Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք

[Lion]

Դե ես էլ չեմ կասկածել էդ թվականի վրա /կլոր, հեշտ հիշվող թիվ ա/, բայց իմ կարդացած գրքերի մեծ մասում էլ գրած էր - - - մոտ 160 թ. դրա համար հարցրի, տենամ վերջը որ թիվն ա ընդունվում հիմա

Չէ, թիվը դա է...

Շատ ընդհանուր տրամաբանական կապ, եթե շատ ես ուզում կարելի է տեսնել: Բայց այդ ընդհանուր տրամաբանական կապի հիման վրա գրել պատմություն ու մանրամասն փաստեր ներկայացնել չի կարելի: Այդ տրամաբանական կապը կարելի էր ներկայացնել մոտավորապես այպես: «Ամենայն հավանականությամբ, մ.թ.ա 160-ական թվականներին Բասենում Հայկական ու Սելևկյան բանակների միջև տեղի է ունեցել վճռական ճակատամարտ, որում հայերը հաղթանակ են տարել»: Իսկ դու դրած մանրամասն ճակատամարտ ես նկարագրել: Ինչպես մի հատ լավ ընկեր մի անգամ ասեց, քո գրքերը ավելի շուտ պատմավեպեր են: Որպես պատմավեպ, ինքս հաճույքով կկարդամ դրանք:

Չէ, եղբայր, դու չափազանց խիստ ես... Կոնկրետ այս դեպքում հայտնի է թշնամական բանակի շարժի սկզբնական և վերջնական կետը… Այդ ուղու վրա ամենաանցունակ երթուղին… Քո գրածը անարդարացի կերպով սահմանափակում է մտահանգման հնարավորությունը, ինչի հետ ես իհարկե համաձայն չեմ...

Ինչևէ - որ-ոք չի կարող պնդել, որ ես ԱՆԲԱՐԵԽԻՂՃ վերլուծություն եմ իրականացրել…

Լիոն, էլ չեմ ասում այն մասին, որ Խորենացու մոտ նշված Հռոմեական կայսր Դոմիցիանին Սելևկյան Դեմետրի I Սոտերի հետ ասոցացնելն էլ շաաաատ խոցելի է: Եթե ցանկանում ես, մանրամասն դրան էլ կանդրադառնանք:

Այս ճակատամարտ չի ընդունվում ավանդական պատմագիտության կողմից: Իրոք Մովսես Խորենացին (Գիրք 2, գլուխ 54) այս ճակատամարտի մասին խոսելիս հիշատակում է հռոմեական բանակը և իր կարծիքով կայսեր Դոմիցիանին (81-96): Սակայն մի քանի տող ներքև նա գրում է. "Առասպելներում այս բանը երգել կամենալով` ասում են, թե եկած է եղել մի ոմն Դոմետ, որ ինքը Դոմետիանոս կայսրն է": Այս կապակցությամբ ակադեմիկոս Հ. Հ. Մանանդյանը, կիրառելով ժամանակագրական արհեստական տեղափոխումներ, առաջ է քաշել այն տեսակետը, որ այստեղ խոսքը գնում է Դոմիցիան Կորբուլոնի 58 թ-ի արշավանքի մասին և "մի ոմն Դոմետ"-ը իրականում Դոմիցիան Կորբուլոնն է, մի ենթադրություն, որը ըստ էության ընդունվել է սովետահայ պատմագիտության կողմից:
Սակայն այս իրադարձությունների հետ կապված Արտաշես I-ի որդիների և հատկապես Արտավազդի` դեռևս որպես արքայորդու, սակայն արդեն բավականին հասուն երիտասարդի հիշատակումը (վերևում հիմնավորվեց Արտաշեսի որդի Արտավազդի ծննդյան թվականը` մ.թ.ա. մոտ 183) մեզ օգնում է պարզել այս ճակատամարտի բավականին ճշգրիտ թվականը: Նույնն է հաստատում նաև "ծերունազարդ" Սմբատ Քաջ Բագրատունու մասին հողորդումը, որը Արտաշես I-ի պատանեկության ու ամուրիության ժամանակ արդեն հասուն այր էր և ուներ երեխաներ, իսկ իր սանի որդիների հասունության ժամանակ իրոք պետք է որ արդեն "ծերունազարդ" լիներ: Այսպիսով ստացվում է մ.թ.ա II դարի մոտ երկրորդ քառորդը, սակայն այն ժամանակը, երբ Արտաշես I-ը դեռ ողջ էր, իսկ արքայազն Արտավազդը` բավականին հասուն: Այսինքն իրադարձությունը կարող է տեղի ունեցած լինել մ.թ.ա. մոտ 165 թ-ից (երբ Արտավազդ արքայազնը գոնե 18 տարեկան կլիներ) մ.թ.ա. 160 թ-ի (երբ մահացավ Արտաշես I-ը) միջև ընկած ժամանակահատվածում, մի ժամանակահատված, երբ Մեծ Հայքը պատերազմում էր Սելևկյանների թագավորության հետ (Հայ-Սելևկյան III պատերազմ):
Ժամանակագրական սահմաններն ավելի փոքրացնել մեզ օգնում է այն հանգամանքը, որ Սելևկյանների թագավորության արքա, հաջորդելով Անտիոք IV Եպիֆանին (մ.թ.ա. 175-163), մ.թ.ա. 162 թվականից հռչակվեց Դեմետրի I Սոտերը (մ.թ.ա. 162-150): Այս ամենից կարելի է գալ հիմնավորված հետևության, որ անկասկած հենց վերջինս է Խորենացու հիշատակած "մի ոմն Դոմետ"-ը: Ավելին. ըստ հունական աղբյուրների Մեծ Հայքի թագավորությունը օգնել էր Սելևկյան նորահռչակ արքայի դեմ Բաբելոնի սատրապ Տիմարքոսի ապստամբությանը օժանդակ ռազմաջոկատով և բնականաբար վերջինս, հատկապես այս հանգամանքի հետ կապված, անկասկած պետք է անհաշտ թշնամական մտադրություններ ունենար Մեծ Հայքի նկատմամբ` մանավանդ, եթե հաշվի առնենք նաև արդեն իսկ ընթացող պատերազմը երկու թագավորությունների միջև: Այսպիսով ժամանակագրական սահմաններն ավելի են փոքրանում` հանգելով մ.թ.ա. 162-160 թվականներին:
Ըստ Հուստինոսի հենց նոր արքա դարձած Դեմետրի I Սոտերը, անմիջապես (մ.թ.ա. 161 թ-ին) պատերազմ սկսեց Կապադովկիայի դեմ, ապաստան տվեց օրինական արքա Արիարաթ IV Եուսեբեսի (մ.թ.ա. 220-161) դեմ ապստամբած վերջինիս եղբայր Օլոֆերնին, որից հետո ներխուժելով Կապադովկիա և տապալելով այդ երկրի օրինական արքային` նոր արքա հռչակեց վերջինիս արդեն հիշատակված եղբայր Օլոֆերնին` Արիարաթ V Եուսեբես Ֆիլիպատորին (մ.թ.ա. 161-130): Սրա համար Սելևկյան գահակալին պետք էր ամենամոտավոր հաշվարկներով ողջ մ.թ.ա. 161 թվականը: Միայն դրանից հետո, կենտրոնացնելով բոլոր ուժերը, ամրապնդվելով Կապադովկիայում և մեծացնելով իր ազդեցությունը ողջ Փոքր Ասիայում, Սելևկյանների թագավորությունը ի վիճակի կլիներ նմանատիպ պատերազմ սկսել Մեծ Հայքի դեմ, մի բան, որը կարող էր տեղի ունենալ արդեն մ.թ.ա. 160 թ-ին:
Հետաքրքիր կերպով այս սխեման հաստատում է նաև այն, որ թշնամին, ըստ Խորենացու, ներխուժումն իրականացրել է ոչ թե հարավից, ինչպես օրինակ մ.թ.ա. 165 թ-ին, այլ արևմուտքից` Կապադովկիայի մայրաքաղաք Կեսարիայից, անկասկած որպես օժանդակություն ունենալով դրածո արքա Արիարաթ V Եուսեբես Ֆիլիպատորի և Փոքր Ասիայի այլ հելլենական պետությունների բանակները:
Իր հերթին Խորենացին, տեղեկություն ունենալով "մի ոմն Դոմետ"-ի մասին և հավատարիմ մնալով իր կառուցած ժամանակագրական սխալ սխեմային, որտեղ Երվանդ III-ին, Արտաշես I-ին և հետագաներին վերաբերվող տվյալները տեղավորված են մոտավորապես մ.թ. I-II դարերում, անխուսափելի սխալմամբ այս "մի ոմն Դոմետ"-ին էլ նույնացրել է Հռոմի կայսեր Դոմիցիանի հետ (81-96) և, շարունակելով կուռ տրամաբանական հետևողականությամբ, սակայն ի սկզբանե սխալ, գրել է հռոմեական բանակի մասին, քանի որ, եթե խոսքը Հռոմի կայսեր Դոմիցիանի մասին է, բնականաբար կռվող զորքն էլ պետք է Հռոմի բանակը լինի: Սակայն այժմ հիմնավոր կերպով ապացուցված է, որ Արտաշես I-ը, Երվանդ III-ը և նրանց անմիջական ժամանակակիցները և հաջորդները գործել են ոչ թե մ.թ. I-II, այլ մ.թ.ա. III-II դարերում, իսկ այդ դեպքում "մի ոմն Դոմետ"-ը անխուսափելի և հիմնավոր կերպով սկսում է համապատասխանել իր իրական տիրոջը` Արտաշես I-ի թագավորության վերջին տարիներին Սելևկյանների թագավորության արքա դարձած Դեմետրի I Սոտերին:
Այսպիսով, հաշվի չառնելով հռոմեացիների ու իբր կայսեր Դոմիցիանի մասին հաղորդումները, որոնք Մովսես Խորենացին ընկալել է որպես հռոմեացիների կայսեր և հետևաբար հռոմեացիների մասին հիշատակում, սակայն որոնք իրականում նկատի են ունեցել Սելևկյանների թագավորության արքա Դեմետրի I Սոտերին, կարելի է ասել, որ մենք գործ ունենք իրականում տեղի ունեցած իրադարձության հետ:
Իր հերթին ինչ վերաբերվում է տրվող նկարագությունը, ապա այն ճակատամարտն առասպել ընդունելու իրոք որևէ հիմք չի թողնում, քանզի նկարագրությունը իր բնույթով նման է մեր պատմիչների կողմից նկարագրված այն բազում ճակատամարտերին, որոնք երբևէ առասպելական լինելու կասկած չեն առաջացրել:

Այնպես որ ամեն ինչ ավելի քան տրամաբանական է...

[Տրիբուն]

Չէ, թիվը դա է...


Ինչևէ - որ-ոք չի կարող պնդել, որ ես ԱՆԲԱՐԵԽԻՂՃ վերլուծություն եմ իրականացրել…

Կներես Լիոն, ես պիտի պնդեմ, ու հիմա ասեմ, թե ինչու:

Այս ճակատամարտ չի ընդունվում ավանդական պատմագիտության կողմից: Իրոք Մովսես Խորենացին (Գիրք 2, գլուխ 54) այս ճակատամարտի մասին խոսելիս հիշատակում է հռոմեական բանակը և իր կարծիքով կայսեր Դոմիցիանին (81-96): Սակայն մի քանի տող ներքև նա գրում է. "Առասպելներում այս բանը երգել կամենալով` ասում են, թե եկած է եղել մի ոմն Դոմետ, որ ինքը Դոմետիանոս կայսրն է":

Արի, եթե բանը հասել է նրան, որ Խորենացուց ենք մեջբերում անում, ու նրան ենք ընդունում, որպես հիմնական աղբյուր քո այս ճակատամարտի համար, ապա մեջբերումն անենք ամբողջությամբ, այլ ոչ թե միայն այն մասով որը հարմար է քեզ: Չգիտես ինչի, դու Գիրք երկրորդ, մաս 54-ից ամնբողջությամբ բաց ես թողնում վերջին պարբերությունը:

На Западе возникают какие-то смуты, и Арташес в расчете на это с презрением отвергает римскую власть и прекращает выплату дани. Император же Домициан в гневе насылает на него войско, которое, достигнув пределов Кесарии, пускается в преследование Тирана и западной армянской рати и гонит неот­ступно до обширнейшей долины Басеаяа. Здесь их встречает Артавазд со всеми сыновьями царя, во главе восточной и северной рати. Они вступают в сражение и попадают в крайне тяжелое по­ложение. Однако под конец поспевает Смбат с южной ратью и вступив в битву, спасает сыновей царя, завершая сражение побе­дой. Уже престарелый, он, однако, по-молодому подготовил и провел наступление и, пустившись в преследование, гнал римское войско до самых границ Кесарии.

Воспевая это событие в легендах, говорят: «Пришел некто Домет», который и является императором Домицианом: однако не сам он пришел сюда, а его именем иносказательно обозначают его повеление и войско.

К счастью для Арташеса, в Риме в это самое время умирает Домициан и после него царствует Нерва не более года. Окры­ленные этим в еще большей мере, армянские и персидские войска совершают набеги даже на Грецию. Глядя на них, египтяне и палестинцы также прекращают выплату дани римлянам.

Այս մասը հուշում է, որ Խորենացին ի նկատի ուներ հենց Դոմիցիանին (81-96),Փլաբիոսների դինաստիայի վերջին կայսրին, քանի որ, իրոք, նրանցի հետո Հռոմի կայսր է դարձել Ներվան (96-98)՝ Անտոնինսների առաջին ներկայացուցիչն ու Տրոյանոսին որդեգրողը: Խորենացին միայն սխալվել է նրանում, որ ասում է, որ Ներվան կառավարել է մեկ տարուց էլ քիչ, այնինչ Ներվան կայսր է եղել մոտ մեկուկես տարի:

Դոմետը, հենց ինքը Դոմիցիանն է, ու ոչ թե Դեմետրի Սոտերը: Ու միայն անունների մեջ նմանություն տեսնելով, այս մասը պետք չէր 250 տարով հետ տանել, ու հարմարեցնել քո հայտնաբերած ճակատամարտին:

Իր հերթին Խորենացին, տեղեկություն ունենալով "մի ոմն Դոմետ"-ի մասին և հավատարիմ մնալով իր կառուցած ժամանակագրական սխալ սխեմային.

Խորենացու մոտ, իրոք ժամանակագրական սխեման իդեալական չի: Բայց մասեր կան, ու սա վերաբերում է նաև այս մասին, որտեղ ամեն ինչ լիարժեք համընկնում է ընդունված պատմագիտականա ժամանակագրության հետ: Այսպես, բաժին 54-ից հետո, բաժին 55-ում Խորենացին գրում է Տրոյանոս (98-117) կայսեր մասին: Նորից լիարժեք համընկնում է հռոմեական կայսրերի գահակալության տարիների հետ: Տրոյանոսը որդեգրվել է վերևում գրված ու Խորենացու բաժին 54-ում գրված Ներվայի կողմից, ու կայսր է դարձել նրանից անմիջապես հետո:

Հիմա, հարց է առաջանում, իսկ ո՞վ էր Արտաշեսը: Այս իրադարձությունները 250 տարով հետ տանելու ու մեր Արտաշես առաջինին ու Սելևկյաններին հարմարեցնելու փոխարեն, կարելի էր ենթադրել, որ Խորենացին սխալվել է մեր թագավորի անվան հարցում, կամ էլ այդ թվականներին Հայոց գահին նստած Սանատրուկ Արշակունուն հայերը հետագայում անվանել են Արտաշես: Ի միջի այլոց, Տիրան անունն էլ հայեր մեջ մտել է պարթև Արշակունիների հետ:

Հայտնի է նաև, որ իրոք Սանատրուկը հաջող կռիվներ է մղել հռոմեացիների դեմ, ու Մեծ Հայքին է միացրել Օսրոյենեն, ու արևմուտքի խառնակություններն էլ ու հաջորդած ռազմական գործողությունները երևի վերաբերում են հենց այս դեպքերին:

Հիմա, ինչու՞ է այդ դեպքում Խորենացին Սանատրուկին հատկացնում առանձին մի քանի բաժին Գիրք 3-րդում: Սա էլ քո ասած Խորենացու, սխալ ժամանակագրական սխեմայի արդյունք է: Հնարավոր է նաև, որ Տրդատ առաջինի ու Սանատրուկի միջև եղել է ևս մեկ թագավոր, որի անունը չի պահպանվել: Բոլորն էլ գիտեն, որ Սանատրուկի գահակալման սկիզբը հայտնի չի: Խորանացուն հարցնել չենք կարող, թե ու ու ինչ ի նկատի ուներ, բայց նաև չենք կարող անտեսել այն փաստը, որ բաժիններ 54-ում և 55-ում, նրա ժամանակագրական սխեման լիարժեք համընկնում է հռոմեկան կայսրերի գահակալության տարիների ու անունների հետ:

Ավելին: Մի փաստ էլ կա, որի վրա ցանկանում եմ ուշադրությունդ հրավիրել: Խորենացու բաժին 54-ից, բացի Ներվայից անտեսել ես նաև հետևյալ տողերը.

Глядя на них, египтяне и палестинцы также прекращают выплату дани римлянам.

Հայնտնի է, որ Եգիպտոսում իշխող Պտղոմեյանները միշտ մրցակցության մեջ են եղել Սելևկյանների հետ, ու քո նշած թվականներին հարկատու չեն եղել Սելևկյաններին: Մագնեսիայից հետո, իրոք եղել է պատերազմ Եգիտոսի ու Սելեևկյանների միջև, որից հետո Սելևկյաններին է անցել Կելեսարիան, որի համար ահագին ժամանակ Եգիպտոսի հետ պատերազմել են: Բայց Պտղոմեյանները Սելևկյաններին հարկատու չեն եղել: Իսկ այ Դոմետիանոսի ժամանակ Եգիպտոսը Հռոմի պրովինցիա էր արդեն հարյուր տարի, ու ամենայն հավանականությամբ, իրոք ոգևորված Հռոմի պարտություններով ու ժամանակավոր թուլացմամբ, դադարել է մի քանի տարի հարկեր վճարել:

Այնպես որ գոնե ինձ համար, Խորենացու «ոմն Դոմետը», հենց ինքն է Դոմետիանոս կայսրը - Imperator Caesar Domitianus Augustus Germanicus, Pontifex Maximus, Tribuniciae potestatis XVI, Imperator XXIII, Consul XVII, Pater Patriae,

[Lion]

Այսպիսով, հարգելի Տրիբուն, մեր վեճի մեխը հետևյալ հարցն է -

Ով էր, այնուհանդերձ, այդ "մի ոմն Դոմետ"-ը

Այս հարցի վերաբերյալ նախևառաջ հիշենք Մանանդյանի կարծիքը, ըստ որի այստեղ խոսքը գնում է Դոմիցիան Կորբուլոնի 58 թ-ի արշավանքի մասին և "մի ոմն Դոմետ"-ը իրականում Դոմիցիան Կորբուլոնն է, մի ենթադրություն, որը ըստ էության ընդունվել է սովետահայ պատմագիտության կողմից:

Այսպիսով, վերսի 1 - Կորբուլուն:

Մյուս տեսակետն էլ է տարածված, որը ասացիր դու, որ "մի ոմն Դոմետ"-ը Հռոմի կայսր Դոմիցիանն (81-96) է: Սա էլ է տեսակետ:

վերսիա 2 - Դոմիցիան:

Եվ երրորդ վերսիան առաջ քաշեցի ես, "մի ոմն Դոմետ"-ին նույնացնելով Դեմետրի I Սոտերի (մ.թ.ա. 162-150) հետ:

Հիմա արի քննարկենք հերթով, այսպես ասած քցենք բռնենք պլյուս մինուսները, թե որ վերսիան է ավելի հավանական: Առժամանակ Կուրբոլնի վերսիան մի կողմ թողնենք, քանի որ ես ու դու նրա կողմնակիցները չենք...

"մի ոմն Դոմետ"-ը Դոմիցիանն է

Այս տեսակետի օգտին են խոսում /եթե բան մոռանամ, ավելացրու/.

1. Խորենացու ուղղակի հաղորդումը
2. քո մատնանշած "եգիպտացիներ"-ի պահը:

Այս տեսակետի դեմ են խոսում.

1. Կայսեր Դոմիցիանի կենսագրությունը մանրամասնորեն հայտնի է: Ավելին, I դարի վերջի հռոմեական պատմությունը ևս լայնորեն լուսաբանված է: Եվ այս պայմաններում մենք որևէ տեղեկություն չունենք Դոմիցիան կայսեր մղած որևէ մի պատերազմի մասին հայերի կամ վերջին վարիանտ պարթևների հետ: Ավելին, Դոմիցիանի իշխելու ժամանակաշրջանը համարվում է Հռոմի պատմության խաղաղ ժամանակներից մեկը:
2. Դոմիցիանի վերսիային անուղղակի կերպով դեմ է նաև Մանանդյանը:
3. Արտաշես I-ի կառավարման թվականները հաստատապես ու անժխտելի հայտնի են: Ըստ էության անժխտելի է նաև, որ մեր քննարկած դեպքում Պատմահայրը նկատի ունի հենց Արտաշես I-ին, այլ ոչ թե ուրիշ արքայի, քանի որ հիշատակում է նրա որդիներին, Սմբատ Բագրատունուն և այլն:

"մի ոմն Դոմետ"-ը Դեմետրի I Սոտերn է

Այս տեսակետի օգտին են խոսում.

1.Արտաշեսի, նրա ընտանիքի ու Սմբատի մասին հաղորդումները,
2. Այն հանգամանքը, որ ըստ խորենացու Արտաշեսը ապրել է Դոմիցիանի ժամանակ, որից էլ ելնելով նա անխուսափելիորեն է խոսել Դոմիցիանի մասին,
3. Կայսեր Դոմիցիանի կենսագրությունը մանրամասնորեն հայտնի է: Ավելին, I դարի վերջի հռոմեական պատմությունը ևս լայնորեն լուսաբանված է: Եվ այս պայմաններում մենք որևէ տեղեկություն չունենք Դոմիցիան կայսեր մղած որևէ մի պատերազմի մասին այերի կամ վերջին վարիանտ պարթևների հետ: Ավելին, Դոմիցիանի իշխելու ժամանակաշրջանը համարվում է Հռոմի պատմության խաղաղ ժամանակներից մեկը:
4. Արտաշես I-ի կառավարման թվականները հաստատապես ու անժխտելի հայտնի են: Ըստ էության անժխտելի է նաև, որ մեր քննարկած դեպքում Պատմահայրը նկատի ունի հենց Արտաշես I-ին, այլ ոչ թե ուրիշ արքայի, քանի որ հիշատակում է նրա որդիներին, Սմբատ Բագրատունուն և այլն:

Այս տեսակետի դեմ են խոսում.

1. Խորենացու հաղորդումը հռոմեացիների մասին:

Այսքան բան: Իսկ դա էլ բացատրվում է նրանով, որ Խորենացին սխալ է պատկերացրել Արտաշեսի իշխանության ժամանակաշրջանը:

Հիմա ասա ինչն եմ սխալ ու ժխտի իմ բերած պլյուսները իմ վերսիայի վերաբերյալ...

[Տրիբուն]

Այսպիսով, հարգելի Տրիբուն, մեր վեճի մեխը հետևյալ հարցն է -

Ով էր, այնուհանդերձ, այդ "մի ոմն Դոմետ"-ը

Միայն դա չէ իհարկե: Եթե Դոմետիանոսին պարզենք էլ, բաց է մնալու 100 փղի հարցը Բայց արի ըստ քո նախասիրության, նախ պարզենք Դոմետի ով լինելը: Առաջարկում եմ Մադաթյանին կամ ուրիշներին հղումներ տալու փոխարեն օգտագործել սեփական տրամաբանությունը: Կարծես դու ինքդ էլ ես դիմում այդ մեթոդին՝ քո գրքերը գրելիս:

Այսպիսով, հարգելի Տրիբուն, մեր վեճի մեխը հետևյալ հարցն է -

Ով էր, այնուհանդերձ, այդ "մի ոմն Դոմետ"-ը

Այս տեսակետի օգտին են խոսում /եթե բան մոռանամ, ավելացրու/.

1. Խորենացու ուղղակի հաղորդումը
2. քո մատնանշած "եգիպտացիներ"-ի պահը:

Մոռացար, ավելացնում եմ ևս երկու կետ:

3. Խորենացու մոտ, նույն բաժնում Դոմետիանոսին հաջորդած Ներվայի հիշատակումը, որը կայսր է դարձել Դոմետիանոսից ամնիջապես հետո:
4. Խորենացու մոտ, ամնիջապես հաջորդ բաժնում, Տրոյանոսի մասին հիշատակումը, որը կայսր է դարձել Ներվայից անմիջապես հետո:

Ըստ այդմ, եթե «ոմն Դեմետին» Դոմետիանոս կայսեր փոխարեն նույնացնում ենք Սելևկյան Դեմետրի (ճիշտ արտասանությունը Դեմետրիուս, ի միջի այլոց) Սոտերի հետ, ապա Ներվային էլ պետք է նույնացնել Ալեքսանդ Վալասի հետ, իսկ Տրոյանոսին Դեմետրիոս Նիկանորի հետ:

Միայն այս դեպքում ամեն ինչ կընկնի իր տեղը, ու Խորանացու Դոմետիանոս-Ներվա-Տրոյանոս եռյակը կհամապատասխանի քո Դեմետրիուս-Ալեքսանդր-Դեմետրիուս եռյակի հետ:

[Lion]

Եթե Դոմետիանոսին պարզենք էլ, բաց է մնալու 100 փղի հարցը

Արի հերթով... մոտ 100 փղին, ինչպես նաև թվական տվյալների մենք կանդրադառնանք, երբ բարով-խերով պրծնենք այս քննարկումը

Առաջարկում եմ Մադաթյանին

կամ ուրիշներին հղումներ տալու փոխարեն օգտագործել սեփական տրամաբանությունը: Կարծես դու ինքդ էլ ես դիմում այդ մեթոդին՝ քո գրքերը գրելիս:

Միանշանակ:

Մոռացար, ավելացնում եմ ևս երկու կետ:

3. Խորենացու մոտ, նույն բաժնում Դոմետիանոսին հաջորդած Ներվայի հիշատակումը, որը կայսր է դարձել Դոմետիանոսից ամնիջապես հետո:
4. Խորենացու մոտ, ամնիջապես հաջորդ բաժնում, Տրոյանոսի մասին հիշատակումը, որը կայսր է դարձել Ներվայից անմիջապես հետո:

Ըստ այդմ, եթե «ոմն Դեմետին» Դոմետիանոս կայսեր փոխարեն նույնացնում ենք Սելևկյան Դեմետրի (ճիշտ արտասանությունը Դեմետրիուս, ի միջի այլոց) Սոտերի հետ, ապա Ներվային էլ պետք է նույնացնել Ալեքսանդ Վալասի հետ, իսկ Տրոյանոսին Դեմետրիոս Նիկանորի հետ:

Միայն այս դեպքում ամեն ինչ կընկնի իր տեղը, ու Խորանացու Դոմետիանոս-Ներվա-Տրոյանոս եռյակը կհամապատասխանի քո Դեմետրիուս-Ալեքսանդր-Դեմետրիուս եռյակի հետ:

Կետերդ ընդունված են: Բայց մինչև առաջ անցնելը արի հստակեցնենք վեճի պլատֆորմը - քո առարկությունները իմ վերջի պոստի վերաբերյալ ընդամենը այս պոստն է՞, դրանից ավել ասելու բան չունե՞ս:

[Տրիբուն]

Արի հերթով... մոտ 100 փղին, ինչպես նաև թվական տվյալների մենք կանդրադառնանք, երբ բարով-խերով պրծնենք այս քննարկումը







Միանշանակ:



Կետերդ ընդունված են: Բայց մինչև առաջ անցնելը արի հստակեցնենք վեճի պլատֆորմը - քո առարկությունները իմ վերջի պոստի վերաբերյալ ընդամենը այս պոստն է՞, դրանից ավել ասելու բան չունե՞ս:

Լիոն, ես քննության չեմ նստած:

Որքան կարողանում եմ, այնքան էլ առարկում եմ - հակաճառածիդ հակաճառում եմ:

Դրանից ավելի ասելու բանս էլ ասել եմ նախորդ պոստերում, հիմա չեմ կրկնելու: Կոնկրետ ուզում ես, ոչ մի բանի հետ էլ համաձայն չեմ, անվանումից ու տարեթվից սկսած, մարդով, փղով, կորուստներով վերջացրած: Հիմա էս պահին սրանից ենք զրուցում, սա կքննարկենք: Հետո կերևա, թե ինչ ենք անելու:

[Lion]

Տրիբուն ջան, մի ջղայնացի... Ուղղակի ուզում էի վեճի պլատֆորմը հստակեցնեքին, որ անցած ու քննարկած բաները այլևս չքննարկեինք: Լավ, պատասխանեմ...

"Մի ոմն Դոմետ"-ի իմ բերած կետերը արդեն իսկ հերքոuմ են քո բերած Դոմետիանոս-Ներվա-Տրոյանոս կապը: Մասնավորապես, ինչպես արդեն ասացի կայսեր Դոմիցիանի կենսագրությունը մանրամասնորեն հայտնի է: Ավելին, I դարի վերջի հռոմեական պատմությունը ևս լայնորեն լուսաբանված է: Եվ այս պայմաններում մենք որևէ տեղեկություն չունենք Դոմիցիան կայսեր մղած որևէ մի պատերազմի մասին հայերի կամ վերջին վարիանտ պարթևների հետ: Ավելին, Դոմիցիանի իշխելու ժամանակաշրջանը համարվում է Հռոմի պատմության խաղաղ ժամանակներից մեկը:
Բացի այդ Արտաշես I-ի կառավարման թվականները հաստատապես ու անժխտելի հայտնի են: Ըստ էության անժխտելի է նաև, որ մեր քննարկած դեպքում Պատմահայրը նկատի ունի հենց Արտաշես I-ին, այլ ոչ թե ուրիշ արքայի, քանի որ հիշատակում է նրա որդիներին, Սմբատ Բագրատունուն և այլն:

Այս ամենով հանդերձ ինչո՞ւ այնուհանդերձ համաձայն չեմ

Սելևկյան Դեմետրի Սոտերի հետ, ապա Ներվային էլ պետք է նույնացնել Ալեքսանդ Վալասի հետ, իսկ Տրոյանոսին Դեմետրիոս Նիկանորի հետ:

սրա հետ: Ամեն ինչ շատ պարզ է: Բանն այն է, որ Խորենացուն ուղղակի շփոթության մեջ է գցել նրա ժամանակագրական համակարգը… Այսինքն հռոմեացիների պահով Խորենացին ի սկզբանե սխալ է… Այդ դեպքում իհարկե ճիշտ չէ նաև "համառել" նրա սխալում և, հիմք ընդունելով դա, կատարել ևս մի քանի սխալներ՝ Ներվա, Տրայանոս և այլն...

(ճիշտ արտասանությունը Դեմետրիուս, ի միջի այլոց)

Սկզբունքորեն չեմ վիճարկում, թեև հունական և լատինական անունները տարբեր լեզուներով արտասանվում են տարբեր կերպ և այստեղ որևէ կանոն մատնանշելը դժվար է…

Հ.Գ. - Ներվա… Երևի առաջին ներվի դեղը սա է եղել

[Տրիբուն]

Տրիբուն ջան, մի ջղայնացի... Ուղղակի ուզում էի վեճի պլատֆորմը հստակեցնեքին, որ անցած ու քննարկած բաները այլևս չքննարկեինք: Լավ, պատասխանեմ...

"Մի ոմն Դոմետ"-ի իմ բերած կետերը արդեն իսկ հերքոuմ են քո բերած Դոմետիանոս-Ներվա-Տրոյանոս կապը: Մասնավորապես, ինչպես արդեն ասացի կայսեր Դոմիցիանի կենսագրությունը մանրամասնորեն հայտնի է: Ավելին, I դարի վերջի հռոմեական պատմությունը ևս լայնորեն լուսաբանված է: Եվ այս պայմաններում մենք որևէ տեղեկություն չունենք Դոմիցիան կայսեր մղած որևէ մի պատերազմի մասին հայերի կամ վերջին վարիանտ պարթևների հետ: Ավելին, Դոմիցիանի իշխելու ժամանակաշրջանը համարվում է Հռոմի պատմության խաղաղ ժամանակներից մեկը:
Բացի այդ Արտաշես I-ի կառավարման թվականները հաստատապես ու անժխտելի հայտնի են: Ըստ էության անժխտելի է նաև, որ մեր քննարկած դեպքում Պատմահայրը նկատի ունի հենց Արտաշես I-ին, այլ ոչ թե ուրիշ արքայի, քանի որ հիշատակում է նրա որդիներին, Սմբատ Բագրատունուն և այլն:

Այս ամենով հանդերձ ինչո՞ւ այնուհանդերձ համաձայն չեմ



սրա հետ: Ամեն ինչ շատ պարզ է: Բանն այն է, որ Խորենացուն ուղղակի շփոթության մեջ է գցել նրա ժամանակագրական համակարգը… Այսինքն հռոմեացիների պահով Խորենացին ի սկզբանե սխալ է… Այդ դեպքում իհարկե ճիշտ չէ նաև "համառել" նրա սխալում և, հիմք ընդունելով դա, կատարել ևս մի քանի սխալներ՝ Ներվա, Տրայանոս և այլն...



Սկզբունքորեն չեմ վիճարկում, թեև հունական և լատինական անունները տարբեր լեզուներով արտասանվում են տարբեր կերպ և այստեղ որևէ կանոն մատնանշելը դժվար է…

Հ.Գ. - Ներվա… Երևի առաջին ներվի դեղը սա է եղել

Փաստորեն, քո գրածներից ես անում եմ հետևյալ հետևությունները.
1. Խորենացում երկու գլխում ոչ մի անունը ճշմարտության հետ չի բռնում, այսինք հռոմեացին հռոմեացի չի, ԴԴոմետիանոսը Դոմետիանոսի չի, Ներվան կապ չունի ովա, Տրոյանոսի վրա թքած, հիմա տաղայա գրել ա էլի:
2. Եթե ինչ որ մեկի կենսագրությունը հայտնի է, իսկ մյուսինը ոչ, ապա անհայտի կենսագրությունը կարելի է լրիվ հարմարեցնել մեր ուզած պատմությանը:
3. Եթե Խորենացին սխալ է այնպիսի պարզ հարցում, որ Հռոմեացուն Սելևկյանից չի տարբերում, ապա նրան չի կարելի վստահել այլ հարցերում նույնպես:
4. Հայ մեկ թագավորի ու նրա որդու անվան համընկնումը լիովին բավարար է, որ ուզածդ ճակատամարտը մի 250 տարով այս ու այն կողմ տանենք:

[Lion]

1. Խորենացում երկու գլխում ոչ մի անունը ճշմարտության հետ չի բռնում, այսինք հռոմեացին հռոմեացի չի, ԴԴոմետիանոսը Դոմետիանոսի չի, Ներվան կապ չունի ովա, Տրոյանոսի վրա թքած, հիմա տաղայա գրել ա էլի:

Չէ, ամե ինչ այդքան ծայրահեղ չի... Տես: Հայտնելով ճիշտ այն տեղեկությունը, որ Արշակ I-ին հաջորդել է նրա որդին՝ Արտաշեսը (Գիրք 2, գլուխ 11), Խորենացին սխալմամբ վերջինիս չի նույնացնում Մեծ Հայքի սկզբում կառավարիչ, իսկ հետագայում՝ արքա, Արտաշես I-ի (մ.թ.ա. 201-189՝ կառավարիչ, մ.թ.ա. 189-160՝ արքա) հետ, այլ, ինքն էլ զարմանալով (Գիրք 2, գլուխ 13), սակայն չդիմանալով հունական աղբյուրների հայտնած խիստ արժանահավատ (բացառությամբ այն բանի, որ Տիգրան I Աշխարհակալը (մ.թ.ա. 569-565` գահակից, 565-522) այստեղ կոչվում է Արտաշես) տեղեկությունների ճնշմանը և, չմտածելով, որ դրանք վերաբերվում են հայոց մեկ ուրիշ արքայի, նրան վերագրում է իրականում մոտ 300 տարի առաջ ապրած Տիգրան I Աշխարհակալի արարքները:
Իր հերթին իրական Արտաշես I-ին, որի մասին Խորենացին այնուհանդերձ տեղեկություններ ունեցել է, նա ներկայացնում է որպես այլ, Արշակ I-ի որդի Արտաշեսի հետ կապ չունեցող և իրականում գոյություն էլ չունեցած անձնավորության. որպես Մեծ Հայք թագավորության Սանատրուկ (75-110) արքայի որդի Արտաշեսի, և տեղադրում է մոտավորապես II դարում:
Այսպիսով Մովսես Խորենացու աշխատության 2-րդ գրքի 9-րդ գլխի ավարտից հետո հեղինակը, օբյեկտիվորեն ու իր կամքից անկախ ընկնելով շփոթմունքի մեջ և հայտնելով տեղեկություններ, որոնք չեն վերաբերվում տվյալ ժամանակահատվածին ու այդ ժամանակահատվածում գործող անձանց, "պատմության թելը" կրկին գտնում է 2-րդ գրքի 15-րդ գլխից սկսած՝ խոսելով Պոմպեոսի արևելք գալու մասին, որից հետո նրա տեղեկությունները կրկին դառնում են խիստ արժանահավատ և ճիշտ, պարունակելով չափազանց արժեքավոր, բացառիկ ու այլ աղբյուրներում չհանդիպող տվյալներ Հայաստանի մ.թ.ա. I - մ.թ. I դարերի պատմության մասին:
Հետագայում, սակայն, Խորենացին իր երկի 2-րդ գրքի 37-ից 63-րդ գլուխներում կրկին սխալմունքի մեջ է ընկնում, բայց այս անգամ այդ սխալն ավելի պարզ է և վերը նշվածի ֆոնի վրա՝ ավելի բացատրելի: Հավատարիմ իր կառուցած սխալ ժամանակագրական սխեմայի՝ նա Արտաշես I-ին վերաբերվող հիմնական տեղեկությունները տեղափոխել է II դար, որը, ինչպես արդեն նշվեց, սխալ է:
Այսպիսով բացառությամբ մասսամբ 55-րդ գլխի, Մովսես Խորենացու աշխատության 2-րդ գրքի 37-ից 63-րդ գլուխները իմաստային տեսանկյունից պետք է անմիջապես հաջորդեն 15-րդ գլխին, որից հետո պետք է նոր տեղադրվեն 16-36-րդ գլուխները, հետո՝ 55-րդ գլուխի համապատասխան հատվածները, որից հետո՝ 64-րդ գլուխը և այլն:

2. Եթե ինչ որ մեկի կենսագրությունը հայտնի է, իսկ մյուսինը ոչ, ապա անհայտի կենսագրությունը կարելի է լրիվ հարմարեցնել մեր ուզած պատմությանը:

Չէ իհարկե: Բայց իմ ասածի մեջ կոնկրետ այս դեպքո)մ իմաստ կա...

3. Եթե Խորենացին սխալ է այնպիսի պարզ հարցում, որ Հռոմեացուն Սելևկյանից չի տարբերում, ապա նրան չի կարելի վստահել այլ հարցերում նույնպես:

Դա հավասարազոր է նրան, որ մեկ անգամ հանցագործություն կատարածի կյանքի մնացած բոլոր արարքներն էլ հանցագործություն որակեն…

4. Հայ մեկ թագավորի ու նրա որդու անվան համընկնումը լիովին բավարար է, որ ուզածդ ճակատամարտը մի 250 տարով այս ու այն կողմ տանենք:

Ոչ միայն թագավորի ու որդու...

[Տրիբուն]

Լիոն, հիմա պատկերացնու՞մ ես, որ ամեն մեկը սեփական մեկնաբանությամբ սկսի գլուխները այս ու այն կողմ տանել, առաջ ու հետ բերել, անունները հարմարեցնել ու այդ ամենի հիման վրա պատմություն գրել, ինչ կստացվի:

[Lion]

Լիոն, հիմա պատկերացնու՞մ ես, որ ամեն մեկը սեփական մեկնաբանությամբ սկսի գլուխները այս ու այն կողմ տանել, առաջ ու հետ բերել, անունները հարմարեցնել ու այդ ամենի հիման վրա պատմություն գրել, ինչ կստացվի:

Ես քննարկման համար առաջարկել եմ վերսիա, որը ըստ ինձ անչափ տրամաբանական է... Համենայն դեպս, և թող սա մեծամտություն չդիտվի, իմ առաջարկած կառուցվածքը առայժմ Խորենացու ժամանակագրությունը պազաբանելու ամենատրամաբանական փորձերից մեկն է...

[Տրիբուն]

Ես քննարկման համար առաջարկել եմ վերսիա, որը ըստ ինձ անչափ տրամաբանական է... Համենայն դեպս, և թող սա մեծամտություն չդիտվի, իմ առաջարկած կառուցվածքը առայժմ Խորենացու ժամանակագրությունը պազաբանելու ամենատրամաբանական փորձերից մեկն է...

Լիոն ջան, մի հատ քո գրածներին նայի, ոչ մեկից վերսիայի հոտ չի գալիս: Գրված է այնպես, որ կարծես հազար տոկոսանոց ճշմարտություն լինի:

Ասենք ոնց կարելի է վերսիա անվանել հետյալ տողերը:

Դրանից հետո Կապադովկիայի թագավորության տարածքում կենտրոնացած միացյալ Սելևկյանների (մոտ 80.000, 100 փիղ), Կապադովկիայի, Պերգամի, Բյութանիայի, Գալաթիայի և Պաֆլագոնիայի (ընդհանուր` մոտ 50.000) բանակը, ինչպես նաև կատաոնները (մոտ 5.000) Կեսարիա-Կոմագենե-Ծոփք երթուղով ներխուժեցին սկզբում Կոմագենեի, ապա Ծոփքի թագավորության տարածք: Թշնամու գերակշիռ ուժերի առաջ Կոմագենեի (մոտ 5.000) և Ծոփքի (մոտ 15.000) բանակները սկսեցին մանր մարտերով նահանջել` ի վերջո անցնելով Մեծ Հայքի թագավորություն:

Ընկեր, մնում ա փղերի անունները փիղ առ փիղ գրես, որ ավելի հաստատ լինի:

Կամ «սկսեցին մանր մարտերով նահանջել» արտահայտությունը: Կարո՞ղ ա բոլորովին առանց մարտերի են նահանջել: Մարդ ես էլի:

[Lion]

Լիոն ջան, մի հատ քո գրածներին նայի, ոչ մեկից վերսիայի հոտ չի գալիս: Գրված է այնպես, որ կարծես հազար տոկոսանոց ճշմարտություն լինի:

Տրիբուն ջան, վերսիա բառը օգտագործել էի իմ կողմից առաջարկված Խորենացու ժամանակագրական սխեմայի վերաբերյալ

Ասենք ոնց կարելի է վերսիա անվանել հետյալ տողերը:

Իսկ բուն ճակատամարտի նկարագրությունը մի քիչ ավել է, քան վերսիա...

Ընկեր, մնում ա փղերի անունները փիղ առ փիղ գրես, որ ավելի հաստատ լինի:

Դե չէ... ես իմ կատեխիզիսի մեջ դեռ դրան չեմ հասել

Կամ «սկսեցին մանր մարտերով նահանջել» արտահայտությունը: Կարո՞ղ ա բոլորովին առանց մարտերի են նահանջել: Մարդ ես էլի:

Դա էլ է տարբերակ… Արի քննարկենք, որն է ավելի հավանական… Ինչո՞ւ եմ ես կողմ «մանր մարտեր» տարբերակին…

1. Դա Հայկական բանակի սիրած մարտավարությունն էր նման դեպքերում,
2. Դա տրամաբանական է

[Տրիբուն]

1. Դա Հայկական բանակի սիրած մարտավարությունն էր նման դեպքերում,
2. Դա տրամաբանական է

Դրա համար էլ, Լիոն ջան, վերսիաներով ու «սիրած մարտավարություն», «տրամաբանական է» ենթադրությունների հիմա վրա գրում են ոչ թե տարեգիրք, այլ պատմավեպ:

[Lion]

Ոչ, եղբայր, դու ճիշտ չես… Դու անարդարացի և անհիմն սահմանափակում ես տրամաբանական մտահանգման և ողջամիտ դատողությունների ընձեռած հնարավորությունները:

Ասեմ նաև, որ իմ կիրառած մեթոդը, որը քեզ դուր չեկավ, իրականում պատմության և մասնավորապես ռազմական պատմության ոլորտում չափազանց կիրառելի է… Մասնավորապես Հանս Դելեբրյուկը, Կլաուզվիցը, Ռազինը, Սարգսյանը և այլոք լայնորեն օգտվել են այս մեթոդից...

Իսկ պատմավեպը դա ուղղակի այլ բան է