված ուժերը կրկին կենտրոնացրած Խորեզեմյան սուլթանության բանակը 1240-ականների սկզբին փորձեց շարունակել իրեն հարազատ դարձած ասպատակությունները: Ու թեև վերջինս սկզբում հասավ որոշակի հաջողությունների (1241 հունվար – Մեմբիջի ճ-մ, 1241 հունվար – Ասորիքի ասպատակում), սակայն ի վերջո պարտություն կրեց և վերջնականապես ցրվեց: Իսկ Մերձավոր Արևելքում հենց այդ ժամանակ թափ էր առնում «մամլուքյան շարժում»-ը: Ստեղծված բարենպաստ պայմաններում Խորեզեմյան սուլթանության ցրված բանակի պրոֆեսիոնալ ռազմիկները, չցանկանալով, իսկ գուցե նաև չկարողանալով զբաղվել այլ գործունեությամբ, մասսայականորեն համալրեցին մամլուքների շարքերը` նվիրելով Էյուբյանների սուլթանությանը նետաձգության իրենց բարձորակ արվեստը,
2. նույն 1240-ականների սկզբին Էյուբյանների սուլթանությունում կտրուկ ավելացավ նաև ղփչախների տեսակարար կշիռը, որոնք 1230-ականների վերջին Ղփչախական խանության ջախջախումից հետո անցել էին Արևելյան Եվրոպա, իսկ այնտեղից էլ կարճ ժամանակ անց տեղափոխվել Էյուբյանների սուլթանություն: Այստեղ վերջիններս, ինչպես դա եղավ Խորեզեմյան սուլթանության ցրված բանակի ռազմիկների պարագայում, մասսայականորեն համալրեցին մամլուքների շարքերը` կրկին Էյուբյանների սուլթանությանը նվիրելով նետաձգության սեփական բարձորակ արվեստը,
Այսպիսով Խորեզեմյան սուլթանության բանակի և ղփչախների շնորհիվ Էյուբյանների սուլթանության բանակը ձեռք բերեց տափաստանային քոչվորներին բնորոշ հեռահար մարտի հիանալի որակներ: Իսկ վերջինս էլ, միավորվելով և միախառնվելով Էյուբյանների սուլթանության բանակի .«Սալ-էդ-Դին»-յան ծանր հեծելազորի որակներին, վերջնականապես ստեղծեց այն ուժը, որի առաջ կանգ առավ մինչ այդ «ամենահաղթ» և «անհաղթ» համարվող մոնղոլական ռազմական մեքենան,
3. միջին մոնղոլ ռազմիկները, երբեք էլ չլինելով բարոյական կայունության տիպարներ, այնուհադերձ Չինգիզ խանի (1206-1227) և նրա անմիջական հաջորդների բանակում ենթարկվում էին երկաթյա կարգապահության: Դրան գումարվում էր նաև պասսիոնար էներգիայով պայմանավորված Մոնղոլական կայսրության ռազմիկների անձնական-հոգեբանական առավելությունը իրենց միջին հակառակորդների նկատմամբ: Սակայն, սկսած արդեն XIII դարի կեսերից, շփվելով քաղաքակրթության «բարիքներ»-ի հետ, Մոնղոլական կայսրության և Իլխանության բանակի ռազմիկները ավելի ու ավելի շատ և ավելի ու ավելի արագ տեմպերով են սկսում անկում ապրել` մինչ այդ ունեցած մակարդակը պահպանած իրենց հակառակորդնեին զիջելով անձնական-հոգեբանական առավելությունը:
Այսպես, եթե XIII դարի առաջին կեսին որևէ հակառակորդի համար պրակտիկորեն անհասանելի երազանք էր հարձակվել Մոնղոլական կայսրության բանակի վրա այն պահին, երբ վերջինս քնած էր կամ հանգստանում էր, ապա այժմ Մամլուքյան սուլթանի համար ոչինչ չարժեր անակնկալ հարձակվել այն էլ գրեթե իր ողջ կազմով հարբած վիճակում քնած Իլխանության սահմանային բանակի վրա և գլխովին ջախջախել այն (1276 աշուն – Պլասթա ամրոցի ճ-մ): Բարդ բան չէր նաև կաշառքի միջոցով համոզել Իլխանության բանակի զորավարին հրաժարվել մարտից (1303 աշուն – Մարջ-աս-Սուֆֆայի ճ-մ): Բացի այդ, եթե նախկինում Մոնղոլական կայսրության բանակի ռազմիկները գրեթե երբեք փախուստի չէին դիմում, քանի որ դրա համար ողջ ստորաբաժանման կազմով դատապարտված էին մահվան, ապա այժմ Իլխանության բանակի ռազմիկները հեշտությամբ փախուստի էին դիմում մարտադաշտից նույնիսկ սեփական իլխանի ներկայությամբ (1300 փետրվարի 12-16 – Ջեբել-ալ-Սալահայի ճ-մ):