Անծանոթ ցեղեր

[Պանդուխտ]

Բարեւ պատմասէրներ,
Միտքս տանջել է հարցեր, որոնք ցայսօր պատասխան չեն ստացել:
Անորոշ է, յայտնի չէ նոյնիքն պատմագիրներին, բայց եւ այնպէս՝ հարց անեմ, առաջին հերթին Lionին, որ մեր ակումբի միակ վկայեալ պատմաբանն է:
Սիրելի Լիոն, Հայ ազգը իր պատմութեան ընթացքին, այսպէս թէ այնպէս, առնչութիւն ունեցել է ռազմիկ ցեղերի, ժողովուրդների հետ, որոնց մասին շատ բան չգիտենք: Չգիտենք թէ ի՞նչ ցեղի (ռասսա) պատկանող մարդիկ եղել են, ինչ լեզուներով խօսեցել են: Իրենց լեզուները ազգակցական ինչ կապ ունեն մեզի ծանօթ լեզուների, լեզուական ընտանիքների հետ: Եւ վէրջապէս՝ ստորեւ արձանագրելիքս ժողովուրդները ի՞նչ առընչութիւն ունեն իրար հետ:
Օրինակ՝ կարդացել եմ, իբր սակերից առաջացել են պարթեւները, որոնց մի ճիւղն է Արշակունի տոհմը:
Մազքութները պարթե՞ւ են, թէ՝ Արշակունի: Սակերը սկիւթացիների մի ճիւ՞ղն են, թէ հակառակը: Կամ՝ սակերը ի՞նչ կապ ունեն սկիւթացիների հետ: Սկիւթացիները արիակա՞ն են, թէ՝ մոնղոլական: Իսկ կիմմերները սակերի հետ ինչ առնչութիւն ունեն: Ի վերջոյ այ՛ս ամէնը կապ ունի Պարոյր սկայորդու եւ Շակաշէն-Շաքի քաղաքի հետ:

[Lion]

Բարեւ պատմասէրներ,
Միտքս տանջել է հարցեր, որոնք ցայսօր պատասխան չեն ստացել:
Անորոշ է, յայտնի չէ նոյնիքն պատմագիրներին, բայց եւ այնպէս՝ հարց անեմ, առաջին հերթին Lionին, որ մեր ակումբի միակ վկայեալ պատմաբանն է:
Սիրելի Լիոն, Հայ ազգը իր պատմութեան ընթացքին, այսպէս թէ այնպէս, առնչութիւն ունեցել է ռազմիկ ցեղերի, ժողովուրդների հետ, որոնց մասին շատ բան չգիտենք: Չգիտենք թէ ի՞նչ ցեղի (ռասսա) պատկանող մարդիկ եղել են, ինչ լեզուներով խօսեցել են: Իրենց լեզուները ազգակցական ինչ կապ ունեն մեզի ծանօթ լեզուների, լեզուական ընտանիքների հետ: Եւ վէրջապէս՝ ստորեւ արձանագրելիքս ժողովուրդները ի՞նչ առընչութիւն ունեն իրար հետ:
Օրինակ՝ կարդացել եմ, իբր սակերից առաջացել են պարթեւները, որոնց մի ճիւղն է Արշակունի տոհմը:
Մազքութները պարթե՞ւ են, թէ՝ Արշակունի: Սակերը սկիւթացիների մի ճիւ՞ղն են, թէ հակառակը: Կամ՝ սակերը ի՞նչ կապ ունեն սկիւթացիների հետ: Սկիւթացիները արիակա՞ն են, թէ՝ մոնղոլական: Իսկ կիմմերները սակերի հետ ինչ առնչութիւն ունեն: Ի վերջոյ այ՛ս ամէնը կապ ունի Պարոյր սկայորդու եւ Շակաշէն-Շաքի քաղաքի հետ:

Հարգելի Պանդուխտ, շնորհակալություն ինձ ուղղած հարցերիդ համար...
Միանգամից նշեմ, որ մ.թ.ա. միջինասիական ցեղերի ազգակցական կապերը շատ մշուշոտ են և առայժմ գիտության մեջ միասնական կարծիք չկա: Ես ասում եմ առավել հավանական տեսակետները

Փորձեմ պատասխանել դրանց հերթով -

Օրինակ՝ կարդացել եմ, իբր սակերից առաջացել են պարթեւները, որոնց մի ճիւղն է Արշակունի տոհմը:

Պարթևները իրոք ինչ-որ իմաստով ազգակից են սակերին... կարելի է ասել այսպես, որ պարթևները սակական ցեղեր են: Սակայն հարցը բարդանում է հետևյալ պատճառով. մոտավորապես ներկայիս Արալյան ծովի հարավում ապրել են պարթևները, որոնք ազգակից էին սակերին... Իր հերթին պարթևների մեջ խիստ պատվավոր և առանձնահատուկ տեղ ուներ Արալյան լճի հարավ-արևելքում բնակվող Դահ ցեղը, որից էլ հենց սերում է Արշակունիների հիմնադիր Արշակ Քաջը /մ.թ.ա. 247-210/: Մ.թ.ա. 247 թ-ին Արշակ Քաջը իր հպատակ Դահ ցեղով շարժվում է դեպի հարավ-արևմուտք, իր տիրապետությանը ենթարկում պարթևներին` հիմնելով Պարթևական թագավորությունը, որից հետո <<պարթև>> անունը դառնում է ընդհանրական և Դահերը լուծվում են նրանց մեջ...
Իսկ Արշակունի տոհմը հենց տոհմ էր, իշխող դինաստիա, այլ ոչ թե ցեղ... Այն սկզբում պարթևների, իսկ հետո այլազգերի վրա իշխած, Դահ ցեղից սերած սակայն արդեն ազգությամբ պարթև դարձած արքայատոհմ էր...

Մազքութները պարթե՞ւ են, թէ՝ Արշակունի:

Սրանց մասին էլ միանշանակ կարծիք չկա: Անվիճելի է միայն, որ սրանց նախահայր մասագետ ցեղը սակական ցեղ էր, որը մ.թ.ա. 6-րդ դարում ապրում էր Արալյան ծովից հարավ և հարավ-արևելք ընկած տարածքում: Սակայն հետագայում այն շարժվել է դեպի հյուսիս-արևմուտք և Կասպից ծովի հյուսիսով թափանցել Նախակովկաս ու Կովկաս, այստեղ արդեն կոչվելով մազքութ: Իսկ Արշակունիները, ինչպես արդեն ասացի, մի արքայատոհմ էր, որն իշխել է այդ թվում նաև Մազքութների վրա...

Կամ՝ սակերը ի՞նչ կապ ունեն սկիւթացիների հետ:

Սակերը և սկյութերը ազգակից ժողովուրդներ էին, սակայն այն տարբերությամբ, որ սակերը մնացել էին Միջին Ասիայում, իսկ սկյութերը մ.թ.ա. 7-րդ դարի սկզբում շարժվել էին դեպի արևմուտք, անցել Վոլգան և իրենց իշխանությունը հաստատել Վոլգա-Սև ծովի հյուսիս ընդարձակ տարածքների վրա:

Սկիւթացիները արիակա՞ն են, թէ՝ մոնղոլական:

Միանշանակ, 100 տոկոս արիական... Մոնղոլական տարրը Միջին Ասիա է թափանցել միայն Հուննու-Հոների արշավանքների հետ մ.թ. 2-րդ դարի վերջից:

Իսկ կիմմերները սակերի հետ ինչ առնչութիւն ունեն:

Այնքանով, որ սրանք ևս արիական ժողովուրդ էին, սակայն անհաշտ թշնամություն էին անում սկյութերի հետ, որոնցից պարտվելով և հալածվելով է ամենից առաջ են անցել Վոլգան և շարժվել արևմուտք...

Ի վերջոյ այ՛ս ամէնը կապ ունի Պարոյր սկայորդու եւ Շակաշէն-Շաքի քաղաքի հետ

Պարույրի հետ, ոչ մի կապ: Շփոթմունքը առաջացել է Պարույր Հսկայորդու, Արմենիի արքա Հսկայի /մ.թ.ա. 673-656/ անվան նույնացումից որպես Սկա-սակ, ինչը սխալ է... Դե իսկ Սակասենը ըստ որոծ կարծիքների ստացել է իր անունը այն մի ժամանակ գրաված սկյութերից, որոնք ազգակից էին սակերին և երևի թե, գտնվելով արշավող սկյութական բանակի կազմում, հաստատվել են այնտեղ և անցել նստկյացության...

Այսպիսով

Կիմերներն ապրում էին Կասպից ծովի հյուսիսում և առաջինն են անցել Վոլգան
Սկյութերը հետապնդել են նրանց և նրանց հետևից անցել են Վոլգան
Սարմատները հաջորդն են անցել Վոլգան և ջախջախել, ձուլել են սկյութերին ու տիրել նրանց տարածքներում: Սրանց մի ճյուղն են ալանները:

Միջին Ասիայում տիրում էին սակերը, որոնք ազգակից էին այս երեքին: Սրանց մի ցեղը, մասագետները, չորրորդն է անցնում Վոլգան և իր իշխանությունը հաստատում Կովկասում և Նախակովկասում:

Ամենավերջում հայտնվում են հուննու-հոները, որոնց առաջնորդ Աթիլային լավ գիտեք: Այս ընթացքում Միջին Ասիայի հարավ-արևմուտքում ստեղծվեց և կործավեց պարթևների պետությունը, որոնք կրկին սակական մի ցեղ էին...

Հը, ոնց էր, ստացվեց ինձ մոտ պատասխանել հարցերիդ, Պանդուխտ ջան??

[Պանդուխտ]

Մեծայարգ Լիոն, անչափ պարտական եմ ձեզ, ձեր տրամադրած ժամանակի համար:

Սակերը և սկյութերը ազգակից ժողովուրդներ էին, սակայն այն տարբերությամբ, որ սակերը մնացել էին Միջին Ասիայում, իսկ սկյութերը մ.թ.ա. 7-րդ դարի սկզբում շարժվել էին դեպի արևմուտք, անցել Վոլգան և իրենց իշխանությունը հաստատել Վոլգա-Սև ծովի հյուսիս ընդարձակ տարածքների վրա:

Գուշակում էի, այդպէս լինելը: Թուրքերն ասում են, իբր սկիւթները թուրքական ցեղ են: Եթէ պարթեւները սակեան ժողովուրդ են, եւ եթէ սակերն ու սկիւթները ազգական ժողովուրդներ են, բնականաբար սկիւթները արիացի պիտի լինեն, քանզի պարթեւների արիականութիւնը կասկածի տակ չէ:

Միանշանակ, 100 տոկոս արիական... Մոնղոլական տարրը Միջին Ասիա է թափանցել միայն Հուննու-Հոների արշավանքների հետ մ.թ. 2-րդ դարի վերջից:

Աթիլլայով սկսեց եւ շատունակւում է ցայսօր: Խօսքս նրանց համար, ովքեր մտածում են՝ իբր թուրքերը քաղաքակրթուել են եւ կշտացել նորանոր նուաճումներից: Փաստօրէն միջին Ասիան (առնուազն այդ տարածքի արեւմտեան մասը) արիացիների տարածք է եղել: Պատմական փաստերն եւ աշխարհագրական վայրերի անունները այդպէս են վկայում: Միջին Ասիոյ արիական երկիրներից, Տաջիկիստանն ու Աֆղանստանն են մնացել, այն էլ մահմեդական կարգավիճակով:

Այնքանով, որ սրանք ևս արիական ժողովուրդ էին, սակայն անհաշտ թշնամություն էին անում սկյութերի հետ, որոնցից պարտվելով և հալածվելով է ամենից առաջ են անցել Վոլգան և շարժվել արևմուտք

Ինչպէս նաեւ եկել են Հայք, հաստատուել են Փոքր հայքում Կապադովկիայում, որտեղ հայաբնակ Գամիրք գաւառ կար: Նրա՞նք էին Ուրարտու պետութիւնը կործանողները:

Պարույրի հետ, ոչ մի կապ: Շփոթմունքը առաջացել է Պարույր Հսկայորդու, Արմենիի արքա Հսկայի /մ.թ.ա. 673-656/ անվան նույնացումից որպես Սկա-սակ, ինչը սխալ է... Դե իսկ Սակասենը ըստ որոշ կարծիքների ստացել է իր անունը այն մի ժամանակ գրաված սկյութերից, որոնք ազգակից էին սակերին և երևի թե, գտնվելով արշավող սկյութական բանակի կազմում, հաստատվել են այնտեղ և անցել նստկյացության

«Արմենի»ն «Մանա» երկի՞րն է, այսինքն՝ Կապուտան լճի շրջակայքը՞, որին հին պարսիկները տուել են. «Հարմինա» անունը: Հսկայ<Սակ անունների նոյնացումը ներկայացրել են յայտնի լեզուաբաններ. Աճառեանն ու Ղափանցեանը եւ ուրիշներ: Նոյն տարածքում, միջին դարերում «Սեւորդիք» անունով ցեղախումբ մը կար, այրդեօք նրանք այդ հին սկիւթների՞ց են, թէ՝ մի նոր ժողովուրդ, ասենք խազարական, որոնք գալով մեր տարածք. Աղուանացան, հայացան, քրիստոնեայ դարձան:

Կիմերներն ապրում էին Կասպից ծովի հյուսիսում և առաջինն են անցել Վոլգան
Սկյութերը հետապնդել են նրանց և նրանց հետևից անցել են Վոլգան
Սարմատները հաջորդն են անցել Վոլգան և ջախջախել, ձուլել են սկյութերին ու տիրել նրանց տարածքներում: Սրանց մի ճյուղն են ալանները:

Ի զուր չէ, որ եւրոպացիք այնքան շատ «ալան»ներ ունեն, որոնցից մէկն է՝ «ալան դելոն»ը:
Հին յոյները լաւ ճանաչում էին սկիւթներին, վասնզի Սեւ Ծովի վրայով, թերեւս բալկանեան ցամաքով արեւտուր անում էին նրանց հետ: Ես կարծում եմ. սլաւոնական ժողովուրդների կազմաւորման մէջ շատ մեծ դեր ունեն վերեւում մեր յիշատակած արիական ժողովուրդները: Այստեղից է գալիս սլաւ-իրանական լեզուական նմանութիւնը:
Մենք տեսնում ենք, տակաւին Ն.Ք. 7րդ դարից, տարածքին տիրելու համար մշուած պայքար, մոնղոլների եւ արիների միջեւ: «Արիական» հզօր եւ վերջին ներկայացուցիչները այդ տարածքում. ռուսներն են եղել: Ռուս ժողովուրդի բնական աճի նուազմամբ, արիացիների որպէս ցեղ, տարածքում տիրութեան աւարտի ահազանգն եմ լսում: Ցաւօք, կոմունիզմը իր մատերիալիստական (նիւթապաշտ) գաղափարախօսութեամբ ջլատեց ռուսների ազգային ինքնապաշտպանութեան բնազդը: Նրանք այժմ փորձում են պաշտպանուել, տագնապում են եւ փորձում են մի բան անել, բայց փորձուած եւ ինքզինք սպառած միջոցներով: Պիտի վերադառնալ ակունքին՝ մայրութեան եւ զոհողութեան կենսակերպին, պիտի զարկ տալ բնական հովուական կեանքին, զի ազգը վերարտադրի, վերընդձիւղուի:
Քաղաքակրթութիւնները հովիւներից սերած հողագործները, եւ նրանցից սերած քաղաքաբնակներն են կերտել: Հակառակ ուղութիւն չի պատահել պատմութեան ընթացքում: Քաղքենի դարձած, ճահճացած, թուլամորթ դարձած քաղաքաբնակը. չի եղել, չի կարող լինել (բացառութիւն յարգելով) հողագործ եւ յետոյ հովիւ, որպէսզի արօտներ նուաճի, երկիր ստեղծի եւ նոր քաղաքակրթութեան հիմք դնի: (ի դէպ՝ ես էլ քաղաքաբնակ եմ):
Գուրգուրացէ՛ք գեղականցոց (գիւղացիներին, շինականներին):

Ամենավերջում հայտնվում են հուննու-հոները, որոնց առաջնորդ Աթիլային լավ գիտեք: Այս ընթացքում Միջին Ասիայի հարավ-արևմուտքում ստեղծվեց և կործավեց պարթևների պետությունը, որոնք կրկին սակական մի ցեղ էին

Նրանց յետնորդները կենտրոնական Եւրոպայում եւ Սկանդինավիայում այնքա՜ն գերմանացել են:

Հը, ոնց էր, ստացվեց ինձ մոտ պատասխանել հարցերիդ, Պանդուխտ ջան??

Ծառաւ մարդու համար. պաղ աղբիւրի ջրի նման:

[Lion]

Մեծայարգ Լիոն, անչափ պարտական եմ ձեզ, ձեր տրամադրած ժամանակի համար:

Չարժե

Գուշակում էի, այդպէս լինելը: Թուրքերն ասում են, իբր սկիւթները թուրքական ցեղ են: Եթէ պարթեւները սակեան ժողովուրդ են, եւ եթէ սակերն ու սկիւթները ազգական ժողովուրդներ են, բնականաբար սկիւթները արիացի պիտի լինեն, քանզի պարթեւների արիականութիւնը կասկածի տակ չէ:

Այո... Ըստ թուրքերի յուրաքանչյուր <<հեծյալ-քոչվոր>> թուրքական արմատներ պիտի ունենա... հիմարություն:

Աթիլլայով սկսեց եւ շատունակւում է ցայսօր: Խօսքս նրանց համար, ովքեր մտածում են՝ իբր թուրքերը քաղաքակրթուել են եւ կշտացել նորանոր նուաճումներից: Փաստօրէն միջին Ասիան (առնուազն այդ տարածքի արեւմտեան մասը) արիացիների տարածք է եղել: Պատմական փաստերն եւ աշխարհագրական վայրերի անունները այդպէս են վկայում: Միջին Ասիոյ արիական երկիրներից, Տաջիկիստանն ու Աֆղանստանն են մնացել, այն էլ մահմեդական կարգավիճակով:

Այո:

Հսկայ<Սակ անունների նոյնացումը ներկայացրել են յայտնի լեզուաբաններ. Աճառեանն ու Ղափանցեանը եւ ուրիշներ:

Նրանք սխալվում էին...

«Արմենի»ն «Մանա» երկի՞րն է, այսինքն՝ Կապուտան լճի շրջակայքը՞, որին հին պարսիկները տուել են. «Հարմինա» անունը:

Չէ, եղբայր: Խոսքը Արմենիա-Շուպրիա, Ուրմե, Արմեն անունով հայտնի երկրի մասին է, որն ընդգրկում էր լայն տարածքներ Վանա լճից արևմուտք...

Նոյն տարածքում, միջին դարերում «Սեւորդիք» անունով ցեղախումբ մը կար, այրդեօք նրանք այդ հին սկիւթների՞ց են, թէ՝ մի նոր ժողովուրդ, ասենք խազարական, որոնք գալով մեր տարածք. Աղուանացան, հայացան, քրիստոնեայ դարձան:

Սրանք ապրել են Ուտիքի հյուսիսում ու նրանց մասին միանշանակ կարծիք չկա: Կարծիք է հայտնվել, որ նրանք մադյար-հունգարների մի ճյուղն են եղել, սակայն իմ կարծիքով սա ուղղակի Հայկական նախարարական տոհմ էր...

Մնացած ասածների հետ հիմնականում համաձայն եմ... դե իսկ սառը ջուրը լավ բան է

[Գաղթական]

Հայոց պատմության մեջ խոսվում է Քուշանների մասին..
ովքե՞ր էին դրանք, ո՞ր տարածքներում էին բնակվում, և ի՞նչ եղավ նրանց հետագա ճակատագիրը

[Lion]

Հետքարքիր հարց է...

Արիական արմատներ ունեցող քուշանները առաջին անգամ հիշատակվում են չինական ժամանակագրություններում <<Յուչժիներ>> անվանումով: Հետագայում այն մասսամ հնչյունափոխվել է և այժմ գիտության մեջ ավելի ընդունված է <<Քուշաններ>> անվանումը, որն էլ կօգտագործենք մենք...

Ինչպես արդեն ասացի՝ քուշանները հիատակվում են չինական ժամանակագրություններում սկսած մ.թ.ա. 5-րդ դարից: Որպես նրանց բնակության վայր է նշվում ներկայիս Մոնղոլիայի արևմուտքը և Չինաստանի հյուսիս-արևմուտքը, սակայն կա կարծիք, որ դա նրանց սկզբնական բնակության տարածքը չէ և նրանք եկել են արևելքից:
Ամեն դեպքում մի բան պարզ է, որ սկսած մ.թ.ա. 5-րդ դարից քուշանները ակտիվ հարաբերություններ են սկսում Չինաստանի հետ: Չինաստանից նրանք վերցրին <<քաղաքակրթության բարիքները>>, իսկ չինացիք էլ իրենց հերթին նրանցից սովորեցին ծանր հեծելազորի մասսայական կիրառան մարտակարգը, որը, ի դեպ, Չինաստանում այդպես էլ առանձնակի հաջողություն չունեցավ:
Քուշանները երևի այսպես էլ կապրեին և մեզ առանձնապես չէին էլ հետաքրքրի, եթե ճակատագիրը նրանց բաժին չհաներ մի հզոր հակառակորդ: Խոսքը հուննուների /հետագա հոների/ մասին է:
Չնայած սկզբում իրադարձությունները կարծես թե նրանց համար այնքան էլ վատ չէին զարգանում: Մ.թ.ա. 215 թ-ին քուշանները հարձակվեցին իրենցից դեպի արևելք բնակվող հուննունեի տարածքի վրա և գրավեցին այն:
Սակայն բանը դրանով չվերջացավ և շուտով պարզվեց, որ դա միայն սկիզբն է: Հուննուները կենտրոնացրին հսկայական ուժեր և, մ.թ.ա. 208 թ-ին գլխովին ջախջախելով քուշաններին, ազատագրեցին իրենց հողերը: Պատերազմական գործողությունները շարունակվեցին նաև հետագայում. մ.թ.ա. 197 թ-ին և մեկ անգամ էլ դրանից որոշ ժամանակ հետո հուննուները մասսայական ներխուժում կազմակերպեցին դեպի քուշանների տարածքներ և նրանց ծանր կորուստներ պատճառեցին:
Սրանից հետո կարծես թե մի պահ եղավ դադար, սակայն արդեն մ.թ.ա. 177-ին հուննուները այնպես հիմնովին ջախջախեցին քուշաններին, որ ոչ միայն քուշանների Կադիլու արքան զոհվեց և բանակի մեծ մասը ոչնչացավ, այլև արդեն մ.թ.ա. 176-ին նրանց մեծ մասը բռնեց գաղթի ճանապարհը՝ ուղություն ունենալով հարավ-արևմուտքը: Ճիշտ է, քուշանների մի մասը մնաց հայրենի տարածքներում և փորձեց դիմադություն կազմակերպել հուննուներին, սակայն մ.թ.ա. 165-ին սրանք էլ վերջնականապես պարտություն կրեցին, որի արդյունքում հուննուները վերջնականապես տիրեցին այս տարածքներին:
Պետք է ասել, որ գաղթականների ճակատագիրը այդքան էլ վատ չդասավորվեց: Նախ և առաջ նրանք հիմնեցին իրենց թագավորությունը, որից հետո գրավեցին սակերի տարածքները /Արալյան ծովից հարավ-արևելք/: Դրանից հետո մ.թ.ա. 168-ին Քուշանական թագավորությունը սկսեց թուլացած Հունա-Բակտրիական թագավորության նվաճումը: Արդեն մ.թ.ա. 128-ին Հունա-Բակտրիական թագավորությունը վերջնականապես գրավվեց: Լայնարձակ տարածքներ ընդգրկող Քուշանական թագավորությունը սկսեց ընդգրկել Արալյան ծովից հարավ և հարավ-արևելք ընկած տարածքները, ներկայիս Աֆղանստանը և Պակիստանը՝ արևմուտքից սահմանակից դառնալով Պարթևական թագավորությանը, արևելքից՝ Կիդանցիներին, հարավից Հնդկական օվկիանոսին, իսկ հյուսիսից՝ Արալյան ծովին:
Քուշանական թագավորությունում մեծ էր բուդդիստական կրոնաքաղաքական աշխարհահայացքի և մշակույթի դերը: Զուտ ռազմական առումով կարելի է ասել, որ քուշանները առաջիններից մեկն էին, որ կիրառության մեջ դրեցին <<Ծանր հեծելազորային բռունցքի>> մարտավարությունը, որին մենք այդքան լավ ծանոթ ենք պարթևների օրինակից: Քուշանական թագավորության բանակը ուներ 70.000 հեծյալ, որի մոտ 23.000-ը՝ ծանր, սակայն հետևակի շատ քիչ լինելը հանդիսանոււմ էր նրա լուրջ թուլությունը: Համեմատության համար՝ հենց այդ ժամանակ՝ Տիգրան Մեծի օրոք Մեծ Հայքի թագավորությունն ուներ 55.000 հեծյալ, որից 17.000-ը ծանր: Ու թեև Հայկական բանակը քուշանականին մի քիչ զիջում էր հեծելազորի քանակով, սակայն այն էլ, ի տարբերություն քուշանականի, ուներ ուժեղ հետևակ, սակրավորական և ինժեներական ստորաբաժանումներ և պաշարողական տեխնիկա, որից լիովին զուրկ էին քուշանները:
Պետք է նշել, որ քուշանները խիստ զգուշավոր էին հուննուների ու նրանց ենթակա կիդանցիների նկատմամբ և աշխատում էին ամեն կերպ այս ճակատում պահպանել խաղաղությունը: Դրա փոխարեն Քուշանական թագավորությունը ակտիվ նվաճողական ծրագրեր էր փորձում իրականացնել արևմուտքում և հարավ-արևելքում:
Մ.թ. 1-ին դարի առաջին կեսում բռնկվեց Պարթևական թագավորության հետ երկարատև մի պատերազմ, որը ի վերջո հաջողություն չբերեց կողմերից ոչ մեկին: Դրա փոխարեն Կանիշկա արքայի օրորք /մ.թ. 1-ին դարի երկրորդ կես/ Քուշանական թագավորությունը հասավ իր հզորության գագաթնակտին և նվաճեց Գանգես գետի հովիտն ու հյուսիսային Հնդկաստանը: Կանիշկան իր 70.000 հեծյալներով մի մեծ արշավանք փորձեց կազմակերպել նաև դեպի Չինաստան, սակայն, թեև նա պարտություն չկրեց, սակայն հաջողության էլ չհասավ ու ստիպված նահանջեց:
Իր հերթին Կանիշկայի հաջորդները չկարողացան պահպանել այս նվաճումները և 2-3-րդ դարերում Քուշանական թագավորությունը սկսեց խորը ճգնաժամ ապրել: Արդյունքում արդեն 4-րդ դարի սկզբին միասնական Քուշանական թագավորությունը գոյություն չուներ, այլ նրա փոխարեն ստեղծվել էին տարբեր ցեղային իշխանություններ, որոնցից առավել էականն էր Խիոնիտների քուշանական իշխանությունը:
4-րդ դարում քուշանների վիճակը բարդացավ նաև նրանով, որ Սասանյան գահակալները սկսեցին ընգծված ագրեսիվ քաղաքականություն վարել նրանց նկատմամբ: Արդեն Շապուհ 2-ը /309-379/ նվաճեց քուշանական հիմնական իշխանությունները, իսկ Խիոնիտների իշխանությանը ստիպեց դաշնակցել:
Հետաքրքիր է, որ այս իրադարձություններին մասնակցել են նաև Հայ ռազմիկները, և եթե հետագա՝ Վարդան Մամիկոնյանի ժամանակներում տեղի ունեցած հեփթաղա-քուշանական ուժերի դեմ մարտերին Հայ ռազմիկների մասնակցության փաստը բավականին հայտնի է, ապա այս իրադարձությունները կարծես թե մնացել են ստվերի մեջ: Այսպես.
368 թ-ի հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին Քուշանական արշավանքին պարսկական բանակի (մոտ 100.000) կազմում մասնակցեցին Արծրունյաց և Մամիկոնյաց Հայկական նախարարական փոքրիկ զորագնդերը (մոտ ընդհանուր 800)՝ դավաճաններ Վահան Մամիկոնյանի և Մեհրուժան Արծրունու գլխավորությամբ:
371 թ-ի վերջին Քուշանական արշավանքին պարսկական բանակի (մոտ 100.000) կազմում մասնակցեց Հայ ռազմագերիներից կազմված Հայկական օժանդակ հեծելագնունդը (մոտ 10.000)՝ Անգեղտան իշխան Դրաստամատ Մարդպետունու, ինչպես նաև Մանվել և Կոմս Մամիկոնյանների գլխավորությամբ:
376 թ-ին Բահլի ճակատամարտում Քուշանական բանակը (մոտ 70.000) հաղթեց պարսկական բանակին (մոտ 100.000) և Հայ ռազմագերիներից կազմված Հայկական օժանդակ հեծելագնդին (10.000)՝ Անգեղտան իշխան Դրաստամատի, Մանվել և Կոմս Մամիկոնյանների գլխավորությամբ: Այս մարտում Դրաստամատը փրկեց Շապուհ II-ի կյանքը, որից հետո իրավունք ստացավ տեսակցել իր գերված արքայի հետ, իսկ Մանվելն ու Կոմսը իրենց սակավաթիվ հայրենակիցներով վերադարձան Հայրենիք:
Ու թեև 376 թ-ի հաղթանակով և հատկապես Շապուհ 2-ի մահով պայմանավորված՝ քուշանները կրկին անկախացան, սակայն նրանք արդեն չափազանց էին թուլացել: Սրան գումարած՝ արևելքից սկսեցին իրենց նվաճումները հեփթաղները, որոնք մի քանի տասնամյակում վերջականապես իրենց ենթարկեցրեցին քուշաններին:
Քուշանների մասին վերջին հաղորդումներից մեկը պահպանվել է Եղիշեի մոտ, ըստ որի Հայկական 30.000-անաոց հեծելազորը՝ սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ, 440-450-ական թվականներին Սասանյան բանակի կազմում մասնակցել է նրանց դեմ մղվող մարտերին: Սակայն կարծես թե այս անգամ Եղիշեի հաղորդումներում հիշատակվողները ավելի շուտ սովորության համաձայն, այլ ոչ թե իրականությունն արտահայտվելով են կոչվում <<քուշաններ>>, քանի որ այս տարածքների լիակատար տերերն արդեն հեփթաղներն էին:
Ըստ երևույթին պատերազմը եղել է հեփթաղների դեմ, սակայն նրանց շարքերում շատ են եղել նվաճված քուշանները: Առայժմ ինֆորմացիան բավարար չէ վերջնական կարծիք կազմելու համար:
Ամեն դեպքում մի բան փաստ է. այս դեպքերից հետո քուշանները վերջնականապես վերացել են պատմության թատերաբեմից: