vartabooyr
05.05.2007, 11:57
ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԻ ՏՊԱՐԱՆԸ
(1636-1972)
Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի տպարանը հանդիսանում է բովանդակ Իրանի եւ Միջին Արեւելքի առաջին տպարանը, որի պատճառով էլ իր իւրայատուկ տեղն ունի, թէ՛ այս շրջանի զարգացման ու վերելքի եւ թէ հայկական այս ուղղութեամբ տարւող ճիգերի ու աշխատանքների մէջ:
ՏՊԱԳՐԱԿԱՆ ԳԻՒՏՆ ՈՒ ՀԱՅԵՐԵՆԱՌԱՋԻՆ ՏՊԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Տպագրութեան գիւտը տեղի ունեցաւ գերմանացի Յովհան Գուտենբերգիձեռքով 1445 թւին, իսկ առաջին գիրքը տպագրւեց մէկ տասնեակ տարի յետոյ՝ 1455 թւին:
Այս գիւտից հազիւ եօթանասուն տարի անցած, Վենետիկում Յակոբ Մեղապարտի կողմից տպագրւեցին հայերէն լեզւով առաջին գրքերը, որոնք են՝ «Պարզատումար» (1512 թ.), «Պատարագատետր» (1513), «Ուրբաթագիրք», «Աղթարք» եւ «Տաղարան»:
Առաջին տպագրիչ Յակոբից յետոյ, երկրորդն եղաւ Աբգար դպիր Թոքատեցին կամ Եւդոկիացին, որ նոյնպէս Վենետիկում 1565 թւին տպագրեց հայերէն առաջին օրացոյցը «Խառնափնթուր տումարի գեղեցիկ եւ պիտանի» անունով:
Վենետիկից յետոյ երկրորդ վայրը, ուր հայերէն տպարան է աշխատել, եղել է Կ. Պոլիսը, որտեղ իր տպարանը տեղափոխել ու գրքերի հրատարակութիւնը շարունակել է Աբգար Դպիրը 1567 թւին:
Հետագայում յաջորդաբար հայկական տպարաններ են հիմնւել Հռոմում՝ 1594 թւին, Լւովում՝ 1616 թւին, Միլանում՝ 1621 թւին, Փարիզում ինչպէս եւ այլ վայրերում եւս հայերէն գրքեր են տպագրւել, բայց դրանք չեն եղել հայր տպարաններ:
Հայկական հիմնման 7-րդ տեղը պատկանում է Նոր Ջուղային, ուր տպարան է հիմնւել առաջնորդ Խաչատուր վրդ. Կեսարացու ջանքերով 1636-1637 թւականներին, իսկ առաջին գիրքը տպագրւել 1638 թւին:
Խաչատուր Վարդապետի Առաջնորդութիւնը Եւ Տպարանի Հիմնումը
Խաչատուր վրդ. Կեսարացին, համարւում է Ամենափրկիչ վանքի արժանաւոր ու ժրաջան առաջնորդներից մէկը, որ թէեւ յետոյ եպիսկոպոսական աստիճան է ստացել, բայց եւ միշտ էլ մեր գրականութեան մէջ յիշւում է վարդապետական պարզ աստիճանով:
Կեսարացին նախքան 1620 թիւը Մովսէս կաթողիկոսի կոնդակով, որպէս նւիրակ գնում է Նոր Ջուղա. նրա նւիրւած գործունէութեանն ու երիտասարդական եռանդին ի տես, մանաւանդ որ արդէն ծերացել ու տկարացել էր Ջուղայի առաջին առաջնորդ Մեսրոպ եպիսկոպոսը, տեղի ժողովուրդը սիրով է կապւում նրա հետ եւ խնդրում է կաթողիկոսին որ նրան նշանակէ որպէս իրենց առաջնորդ:
Կեսարացին 1620 թւին ստանձնելով Ջուղայի Թեմի առաջնորդական պաշտօնը, շուտով ընդլայնում է տեղի կրթական գործը եւ նոր շունչ ու եռանդ մտցնում:
Շուրջ մէկ տասնամեակ տեղում աշխատելուց յետոյ, երբ 1630 թւին որպէս նւիրակ գնում է Յունաստան եւ Լեհաստան, Նիկոլ Թորոսովիչի վէճին վերջ տալու համար, Եւրոպայում տեղեկանում է տպագրւած գրքերի մասին եւ կամ նոյնիսկ տեսնում, ու երբ Նոր Ջուղա է վերադառնում, ինքն եւս ձեռնարկում է գրքերի տպագրելու դժւարին աշխատանքին:
Վանքի միաբան հայրերը, այդ օրերում, իրենց նեղլիկ խուցերում, որ շարւած էին գլխաւոր մուտքի հիւսիսային կողմում, զբաղւած էին գրչութեան արւեստով, որոնց աշխատանքի դանդաղ ընթացքը չէր կարող բաւարարել մի լուսամիտ ու եռանդուն առաջնորդի, ուստի նա մտածում է ինքն եւս հիմք դնել տպարանի, երբ միանգամայն անծանօթ էր տպագրութեան արւեստին, ինչպէս որ իրաւամբ նա գրում է իր առաջին տպագրած գրքի՝ «Սաղմոս»-ի յիշատակարանում:
Տպարանական աշխատանքներն սկսւում են դեռեւս 1636 թւից. վանքի ողջ միաբանութիւնը լծւում է ծանր ու դժւարին աշխատանքի, տնային միջոցներով պատրաստում են մամուլ, թուղթ, մելան, տառեր եւ ձեռնարկում գործը գլուխ բերելու, որի աշխատանքները տեւում է մէկ տարի եւ հինգ ամիս եւ 1638 թւին տպագրւում է Ջուղայի առաջին գիրքը «Սաղմոս»-ը:
Ինչպէս որ մինչեւ այժմ յայտնի է, Խաչատուր Կեսարացու ժամանակ Ջուղայի տպարանում տպագրւել են չորս գիրք, որոնք ըստ թւականների հետեւեալ պատկերն են ներկայացնում.
«Սաղմոս Ի Դաւիթ 1638 թ.
«Հարանց Վարք 1641 թ.
«Խորհրդատետր 1641 թ.
«Ժամագիրք Ատենի 1642 թ.
Սոյն թւականները նրանց աւարտման թւականներն են, ուստի այդ հերթականութեամբ էլ ստորեւ առանձին առանձին անդրադառնում ենք իւրաքանչիւրին, բերելով դրանց լրիւ յիշատակարանները:
Կեսարացու Տպագրած Գրքերը
1. Սաղմոս Դաւթի
«Սաղմոս Դաւթի» -ն կամ գիրքի ունեցած հարազատ խորագրով «Սաղմոս ի Դաւթի» գիրքը, Խաչատուր վրդ. Կեսարացու տպարանից լոյս տեսած առաջին հրատարակութիւնն է, որը մինչեւ 1968 թիւը, այսինքն շուրջ 330 տարի անյայտ էր մնացել մեր բանասէրներին:
«Սաղմոս-ը տպագրւել, կամ աւելի ճիշտ, տպագրութիւնը աւարտւել է 1638 թւին. կպագրական աշխատանքը տեւել է մէկ տարի եւ հինգ ամիս, ինչպէս որ ասում է գրքի յիշատակարանը:
2. Հարանց Վարք
«Հարանց Վարք»-ը Ջուղայի տպարանից լոյս տեսած երկրորդ գիրքն է, որն իր ծաւալով գերազանցում է Խաչատուր Կեսարացու կողմից տպագրւած միւս գրքերին:
Համաձայն գրքի յիշատակարանին, տպագրութիւնը աւարտւել է 1641 թւին: «Հարանց Վարք»-ը որ հոգեւոր հայրերի՝ ճգնաւորների կեանքն ու մի շարք մոլութիւնների ու խրատական գրւածքների ժողովածու է, ինչպէս որ ասում է «Հայելի վարուց յորում կան պատմութիւն հեշտալուրք եւ բանի օգտակարք առ ի փրկութիւն մարդկան», իր տեսակի մէջ մի կոթողական գործ է, նորահիմն մի տպարանի համար:
3. Խորհրդատետր
«Խորհրդատետր»-ը կամ «Պատարագամատոյց» -ը հանդիսանում է Խաչատուր Կեսարացու տպագրած երրորդ գիրքը: Թէեւ սրա մասին յիշատակութիւն եղել է մեր բանասէրների կողմից, բայց իրականում գիրքը յայտնաբերւել եւ լրիւ նկարագրւել է վերջին տարիներում :
Ինչպէս յիշւեց «Հարանց Վարք» -ի նկարագրման ժամանակ, սոյն գրքոյկը աւարտւած լինելով նրա հետ միաժամանակ՝ 1641 թւին, պէտք է ընդունել որ այն տպագրւել է «Հարանց Վարք» -ից յետոյ, ուստի եւ պէտք է այն համարել Ջուղայի առաջին տպարանի երրորդ գիրքը:
«Խորհրդատետր»-ը, ինչպէս անունն է ցոյց տալիս, մի գրքոյկ է, բաղկացած 48 էջից եւ բաժանւած 6 պրակի, իւրաքանչիւրը չորսական թերթով (կամ 8-ական էջ):
Համարակալւած է այկական թւանշաններով՝ Ա-ԽԷ (1-47), էջահամարների մէկ թւի պակասն առաջացել է 44 եւ 45 (ԽԴ եւ ԽԵ) էջերի միջոցում չհամարակալւած մէկ էջի պատճառով :
4. Ժամագիրք Ատենի
«Ժամագիրք Ատենի» -ն կամ իր ընդարձակ խորագրով «Սաղմոսանց Դաւթի եւ կարգաւորութիւն հասարակաց աղօթիցեկեղեցեայց Հայաստանեաց» գիրքը, տպագրւել կամ, ասենք տպագրութիւնը աւարտւել է 1642 թւին, որով եւ հանդիսանում է Ջուղայի տպարանի չորրորդ գիրքը:
Աշխատանք է տարւել տառերը խոշորացնելու, որի պատճառով էլ գրքի մի մասը՝ սկզբից մինչեւ էջ ՈԶ (606), որ Ժամագրքի վերջն է, շարւած են խոշոր, իսկ յետոյ փոքր տառերով, որ դարձեալ աւելի մեծ են քան «Հարանց Վարք» -ի տառերը:
Խաչատուր Կեսարացու տպարանը, որ իր տեսակի մէջ կարելի է գիւտեմբերգեան երկրորդ գիւտը համարել, շատ կարճ կեանք է ունեցել: Հազիւ վերոյիշեալ չորս գիրքը տպագրելով, ըստ հասած տեղեկութեան, եղած հակառակութիւնների պատճառով, այրւել է տպարանն ու մամուլը, որից ներկայիս մնում են միայն որոշ թւով տառեր եւ մի քանի տառաշարի կաղապարներ:
Յովհաննէս Վարդապետ Քթրշենց Եւ Իր Տպագրական Աշխատանքները
Ջուղայի տպարանը զարգացնելու եւ լաւ ու նոր հիմքերի վրայ դնելու համար, Խաչատուր Կեսարացին, առաջին գրքի տպագրութիւնից յետոյ, իր ուշիմ աշակերտներից մէկին, Յովհաննէս վրդ. Քրթշենցին, ուղարկում է Եւրոպա, տպագրական անհրաժեշտ աշխատանքներին ծանօթանալու եւ նոր գիտելիքներով ու մամուլով վերադառնալու համար:
Յովհաննէս վարդապետի Եւրոպագնալու մասին, առաջին անգամ յիշատակւած է «Ատենի ժամագիրք»-ի յիշատակարանում (էջ 605):
Յովհաննէս վարդապետը Եւրոպայում մնում է եօթը տարի՝ 1639-1646 թիւը եւ շրջում զանազան երկիրներ՝ Վենետիկ, Հռոմ եւ այլուր, որի ընթացքում կանգ է առնում Լիվոռնոյ քաղաքում, ուր 1644 թւին տպագրութեան է յանձնում «Գիրք եւ Սաղմոսք Դաւթի որ եւ Սաղմոսարան կոչի» գրքոյկը եւ ուղարկում իր ուսուցիչ Խաչատուր Կեսարացուն :
Յովհաննէս վարդապետը իր տպագրական աշխատանքների ընթացքին, Եւրոպայի այլ յարանւանութեանց պատկանող կղերականների կողմից ենթարկւում է խիստ հալածանքի, բայց այդուհանդերձ յաջողում է իր առաքելութեան մէջ եւ 1646 թւին վերադառնում է Նոր Ջուղա իր հետ բերելով Մամուլ ու տառեր:
Մինչեւ Յովհաննէս վարդապետի վերադարձը վախճանւում է Խաչատուր Կեսարացին, զրկելով նրան իր պաշտպանութիւնից ու հովանաւորութիւնից, որի պատճառով էլ հանդիպում է խիստ հակառակութիւնների ու դժւարութիւնների:
Յովհաննէս վարդապետն իր ունեցած դժւարութիւններով հանդերձ, 1647 թւին տպագրում է «Գիրք տումարաց որ եւ պարզատումար կոչի» գիրքը, ապա ձեռնարկում է տպագրելու «Աստուածաշունչ»-ը, որ մնում է թերի, սոյն ժամանակներում նա տպագրում է նաեւ «Պօղոսի թուղթք» հատւածը եւ այլ «բազում» գրքեր, ինչպէս որ ասում է Խաչատուր աբեղան:
Ստորեւ համառօտ ձեւով, ըստ մեր ունեցած ժլատ տեղեկութիւնների, անդրադառնանք այդ լրիւ ու թերի մի քանի գրքերին, որոնք են:
«Գիրք տումարաց որ եւ պարզատումար կոչի» 1647 թ.
«Աստուածաշունչ» 1650՞ թ.
«Պօղոսի թուղթք» 1650՞ թ.
Յովհաննէս Վարդապետի Անձն Ու Վախճանը
Անհրաժեշտ ենք գտնում երկու բառով անդրադառնալ նաեւ մեր այս երախտաւոր վարդապետի անձին ու գործին, ինչպէս եւ նրա չարաբաստիկ ու արկածաւոր վախճանին, որպէս մէկ կամաւոր զոհի:
Նախքան այդ, տեղին է այստեղ ասենք, որ Յովհաննէս վարդապետի Եւրոպայից բերած մամուլից կամ տպագրական պարագաներից, այժմ մնում են միայն տառերի մայրեր եւ մի շարք պղնձեայ քլիշէներ:
(Շարունակելի)
(1636-1972)
Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի տպարանը հանդիսանում է բովանդակ Իրանի եւ Միջին Արեւելքի առաջին տպարանը, որի պատճառով էլ իր իւրայատուկ տեղն ունի, թէ՛ այս շրջանի զարգացման ու վերելքի եւ թէ հայկական այս ուղղութեամբ տարւող ճիգերի ու աշխատանքների մէջ:
ՏՊԱԳՐԱԿԱՆ ԳԻՒՏՆ ՈՒ ՀԱՅԵՐԵՆԱՌԱՋԻՆ ՏՊԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Տպագրութեան գիւտը տեղի ունեցաւ գերմանացի Յովհան Գուտենբերգիձեռքով 1445 թւին, իսկ առաջին գիրքը տպագրւեց մէկ տասնեակ տարի յետոյ՝ 1455 թւին:
Այս գիւտից հազիւ եօթանասուն տարի անցած, Վենետիկում Յակոբ Մեղապարտի կողմից տպագրւեցին հայերէն լեզւով առաջին գրքերը, որոնք են՝ «Պարզատումար» (1512 թ.), «Պատարագատետր» (1513), «Ուրբաթագիրք», «Աղթարք» եւ «Տաղարան»:
Առաջին տպագրիչ Յակոբից յետոյ, երկրորդն եղաւ Աբգար դպիր Թոքատեցին կամ Եւդոկիացին, որ նոյնպէս Վենետիկում 1565 թւին տպագրեց հայերէն առաջին օրացոյցը «Խառնափնթուր տումարի գեղեցիկ եւ պիտանի» անունով:
Վենետիկից յետոյ երկրորդ վայրը, ուր հայերէն տպարան է աշխատել, եղել է Կ. Պոլիսը, որտեղ իր տպարանը տեղափոխել ու գրքերի հրատարակութիւնը շարունակել է Աբգար Դպիրը 1567 թւին:
Հետագայում յաջորդաբար հայկական տպարաններ են հիմնւել Հռոմում՝ 1594 թւին, Լւովում՝ 1616 թւին, Միլանում՝ 1621 թւին, Փարիզում ինչպէս եւ այլ վայրերում եւս հայերէն գրքեր են տպագրւել, բայց դրանք չեն եղել հայր տպարաններ:
Հայկական հիմնման 7-րդ տեղը պատկանում է Նոր Ջուղային, ուր տպարան է հիմնւել առաջնորդ Խաչատուր վրդ. Կեսարացու ջանքերով 1636-1637 թւականներին, իսկ առաջին գիրքը տպագրւել 1638 թւին:
Խաչատուր Վարդապետի Առաջնորդութիւնը Եւ Տպարանի Հիմնումը
Խաչատուր վրդ. Կեսարացին, համարւում է Ամենափրկիչ վանքի արժանաւոր ու ժրաջան առաջնորդներից մէկը, որ թէեւ յետոյ եպիսկոպոսական աստիճան է ստացել, բայց եւ միշտ էլ մեր գրականութեան մէջ յիշւում է վարդապետական պարզ աստիճանով:
Կեսարացին նախքան 1620 թիւը Մովսէս կաթողիկոսի կոնդակով, որպէս նւիրակ գնում է Նոր Ջուղա. նրա նւիրւած գործունէութեանն ու երիտասարդական եռանդին ի տես, մանաւանդ որ արդէն ծերացել ու տկարացել էր Ջուղայի առաջին առաջնորդ Մեսրոպ եպիսկոպոսը, տեղի ժողովուրդը սիրով է կապւում նրա հետ եւ խնդրում է կաթողիկոսին որ նրան նշանակէ որպէս իրենց առաջնորդ:
Կեսարացին 1620 թւին ստանձնելով Ջուղայի Թեմի առաջնորդական պաշտօնը, շուտով ընդլայնում է տեղի կրթական գործը եւ նոր շունչ ու եռանդ մտցնում:
Շուրջ մէկ տասնամեակ տեղում աշխատելուց յետոյ, երբ 1630 թւին որպէս նւիրակ գնում է Յունաստան եւ Լեհաստան, Նիկոլ Թորոսովիչի վէճին վերջ տալու համար, Եւրոպայում տեղեկանում է տպագրւած գրքերի մասին եւ կամ նոյնիսկ տեսնում, ու երբ Նոր Ջուղա է վերադառնում, ինքն եւս ձեռնարկում է գրքերի տպագրելու դժւարին աշխատանքին:
Վանքի միաբան հայրերը, այդ օրերում, իրենց նեղլիկ խուցերում, որ շարւած էին գլխաւոր մուտքի հիւսիսային կողմում, զբաղւած էին գրչութեան արւեստով, որոնց աշխատանքի դանդաղ ընթացքը չէր կարող բաւարարել մի լուսամիտ ու եռանդուն առաջնորդի, ուստի նա մտածում է ինքն եւս հիմք դնել տպարանի, երբ միանգամայն անծանօթ էր տպագրութեան արւեստին, ինչպէս որ իրաւամբ նա գրում է իր առաջին տպագրած գրքի՝ «Սաղմոս»-ի յիշատակարանում:
Տպարանական աշխատանքներն սկսւում են դեռեւս 1636 թւից. վանքի ողջ միաբանութիւնը լծւում է ծանր ու դժւարին աշխատանքի, տնային միջոցներով պատրաստում են մամուլ, թուղթ, մելան, տառեր եւ ձեռնարկում գործը գլուխ բերելու, որի աշխատանքները տեւում է մէկ տարի եւ հինգ ամիս եւ 1638 թւին տպագրւում է Ջուղայի առաջին գիրքը «Սաղմոս»-ը:
Ինչպէս որ մինչեւ այժմ յայտնի է, Խաչատուր Կեսարացու ժամանակ Ջուղայի տպարանում տպագրւել են չորս գիրք, որոնք ըստ թւականների հետեւեալ պատկերն են ներկայացնում.
«Սաղմոս Ի Դաւիթ 1638 թ.
«Հարանց Վարք 1641 թ.
«Խորհրդատետր 1641 թ.
«Ժամագիրք Ատենի 1642 թ.
Սոյն թւականները նրանց աւարտման թւականներն են, ուստի այդ հերթականութեամբ էլ ստորեւ առանձին առանձին անդրադառնում ենք իւրաքանչիւրին, բերելով դրանց լրիւ յիշատակարանները:
Կեսարացու Տպագրած Գրքերը
1. Սաղմոս Դաւթի
«Սաղմոս Դաւթի» -ն կամ գիրքի ունեցած հարազատ խորագրով «Սաղմոս ի Դաւթի» գիրքը, Խաչատուր վրդ. Կեսարացու տպարանից լոյս տեսած առաջին հրատարակութիւնն է, որը մինչեւ 1968 թիւը, այսինքն շուրջ 330 տարի անյայտ էր մնացել մեր բանասէրներին:
«Սաղմոս-ը տպագրւել, կամ աւելի ճիշտ, տպագրութիւնը աւարտւել է 1638 թւին. կպագրական աշխատանքը տեւել է մէկ տարի եւ հինգ ամիս, ինչպէս որ ասում է գրքի յիշատակարանը:
2. Հարանց Վարք
«Հարանց Վարք»-ը Ջուղայի տպարանից լոյս տեսած երկրորդ գիրքն է, որն իր ծաւալով գերազանցում է Խաչատուր Կեսարացու կողմից տպագրւած միւս գրքերին:
Համաձայն գրքի յիշատակարանին, տպագրութիւնը աւարտւել է 1641 թւին: «Հարանց Վարք»-ը որ հոգեւոր հայրերի՝ ճգնաւորների կեանքն ու մի շարք մոլութիւնների ու խրատական գրւածքների ժողովածու է, ինչպէս որ ասում է «Հայելի վարուց յորում կան պատմութիւն հեշտալուրք եւ բանի օգտակարք առ ի փրկութիւն մարդկան», իր տեսակի մէջ մի կոթողական գործ է, նորահիմն մի տպարանի համար:
3. Խորհրդատետր
«Խորհրդատետր»-ը կամ «Պատարագամատոյց» -ը հանդիսանում է Խաչատուր Կեսարացու տպագրած երրորդ գիրքը: Թէեւ սրա մասին յիշատակութիւն եղել է մեր բանասէրների կողմից, բայց իրականում գիրքը յայտնաբերւել եւ լրիւ նկարագրւել է վերջին տարիներում :
Ինչպէս յիշւեց «Հարանց Վարք» -ի նկարագրման ժամանակ, սոյն գրքոյկը աւարտւած լինելով նրա հետ միաժամանակ՝ 1641 թւին, պէտք է ընդունել որ այն տպագրւել է «Հարանց Վարք» -ից յետոյ, ուստի եւ պէտք է այն համարել Ջուղայի առաջին տպարանի երրորդ գիրքը:
«Խորհրդատետր»-ը, ինչպէս անունն է ցոյց տալիս, մի գրքոյկ է, բաղկացած 48 էջից եւ բաժանւած 6 պրակի, իւրաքանչիւրը չորսական թերթով (կամ 8-ական էջ):
Համարակալւած է այկական թւանշաններով՝ Ա-ԽԷ (1-47), էջահամարների մէկ թւի պակասն առաջացել է 44 եւ 45 (ԽԴ եւ ԽԵ) էջերի միջոցում չհամարակալւած մէկ էջի պատճառով :
4. Ժամագիրք Ատենի
«Ժամագիրք Ատենի» -ն կամ իր ընդարձակ խորագրով «Սաղմոսանց Դաւթի եւ կարգաւորութիւն հասարակաց աղօթիցեկեղեցեայց Հայաստանեաց» գիրքը, տպագրւել կամ, ասենք տպագրութիւնը աւարտւել է 1642 թւին, որով եւ հանդիսանում է Ջուղայի տպարանի չորրորդ գիրքը:
Աշխատանք է տարւել տառերը խոշորացնելու, որի պատճառով էլ գրքի մի մասը՝ սկզբից մինչեւ էջ ՈԶ (606), որ Ժամագրքի վերջն է, շարւած են խոշոր, իսկ յետոյ փոքր տառերով, որ դարձեալ աւելի մեծ են քան «Հարանց Վարք» -ի տառերը:
Խաչատուր Կեսարացու տպարանը, որ իր տեսակի մէջ կարելի է գիւտեմբերգեան երկրորդ գիւտը համարել, շատ կարճ կեանք է ունեցել: Հազիւ վերոյիշեալ չորս գիրքը տպագրելով, ըստ հասած տեղեկութեան, եղած հակառակութիւնների պատճառով, այրւել է տպարանն ու մամուլը, որից ներկայիս մնում են միայն որոշ թւով տառեր եւ մի քանի տառաշարի կաղապարներ:
Յովհաննէս Վարդապետ Քթրշենց Եւ Իր Տպագրական Աշխատանքները
Ջուղայի տպարանը զարգացնելու եւ լաւ ու նոր հիմքերի վրայ դնելու համար, Խաչատուր Կեսարացին, առաջին գրքի տպագրութիւնից յետոյ, իր ուշիմ աշակերտներից մէկին, Յովհաննէս վրդ. Քրթշենցին, ուղարկում է Եւրոպա, տպագրական անհրաժեշտ աշխատանքներին ծանօթանալու եւ նոր գիտելիքներով ու մամուլով վերադառնալու համար:
Յովհաննէս վարդապետի Եւրոպագնալու մասին, առաջին անգամ յիշատակւած է «Ատենի ժամագիրք»-ի յիշատակարանում (էջ 605):
Յովհաննէս վարդապետը Եւրոպայում մնում է եօթը տարի՝ 1639-1646 թիւը եւ շրջում զանազան երկիրներ՝ Վենետիկ, Հռոմ եւ այլուր, որի ընթացքում կանգ է առնում Լիվոռնոյ քաղաքում, ուր 1644 թւին տպագրութեան է յանձնում «Գիրք եւ Սաղմոսք Դաւթի որ եւ Սաղմոսարան կոչի» գրքոյկը եւ ուղարկում իր ուսուցիչ Խաչատուր Կեսարացուն :
Յովհաննէս վարդապետը իր տպագրական աշխատանքների ընթացքին, Եւրոպայի այլ յարանւանութեանց պատկանող կղերականների կողմից ենթարկւում է խիստ հալածանքի, բայց այդուհանդերձ յաջողում է իր առաքելութեան մէջ եւ 1646 թւին վերադառնում է Նոր Ջուղա իր հետ բերելով Մամուլ ու տառեր:
Մինչեւ Յովհաննէս վարդապետի վերադարձը վախճանւում է Խաչատուր Կեսարացին, զրկելով նրան իր պաշտպանութիւնից ու հովանաւորութիւնից, որի պատճառով էլ հանդիպում է խիստ հակառակութիւնների ու դժւարութիւնների:
Յովհաննէս վարդապետն իր ունեցած դժւարութիւններով հանդերձ, 1647 թւին տպագրում է «Գիրք տումարաց որ եւ պարզատումար կոչի» գիրքը, ապա ձեռնարկում է տպագրելու «Աստուածաշունչ»-ը, որ մնում է թերի, սոյն ժամանակներում նա տպագրում է նաեւ «Պօղոսի թուղթք» հատւածը եւ այլ «բազում» գրքեր, ինչպէս որ ասում է Խաչատուր աբեղան:
Ստորեւ համառօտ ձեւով, ըստ մեր ունեցած ժլատ տեղեկութիւնների, անդրադառնանք այդ լրիւ ու թերի մի քանի գրքերին, որոնք են:
«Գիրք տումարաց որ եւ պարզատումար կոչի» 1647 թ.
«Աստուածաշունչ» 1650՞ թ.
«Պօղոսի թուղթք» 1650՞ թ.
Յովհաննէս Վարդապետի Անձն Ու Վախճանը
Անհրաժեշտ ենք գտնում երկու բառով անդրադառնալ նաեւ մեր այս երախտաւոր վարդապետի անձին ու գործին, ինչպէս եւ նրա չարաբաստիկ ու արկածաւոր վախճանին, որպէս մէկ կամաւոր զոհի:
Նախքան այդ, տեղին է այստեղ ասենք, որ Յովհաննէս վարդապետի Եւրոպայից բերած մամուլից կամ տպագրական պարագաներից, այժմ մնում են միայն տառերի մայրեր եւ մի շարք պղնձեայ քլիշէներ:
(Շարունակելի)