Չէ, թիվը դա է...
Չէ, եղբայր, դու չափազանց խիստ ես... Կոնկրետ այս դեպքում հայտնի է թշնամական բանակի շարժի սկզբնական և վերջնական կետը… Այդ ուղու վրա ամենաանցունակ երթուղին… Քո գրածը անարդարացի կերպով սահմանափակում է մտահանգման հնարավորությունը, ինչի հետ ես իհարկե համաձայն չեմ...Շատ ընդհանուր տրամաբանական կապ, եթե շատ ես ուզում կարելի է տեսնել: Բայց այդ ընդհանուր տրամաբանական կապի հիման վրա գրել պատմություն ու մանրամասն փաստեր ներկայացնել չի կարելի: Այդ տրամաբանական կապը կարելի էր ներկայացնել մոտավորապես այպես: «Ամենայն հավանականությամբ, մ.թ.ա 160-ական թվականներին Բասենում Հայկական ու Սելևկյան բանակների միջև տեղի է ունեցել վճռական ճակատամարտ, որում հայերը հաղթանակ են տարել»: Իսկ դու դրած մանրամասն ճակատամարտ ես նկարագրել: Ինչպես մի հատ լավ ընկեր մի անգամ ասեց, քո գրքերը ավելի շուտ պատմավեպեր են: Որպես պատմավեպ, ինքս հաճույքով կկարդամ դրանք:
Ինչևէ - որ-ոք չի կարող պնդել, որ ես ԱՆԲԱՐԵԽԻՂՃ վերլուծություն եմ իրականացրել…
Այս ճակատամարտ չի ընդունվում ավանդական պատմագիտության կողմից: Իրոք Մովսես Խորենացին (Գիրք 2, գլուխ 54) այս ճակատամարտի մասին խոսելիս հիշատակում է հռոմեական բանակը և իր կարծիքով կայսեր Դոմիցիանին (81-96): Սակայն մի քանի տող ներքև նա գրում է. "Առասպելներում այս բանը երգել կամենալով` ասում են, թե եկած է եղել մի ոմն Դոմետ, որ ինքը Դոմետիանոս կայսրն է": Այս կապակցությամբ ակադեմիկոս Հ. Հ. Մանանդյանը, կիրառելով ժամանակագրական արհեստական տեղափոխումներ, առաջ է քաշել այն տեսակետը, որ այստեղ խոսքը գնում է Դոմիցիան Կորբուլոնի 58 թ-ի արշավանքի մասին և "մի ոմն Դոմետ"-ը իրականում Դոմիցիան Կորբուլոնն է, մի ենթադրություն, որը ըստ էության ընդունվել է սովետահայ պատմագիտության կողմից:Լիոն, էլ չեմ ասում այն մասին, որ Խորենացու մոտ նշված Հռոմեական կայսր Դոմիցիանին Սելևկյան Դեմետրի I Սոտերի հետ ասոցացնելն էլ շաաաատ խոցելի է: Եթե ցանկանում ես, մանրամասն դրան էլ կանդրադառնանք:
Սակայն այս իրադարձությունների հետ կապված Արտաշես I-ի որդիների և հատկապես Արտավազդի` դեռևս որպես արքայորդու, սակայն արդեն բավականին հասուն երիտասարդի հիշատակումը (վերևում հիմնավորվեց Արտաշեսի որդի Արտավազդի ծննդյան թվականը` մ.թ.ա. մոտ 183) մեզ օգնում է պարզել այս ճակատամարտի բավականին ճշգրիտ թվականը: Նույնն է հաստատում նաև "ծերունազարդ" Սմբատ Քաջ Բագրատունու մասին հողորդումը, որը Արտաշես I-ի պատանեկության ու ամուրիության ժամանակ արդեն հասուն այր էր և ուներ երեխաներ, իսկ իր սանի որդիների հասունության ժամանակ իրոք պետք է որ արդեն "ծերունազարդ" լիներ: Այսպիսով ստացվում է մ.թ.ա II դարի մոտ երկրորդ քառորդը, սակայն այն ժամանակը, երբ Արտաշես I-ը դեռ ողջ էր, իսկ արքայազն Արտավազդը` բավականին հասուն: Այսինքն իրադարձությունը կարող է տեղի ունեցած լինել մ.թ.ա. մոտ 165 թ-ից (երբ Արտավազդ արքայազնը գոնե 18 տարեկան կլիներ) մ.թ.ա. 160 թ-ի (երբ մահացավ Արտաշես I-ը) միջև ընկած ժամանակահատվածում, մի ժամանակահատված, երբ Մեծ Հայքը պատերազմում էր Սելևկյանների թագավորության հետ (Հայ-Սելևկյան III պատերազմ):
Ժամանակագրական սահմաններն ավելի փոքրացնել մեզ օգնում է այն հանգամանքը, որ Սելևկյանների թագավորության արքա, հաջորդելով Անտիոք IV Եպիֆանին (մ.թ.ա. 175-163), մ.թ.ա. 162 թվականից հռչակվեց Դեմետրի I Սոտերը (մ.թ.ա. 162-150): Այս ամենից կարելի է գալ հիմնավորված հետևության, որ անկասկած հենց վերջինս է Խորենացու հիշատակած "մի ոմն Դոմետ"-ը: Ավելին. ըստ հունական աղբյուրների Մեծ Հայքի թագավորությունը օգնել էր Սելևկյան նորահռչակ արքայի դեմ Բաբելոնի սատրապ Տիմարքոսի ապստամբությանը օժանդակ ռազմաջոկատով և բնականաբար վերջինս, հատկապես այս հանգամանքի հետ կապված, անկասկած պետք է անհաշտ թշնամական մտադրություններ ունենար Մեծ Հայքի նկատմամբ` մանավանդ, եթե հաշվի առնենք նաև արդեն իսկ ընթացող պատերազմը երկու թագավորությունների միջև: Այսպիսով ժամանակագրական սահմաններն ավելի են փոքրանում` հանգելով մ.թ.ա. 162-160 թվականներին:
Ըստ Հուստինոսի հենց նոր արքա դարձած Դեմետրի I Սոտերը, անմիջապես (մ.թ.ա. 161 թ-ին) պատերազմ սկսեց Կապադովկիայի դեմ, ապաստան տվեց օրինական արքա Արիարաթ IV Եուսեբեսի (մ.թ.ա. 220-161) դեմ ապստամբած վերջինիս եղբայր Օլոֆերնին, որից հետո ներխուժելով Կապադովկիա և տապալելով այդ երկրի օրինական արքային` նոր արքա հռչակեց վերջինիս արդեն հիշատակված եղբայր Օլոֆերնին` Արիարաթ V Եուսեբես Ֆիլիպատորին (մ.թ.ա. 161-130): Սրա համար Սելևկյան գահակալին պետք էր ամենամոտավոր հաշվարկներով ողջ մ.թ.ա. 161 թվականը: Միայն դրանից հետո, կենտրոնացնելով բոլոր ուժերը, ամրապնդվելով Կապադովկիայում և մեծացնելով իր ազդեցությունը ողջ Փոքր Ասիայում, Սելևկյանների թագավորությունը ի վիճակի կլիներ նմանատիպ պատերազմ սկսել Մեծ Հայքի դեմ, մի բան, որը կարող էր տեղի ունենալ արդեն մ.թ.ա. 160 թ-ին:
Հետաքրքիր կերպով այս սխեման հաստատում է նաև այն, որ թշնամին, ըստ Խորենացու, ներխուժումն իրականացրել է ոչ թե հարավից, ինչպես օրինակ մ.թ.ա. 165 թ-ին, այլ արևմուտքից` Կապադովկիայի մայրաքաղաք Կեսարիայից, անկասկած որպես օժանդակություն ունենալով դրածո արքա Արիարաթ V Եուսեբես Ֆիլիպատորի և Փոքր Ասիայի այլ հելլենական պետությունների բանակները:
Իր հերթին Խորենացին, տեղեկություն ունենալով "մի ոմն Դոմետ"-ի մասին և հավատարիմ մնալով իր կառուցած ժամանակագրական սխալ սխեմային, որտեղ Երվանդ III-ին, Արտաշես I-ին և հետագաներին վերաբերվող տվյալները տեղավորված են մոտավորապես մ.թ. I-II դարերում, անխուսափելի սխալմամբ այս "մի ոմն Դոմետ"-ին էլ նույնացրել է Հռոմի կայսեր Դոմիցիանի հետ (81-96) և, շարունակելով կուռ տրամաբանական հետևողականությամբ, սակայն ի սկզբանե սխալ, գրել է հռոմեական բանակի մասին, քանի որ, եթե խոսքը Հռոմի կայսեր Դոմիցիանի մասին է, բնականաբար կռվող զորքն էլ պետք է Հռոմի բանակը լինի: Սակայն այժմ հիմնավոր կերպով ապացուցված է, որ Արտաշես I-ը, Երվանդ III-ը և նրանց անմիջական ժամանակակիցները և հաջորդները գործել են ոչ թե մ.թ. I-II, այլ մ.թ.ա. III-II դարերում, իսկ այդ դեպքում "մի ոմն Դոմետ"-ը անխուսափելի և հիմնավոր կերպով սկսում է համապատասխանել իր իրական տիրոջը` Արտաշես I-ի թագավորության վերջին տարիներին Սելևկյանների թագավորության արքա դարձած Դեմետրի I Սոտերին:
Այսպիսով, հաշվի չառնելով հռոմեացիների ու իբր կայսեր Դոմիցիանի մասին հաղորդումները, որոնք Մովսես Խորենացին ընկալել է որպես հռոմեացիների կայսեր և հետևաբար հռոմեացիների մասին հիշատակում, սակայն որոնք իրականում նկատի են ունեցել Սելևկյանների թագավորության արքա Դեմետրի I Սոտերին, կարելի է ասել, որ մենք գործ ունենք իրականում տեղի ունեցած իրադարձության հետ:
Իր հերթին ինչ վերաբերվում է տրվող նկարագությունը, ապա այն ճակատամարտն առասպել ընդունելու իրոք որևէ հիմք չի թողնում, քանզի նկարագրությունը իր բնույթով նման է մեր պատմիչների կողմից նկարագրված այն բազում ճակատամարտերին, որոնք երբևէ առասպելական լինելու կասկած չեն առաջացրել:
Այնպես որ ամեն ինչ ավելի քան տրամաբանական է...![]()
Էջանիշներ