Դիտել ողջ տարբերակը : Դետերմինիզմ և կամքի ազատություն
Իրականության մեջ բոլոր իրադարձությունները հետևանք են պատճառների և չկան պատահարներ:
Յուրաքանչյուր պատճառ հետևանք է հանդիսանում նախորդող պատճառների ու այդպես շարունակ մինչև ամեն ինչի սկիզբը, ու նույնիսկ այդ սկիզբը տեղի ունենալը ունի իր պատճառը:
Համաձա՞յն ենք:
Մյուս կողմից, ոչ բոլոր պատճառներն ենք մենք տեսնում, կամ հայտնաբերում, ու շատ պատճառներ անհայտ են գիտությանը:
Առանց շատ խորանալու ֆիզիկայի մեջ, ուղղակի արձանագրենք, որ գիտությունը ընդունում է որոշ երևույթների անկանխատեսելիությունը, կամ պրակտիկության համար, կամ ներկա տեխնոլոգիաներով անհնարինությունից ելնելով:
Օրինակ քվանտային մեխանիկայում տարրերի ու իզոտոպների տրոհման կոնկրետ պահը, կամ ֆոտոնային ալիքի բևեռացման ուղղությունը, կամ մասնիկի էլեկտրոնի սպինի ուղղությունը անկանխատեսելի են ու բնորոշվում են հավանականություններով:
Կոնկրետ քվանտային խճճվածության մեջ գտնվող մասնիկների սպիների աջ կամ ձախ լինելու հավանականությունը 50/50 է:
Ենթադրենք, թե հասկանում ենք, թե ինչի մասին է խոսքը, կամ ընդունենք, որ կա այդպիսի բան :))
Բայց մի հետաքրքիր օրինակ բերեմ մի փոքր մանրամասն, որ ֆիզիկայից հեռու մարդկանց հասկանալի լինի․
Ռադիոակտիվ նյութերը անկայուն վիճակում գտնվող նյութեր են, որոնք ժամանակի ընթացքում իրենք-իրենց տրոհվում են քաշով ավելի թեթև նյութի՝ կորցնելով մասնիկներ ու էներգիա:
Այդ նյութերի մասնիկները տրոհվում են ոչ միաժամանակ։
Տրոհման ժամանակը գնահատվում է կիսատրոհման պարբերություն կոչվածով, անլգլերեն՝ half-life (կես կյանք), դա այն ժամանակն է, որից հետո նյութի կեսը, այսինքն ատոմների կեսը տրոհվում են։
Սա հաշվարկի հեշտության համար է, ողջ նյութի տրոհումը տեղի է ունենում էքսպոնենցիալ կորով, բայց պրոբլեմն այն է, որ յուրաքանչյուր ատոմի տրոհման կոնկրետ ժամանակը անկանխատեսելի է։
Ասենք յոդի 131-րդ իզոտոպի մասնիկների կեսը տրոհվում են 8 օրում, մնացածի կեսը մյուս 8 օրում ու այդպես շարունակ, ասնենք մի 64 օրից աննշան քանակով ատոմներ են մնում չտրոհված։
Այդ յոդի մասնիկներից մեկի անունը դնենք Կիրակոս։ Հիմա էս Կիրակոսը վաղ թե ուշ պիտի տրոհվի, էդտեղ կասկած չկա, բայց կարող է տրոհվել հենց առաջին օրը, բայց կարող է ապրել ևս 64 օր։ Բա։
Հիմա շատ գիտնականներ ու փիլիսոփաներ, երևի մեծ մասը հակված են մտածելու, որ պատճառահետևանքային կապերի կտրվածքով որոշակի պատճառներ ունեն նաև մարդկանցս ոչ միայն գոյությունն ու ձևերը,
այլև ցանկություններն ու գործողությունները:
Ասենք այս տողերը ակումբում գրելու պատճառն այն է, որ ես ձանձրացած եմ գործիս ու մի պահ ուզում եմ կտրվել, ինչո՞ւ, որովհետև ուղեղս հանգստի կարիք ունի, ինչու՞,
որովհետև շատ եմ զոռ տվել, ինչու՞, որովհետև գործերս շատ են, ինչու՞, որովհետև մեր թիմում աշխատանքը արդյունավետ չի բաշխված, ինչու՞, որովհետև մասնագետները հավասար փորձ ու ընդունակություններ չունեն,
ինչու՞, որովհետև մենեջմենթը շատ ջանք չի թափել ընդունելության մեջ, ու լավ մասնագետները քիչ են, ինչու՞, որովհետև էս գործը բարդ է ու ձանձրալի, թեպետ լավ վարձատրվող, բայց մարդկանց մեծ մասը հեշտ գործեր են սիրում, ինչու՞,
որովհետև իրենց առաջնահերթություններում հանգիստն ավելի կարևոր է քան աշխատելը, ինչու՞, որովհետև այդպես են դաստիարակվել, ինչու՞, որովհետև նրանց ծնողները բարի են եղել, ինչու՞,
որովհետև ծնողներից մեկը գործկոմի քարտուղար է եղել ու կարողացել է հեշտ փողեր տնտեսել, ու կյանքը հաջող է ընթացել, ինչու՞, որովհետև բախտը բերել է, ուֆ...
Կարճ ասած, այս գրառումը կատարելը ոչ թե իմ ընտրությունն է, այլ իմ օրգանիզմը համապատասխան պատճառներից ու հանգամանքներից ելնելով կատարում է գրություն: Ես ո՞վ եմ, ես չկամ:
Կա էվոլյուցիա, էվոլյուցիայից բխող օրգանիզմի զարգացում, այդ զարգացումից բխող գործողություններ:
Այդ գործողությունները մեր ընտրությունները չեն, կարելի է ասել՝ տիեզերքի «ընտրությունն» են, այսինքն քաոսայնության մեջ պատահաբար առաջացած որոշակի օրինաչափություններից, փոխազդեցություններից ու պրոցեսներից բխող պատճառների բազմության հետևանքներ:
Ոչ մեր ընտրությունը:
Հարցեր.
Ինչո՞ւ եմ ես այս թեման բացել, ու սա գրել, սա իմ (սրտի, բանականության, հոգու) ընտրությունն է՞, թե՞ բազմաթիվ ֆիզիկական պատճառներից բխող հետևանք-պատահար։
Ինչու՞ եք դուք այս թեման բացել ու կարդում: Հաստա՞տ սա ձեր ընտրությունն է, թե՞ հետևանք ձեր վրա ազդող միջավայրի, ձեր ունեցած ինֆորմացիայի, դաստիարակության, առողջության, տրամադրության, ունեի՞ք այլ ընտրություն, որ ճիշտ և ճիծտ նույն պայմանների դեպքում կարող էիք ընտրել։
Որոշակի՞, թե՞ հավանական, թե՞ պատահական:
Ունե՞նք մենք կամքի ազատություն, թե մեր ընտրությունները թելադրված են ֆիզիկայի օրենքներով:
Իսկ հնարավոր է՞, որ պատճառ կոչվածը դա իրականության ընկալման մեր տրանսցենդենտ էություններից է, արհեստականորեն ներմուծված ֆունկցիայի, կամ մեթոդի արգումենտ, այնինչ ծրագիրը կարող էր այլ կերպ... գրվել:
Խելքը գլխին գիտական պատասխան ունենալու դեպքում դուք կարող է առաջադրվեք Նոբելյան մրցանակ ստանալու (պատճառ #404)
Գլխացավ ունենալու դեպքում փակեք էջը և զբաղվեք հաճելի գործերով (պատճառ #406)
Մի քանի օր խառն եմ լինելու, բայց մի հատ գրառման թրեյլեր անեմ գնամ՝ իսկ պարտադիր ա՞ դետերմինիզմը ազատ կամք չլինելու մեջ։
Եթե հայտնաբերենք, որ դետերմինիզմը սխալ ա, կամ ամբողջական չի, կամ մեզ ա թվում՝ արդյո՞ք էդ ավտոմատ կնշանակի, որ մենք ազատ կամք ունենք։
Էս ասում եմ, որտև ազատ կամքի «ջատագովների» ամենասիրած փաստարկներից մեկը քվանտային երևույթներն են, բայց խի՞ են մարդիկ մտածում, որ եթե բնության մեջ չդետերմինացված բան կա, ուրեմն մենք ազատ կամք ունենք, ազատ կամքի համար պետք ա մենք կանտրոլ ունենայինք էդ երևույթների վրա, ոչ թե ուղղակի իրենք լինեն դետերմինացված կամ չէ։
Ու էստեղ մի հատ էլ հարց կա՝ արդյո՞ք դետերմինիզմի մեջ հնարավոր չի ազատ կամք։
Ինձ երբեմն թվում է, թե ազատ կամքի գաղափարը սոփեստություն է կամ պարադոքս։ Եվ դա հետևանք է կամ բխում է ժամանակի միակողմանիությունից։
Բացատրեմ.
ի՞նչ ենք հասկանում ազատ կամք ասելով՝ որպես ֆունկցիա - այն, որ կան ընտրանքներ (options) և մենք կարող ենք դրսևորել կամք ընտրելու դրանցից որևէ մեկը ժամանակի տվյալ պահին։ Մենք կատարում ենք մեր ընտրությունը։ Իսկ կարո՞ղ էինք, իրականում, ընտրել ոչ թե այն, ինչ ընտրեցինք, այլ մի ուրիշը: Դա մենք երբեք չենք իմանա և չենք կարող փաստել, քանի որ չենք կարող վերադառնալ հետ՝ ժամանակի մեջ և փորձարկել մեկ ուրիշ ընտրություն (ընտրել option-ներից մի ուրիշը)։ Նշանակում է՝ մենք երբեք չենք կարող պնդել, որ ունեցել ենք ազատ կամք՝ ընտրելու, քանի որ այդ այսպես կոչված ազատ կամքի այլ դրսևորում տեղի չի ունեցել, այլ միայն մեկ դրսևորում՝ այն, ինչը ընտրեցինք։ Այլ կերպ ասած՝ ուրիշ ընտրություն չէինք էլ կարող անել, քան այն ինչ ընտրվեց, հետևաբար, ոչ մի ազատ կամք էլ չունեցանք - ընտրվեց այն, ինչ պիտի ընտրվեր։
Մի քանի օր խառն եմ լինելու, բայց մի հատ գրառման թրեյլեր անեմ գնամ՝ իսկ պարտադիր ա՞ դետերմինիզմը ազատ կամք չլինելու մեջ։
Եթե հայտնաբերենք, որ դետերմինիզմը սխալ ա, կամ ամբողջական չի, կամ մեզ ա թվում՝ արդյո՞ք էդ ավտոմատ կնշանակի, որ մենք ազատ կամք ունենք։
Էս ասում եմ, որտև ազատ կամքի «ջատագովների» ամենասիրած փաստարկներից մեկը քվանտային երևույթներն են, բայց խի՞ են մարդիկ մտածում, որ եթե բնության մեջ չդետերմինացված բան կա, ուրեմն մենք ազատ կամք ունենք, ազատ կամքի համար պետք ա մենք կանտրոլ ունենայինք էդ երևույթների վրա, ոչ թե ուղղակի իրենք լինեն դետերմինացված կամ չէ։
Ու էստեղ մի հատ էլ հարց կա՝ արդյո՞ք դետերմինիզմի մեջ հնարավոր չի ազատ կամք։
Ոչինչ պարտադիր չի, ու փիլիսոփայության լայն սպեկտր (https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%B4%D6%84%D5%AB_%D5%A1%D5%A6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6) կա քննարկման առարկայի մասին, սկսած
կամքի ազատության ու դետերմինիզմի բացարձակ անհամատեղելիությունից (սա վայթե ենթադրում է, որ ամեն ինչ կանխորոշված է),
վերջացրած լիբերտարիանիզմի այն ակնարկներով, որ մարդուս որոշումները հնարավոր է ֆիզիկական բնույթ չունեն, այսինքն վայթե ենթադրում է, որ մարդիկս մեր ֆիզիկական էությունից բացի ունենք նաև մետաֆիզիկական էություն, օրինակ՝ հոգի։
Ինձ երբեմն թվում է, թե ազատ կամքի գաղափարը սոփեստություն է կամ պարադոքս։ Եվ դա հետևանք է կամ բխում է ժամանակի միակողմանիությունից։
Բացատրեմ.
ի՞նչ ենք հասկանում ազատ կամք ասելով՝ որպես ֆունկցիա - այն, որ կան ընտրանքներ (options) և մենք կարող ենք դրսևորել կամք ընտրելու դրանցից որևէ մեկը ժամանակի տվյալ պահին։ Մենք կատարում ենք մեր ընտրությունը։ Իսկ կարո՞ղ էինք, իրականում, ընտրել ոչ թե այն, ինչ ընտրեցինք, այլ մի ուրիշը: Դա մենք երբեք չենք իմանա և չենք կարող փաստել, քանի որ չենք կարող վերադառնալ հետ՝ ժամանակի մեջ և փորձարկել մեկ ուրիշ ընտրություն (ընտրել option-ներից մի ուրիշը)։ Նշանակում է՝ մենք երբեք չենք կարող պնդել, որ ունեցել ենք ազատ կամք՝ ընտրելու, քանի որ այդ այսպես կոչված ազատ կամքի այլ դրսևորում տեղի չի ունեցել, այլ միայն մեկ դրսևորում՝ այն, ինչը ընտրեցինք։ Այլ կերպ ասած՝ ուրիշ ընտրություն չէինք էլ կարող անել, քան այն ինչ ընտրվեց, հետևաբար, ոչ մի ազատ կամք էլ չունեցանք - ընտրվեց այն, ինչ պիտի ընտրվեր։
Առաջարկում եմ այս տողերը կարդալիս աչքերդ արագ-արագ թարթես։ Հարց՝ թարթես, թե չթարթես, որտեղի՞ց է գալու որոշումը։
Առաջարկում եմ այս տողերը կարդալիս աչքերդ արագ-արագ թարթես։ Հարց՝ թարթես, թե չթարթես, որտեղի՞ց է գալու որոշումը։
Կարդալիս արագ-արագ թարթեցի աչքերս /անկեղծ/, որովհետև կատարեցի հրահանգդ: Նենց բան առաջարկի, որ ընտրություն (կամ դրա պատրանքը) լինի, ոչ թե հրահանգ:
Կարդալիս արագ-արագ թարթեցի աչքերս /անկեղծ/, որովհետև կատարեցի հրահանգդ: ...
Վատ է։ Ազատ կամք չունես :D Ես մտքիս մեջ շատ քիչ հավանականություն տվեցի, որ աչքերդ կթարթես։ Հրահանգ չէր, առաջարկ էր։
Կարդալիս արագ-արագ թարթեցի աչքերս /անկեղծ/, որովհետև կատարեցի հրահանգդ: Նենց բան առաջարկի, որ ընտրություն (կամ դրա պատրանքը) լինի, ոչ թե հրահանգ:
Ընտրության պատրանքը Վիշապի մոտ էր, երբ մտածում էր, որ կարա ընտրի թե ինչ գործողություն ասի քեզ անել՝ աչքերը թարթել, բռունցքը սեղմել, հորանջել և այլն
Վատ է։ Ազատ կամք չունես :D Ես մտքիս մեջ շատ քիչ հավանականություն տվեցի, որ աչքերդ կթարթես։ Հրահանգ չէր, առաջարկ էր։
Առաջարկ, թե հրահանգ - էս պարագայում միևնույնն է, որովհետև դրանցից ոչ մեկը չի ապահովում ընտրություն:
Ես էլ առաջարկում եմ նորից ուշադիր կարդալ նախորդ գրածս ժամանակի միակողմանիության մասին:
Ավելի հասկանալի լինելու համար, մանրամասնեմ հետևյալը.
Ենթադրենք ես քո առաջարկը՝աչքերս թարթելու, ընդունեցի որպես ընտրության հնարավորություն /թարթել - չթարթել/, ու գցեցի-բռնեցի ու որոշեցի ընտրել, օրինակ, թարթելը, ու արեցի դա, ու դու մատդ տնկեցիր ու ասացիր՝ ահաա՜, դու ընտրություն կատարեցիր քո ազատ կամքով՝ կարող էիր ընտրել չթարթելը, բայց դու ընտրեցիր թարթելը, ու ես քեզ կասեմ՝ ախր, չես կարող իմանալ թե արդյոք չթարթելը երբևէ կդառնար իրականություն /կամ իմ ընտրությունը/, քանի որ չես կարող հետ գնալ ժամանակի մեջ և մի հատ էլ չթարթելը ընտրել, որ ասես՝ տե՛ս, երկու դեպքն էլ կարող են լինել իրականություն - դու սկզբից ընտրեցիր թարթելը և արեցիր դա, հետո հետ գնացինք ժամանակի մեջ ու ընտրեցիր չթարթելը ու դա էլ արեցիր, այսինքն՝ միմիայն քեզնից, քո ազատ կամքից էր կախված այն ինչ եղավ կամ կլիներ, բայց դու այդպիսի բան ասել չես կարող, դու դա /իմ ազատ կամքի դրսևորումը/ ապացուցել չես կարող, քանի որ չես կարող հետ գնալ ժամանակի մեջ և մեկ այլ բան ընտրել՝ ապացուցելու համար, որ ես ունեի ընտրություն՝ սա կամ նա, այլ ոչ թե միայն նա ինչ ընտրեցի ի սկզբանե, և միայն դա՝ ի սկզբանե և փաստացիորեն իմ միակ ընտրությունը դարձավ իրականություն, և միայն ու միայն դա կարող էր դառնալ իրականություն, որովհետև հակառակը ապացուցել /այլ ընտրության իրագործումը/ չեմ կարող, նշանակում է ոչ մի ընտրություն էլ չկա - եղավ այն ինչ եղավ, կամ ավելի շուտ՝ լինում է այն, ինչ պիտի լինի, և միմիայն դա է լինում՝ առանց որևէ այլընտրանքի - այլընտրանքները պատրանք են, ինչպես և դու չէիր կարող ընտրել, թե ինձ ինչ առաջարկել՝ թարթել, թե հորանջել /ոնց որ Ֆրիմենը չոտկի նկատեց/, նենց որ, սիրելիս, դու էլ, դեֆակտո, ոչինչ չես ընտրում, պարզապես կատարում ես այն, ինչ պիտի լիներ: Օֆ․․․
․․․Առաջարկում եմ կարդալ Միշել Ուելբեքի "Տարրական մասնիկները" - էնտեղ հետաքրքիր վերլուծում, փիլիսոփայում է ազատ կամքի հնարավորության մասին։
Հա, ու ասեմ՝ առաջարկեցի իմանալով, որ ամենայն հավանականությամբ քո "ընտրությունը" լինելու ա չկարդալը, որովհետև ոչ ժամանակ կունենաս, ոչ էլ զահլա կա սենց պատահական մեկի առաջարկած ինչ-որ գիրք կարդալը, նենց որ քո "ընտրությունը" էս դեպքում կարող եմ նունիսկ կանխագուշակել :)
Այսինքն, ոչ միայն հստակ է, որ ոչինչ էլ չես ընտրելու, այլև թե ինչը չես ընտրելու, այսինքն՝ ոչ մի բան էլ չես կարող ընտրել, ինչպես միշտ - ամեն ինչ նախապես որոշված ա, իսկ այս դեպքում՝ նաև հայտնի :)
Ընտրության պատրանքը Վիշապի մոտ էր, երբ մտածում էր, որ կարա ընտրի թե ինչ գործողություն ասի քեզ անել՝ աչքերը թարթել, բռունցքը սեղմել, հորանջել և այլն
Ես կարող եմ հակառակը պնդել՝ պատրանքը դետերմինմիզմն է որպես ինքնաարդարացման մեխանիզմ: Ի սկզբանե ազատ կամք ունեցող մարդը արհեստականորեն ինքն իրեն սահմանափակում է, փորձելով ձերբազատվել պատասխանատվությունից:
Հ.Գ. Մատը քթին կպցնելն առաջինն եկավ մտքիս, հետո որոշեցի ավելի հեշտ ու անկաշկանդ քայլ առաջարկել, որ կատարման հավանականությունը բարձրանա:
... քանի որ չես կարող հետ գնալ ժամանակի մեջ և մի հատ էլ չթարթելը ընտրել, ...
Հարց-ծուղակի նպատակը քո ունեցած տվյալ հանգամանքներում հենց քո ազատ կամքի չափը որոշելն է, ու անցյալ գնալու անհրաժեշտություն ես չեմ տեսնում։
Ընտրվում է «անմեղ», հեշտ ու աննպատակ քայլ, որը կատարելիս, կամ չկատարելիս մեր արժեհամակարգով զգալի հետևանքների տարբերություն չի առաջացնում (տարբերությունը՝ թերևս ժամանակավոր մտքերի ու մի ակումբում քանի գրառման տեսքով)։
Եթե առաջարկեի օրինակ՝ սեղանիդ առարկան վերցնել ու շպրտել, ապա քո որոշման պայմանները կփոխվեին ու հավանականությունը կընկներ, որովհետև մի քիչ ավելի կմտածեիր (օրինակ կորոնես համապատասխան առարկա նվազագույն վնասի համար, հնարավոր է սենյակումդ այլ մարդու ներկայություն լինի, որ չես ուզենա տարօրինակ վարք ցուցաբերել և այլն)։
Եթե մենք մեզ համարենք կոմպյուտեր, որը մշակում է ինֆորմացիան ու կատարում է քայլեր, ապա այդ կոմպյուտերը նաև օժտված է ինքնագիտակցության, ինքնավերլուծության ու ինքնակրթման ֆունկցիաներով, որոնցով հենց այդ նույն ֆունկցիաները կարող են ինքնակատարելագործվել, արհեստական բանականությունն էլ ունի համարժեք ֆունկցիաներ։
Եթե մենք փորձենք էմպիրիկ տրոհել վերլուծության բարդ քայլերը պարզագույն այո-ոչ ընտրությունների նեյրոնային մակարդակում, ու դա համադրենք նեյրոնների աշխատանքի ու ֆունկցիոնալության մասին մեր ունեցած (ոչ բավարար) գիտելիքների հետ, դրան գումարենք քվանտային մեխանիկան իր անորոշություններով, ապա մետաֆիզիկական էության բացառելն ու ամեն ինչ ֆիզիկական էությունով բացատրելը գիտական մոտեցում չի, այլ կրոնական մոտեցում է։
Բայց ես առաջվա պես հակված եմ կարծելու, որ մարդկանց մեծ մասը չեն մտածում։
Եթե մենք փորձենք էմպիրիկ տրոհել վերլուծության բարդ քայլերը պարզագույն այո-ոչ ընտրությունների նեյրոնային մակարդակում, ու դա համադրենք նեյրոնների աշխատանքի ու ֆունկցիոնալության մասին մեր ունեցած (ոչ բավարար) գիտելիքների հետ, դրան գումարենք քվանտային մեխանիկան իր անորոշություններով, ապա մետաֆիզիկական էության բացառելն ու ամեն ինչ ֆիզիկական էությունով բացատրելը գիտական մոտեցում չի, այլ կրոնական մոտեցում է։
Էնքան էլ պարզ չէր, թե կրոնական մոտեցումը ոնց կարող է կապված լինել ամեն ինչ ֆիզիկական էությամբ բացատրելու հետ, երբ որ իրականում հակառակն է՝ կրոնական մոտեցումը կյանքը բացատրում է մետաֆիզիկայի տեսակետից, որը այն կետն է, ուր գիտական և կրոնական մոտեցումները հատվում են։
Ինչ վերաբերում է նեյրոնների դերին՝ ընտրության կամ այլ կերպ ասած՝ ազատ կամքի դրսևորման գործում, Ուելբեքն էլ է հենց դրա շուրջ մտածում։ Չալարեցի ու գտա քեզ համար հետևյալ հատվածը այդ գրքից (ուրախ կլինեմ, եթե չալարես ու կարդաս այս հատվածը՝ ուշադրություն դարձնելով շեշտածս մասերին)․
At about one a.m., she rose and dressed—her parents were asleep— and walked to the gate of Michel’s house. The lights were still on, and everyone was probably in the living room, but it was impossible to make out anything through the heavy curtains. A light rain fell. Ten minutes passed. Annabelle knew she could ring the doorbell and see Michel, but she could also do nothing. She did not know that these ten minutes were a concrete example of free will; she knew only that they were terrible and that when they had elapsed, she would never be quite the same again. Many years later Michel proposed a theory of human freedom using the flow of superfluid helium as an analogy. In principle, the transfer of electrons between neurons and synapses in the brain—as discrete atomic phenomena—is governed by quantum uncertainty. The sheer number of neurons, however, statistically cancels out elementary differences, ensuring that human behavior is as rigorously determined—in broad terms and in the smallest detail—as any other natural system. However, in rare cases—Christians refer to them as acts of grace—a different harmonic wave form causes changes in the brain which modify behavior, temporarily or permanently. It is this new harmonic resonance which gives rise to what is commonly called free will. Nothing of the sort happened on this occasion, and Annabelle went home.
Էնքան էլ պարզ չէր, թե կրոնական մոտեցումը ոնց կարող է կապված լինել ամեն ինչ ֆիզիկական էությամբ բացատրելու հետ, ...
Մետաֆոր է, կրոնական մոտեցում = կուրորեն հավատալ, տվյալ պարագայում կուրորեն հավատալ, որ ենթադրությունը բացարձակ ճշմարտություն է։ Սա կարող է վերաբերել ինչ-որ բանի թե պնդմանը, և թե ժխտմանը;
․․․Ուելբեքն էլ է հենց դրա շուրջ մտածում։ Չալարեցի ու գտա քեզ համար հետևյալ հատվածը այդ գրքից (ուրախ կլինեմ, եթե չալարես ու կարդաս այս հատվածը՝ ուշադրություն դարձնելով շեշտածս մասերին)․
․․․In principle, the transfer of electrons between neurons and synapses in the brain—as discrete atomic phenomena—is governed by quantum uncertainty. ․․․
Սա բառերի սալաթ է վայթե, գրողը փորձում է տպավորություն ստեղծել՝ «էլէկտրոնների փոխանցում նեյրոնների ու սինափսների միջև» երևույթ չկա ժամանակակից գիտական գրադարանում, նեյրոփոխանցիչները մոլեկուլյար մակարդակի են, իսկ քվանտային խճողվածության մասով՝ ամենավերջին վարկածները վերաբերում են պրոտոններին: Իսկ զուտ փիլիսոփայական տեսակետից պատմվածքը հեքիաթից շատ չի տարբերվում, բայց եթե պատմվածքներից ես փորձում փիլիսոփայություն կորզել, ապա բառերի սալաթներ սիրող գրողների փոխարեն առաջարկում եմ դասականը՝
«- Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես:»
Հ.Գ.
Nothing of the sort happened on this occasion, and Annabelle went home.
Նշածդ ստեղծագործությունում հեղինակը ընդամենը «գիտականորեն» հեգնում է, որ մարդու արարքներն ու վարքագիծը մեծամասամբ կանխատեսելի են:
Մետաֆոր է, կրոնական մոտեցում = կուրորեն հավատալ, տվյալ պարագայում կուրորեն հավատալ, որ ենթադրությունը բացարձակ ճշմարտություն է։ Սա կարող է վերաբերել ինչ-որ բանի թե պնդմանը, և թե ժխտմանը;
Թեմայի հետ կապ չունի, բայց ասեմ, որ անգլերենի էդ փոխաբերությունը (religiously) հայերենում կլինի "կրոնավորի մոլեռանդությամբ"։ "Կրոնական մոտեցումը" բառացի է հասկացվում, ինչպես և անգլերեն religious approach-ը։
Սա բառերի սալաթ է վայթե, գրողը փորձում է տպավորություն ստեղծել՝ «էլէկտրոնների փոխանցում նեյրոնների ու սինափսների միջև» երևույթ չկա ժամանակակից գիտական գրադարանում, նեյրոփոխանցիչները մոլեկուլյար մակարդակի են, իսկ քվանտային խճողվածության մասով՝ ամենավերջին վարկածները վերաբերում են պրոտոններին: Իսկ զուտ փիլիսոփայական տեսակետից պատմվածքը հեքիաթից շատ չի տարբերվում, բայց եթե պատմվածքներից ես փորձում փիլիսոփայություն կորզել, ապա բառերի սալաթներ սիրող գրողների փոխարեն առաջարկում եմ դասականը՝
«- Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես:»
Ճիշտն ասած՝ բոլորովին էական չի, թե գիտականորեն որքան ճշգրիտ է հեղինակը ներկայացրել մարդու ուղեղում տեղի ունեցող քիմիական կամ ֆիզիկական պրոցեսները, ու չեմ կարծում, թե "տպավորիչ" տերմինների գործածությամբ է փորձում համոզիչ լինել․ սա էն հեղինակը չի։ Վեպի էս հատվածում հեղինակը փորձում է բացատրել իր տեսակետը ազատ կամքի և ընտրության մասին, որն է՝ ազատ կամքի կամ ընտրության դրսևորումը ուղեղի որոշակի քիմիական վիճակ է, որն առաջանում է ինչ-որ տարրական մասնիկների և իմպուլսների դինամիկայից տվյալ պահին, ավելի ճիշտ՝ ակնթարթում, և հենց էդ ակնթարթում է, որ մարդն իսկապես ունենում է էդ ազատ կամքի դրսևորումը, դրա դռները, հնարավորությունը էդ մի ակնթարթում է, որ բացվում է մարդու համար (սեղմել, թե չսեղմել դռան զանգը), ապա՝ կատարում է որոշումը։ Այստեղ Ուելբեքը քո կողմից է՝ կա տենց բան՝ ազատ կամք, և ակնթարթի մեջ, ուղեղի որոշակի քիմիական վիճակից գեներացվող։ Իսկ ես ասում եմ՝ չես կարող ասել, թե դա ազատ կամք է (իսկապես ընտրություն), թե կանխորոշված ճանապարհ, քանի որ չենք կարող այն չեղարկել կամ հետ գնալ ժամանակի մեջ և կատարել մի ուրիշ ընտրություն։
Իսկ Փոքրիկ Իշխանի գեներալն ու ճայն այն մասին են, որ թագավորները պետք է խելացի /իրագործելի/ հրամաններ արձակեն, եթե ուզում են, որ դրանք կատարվեն՝ հաստատելու համար իրենց նորին գերազանցության լիակատար իշխանությունը։ Թե սա ինչ կապ ունի մեր թեմայի հետ, դժվարանում եմ հասկանալ։
Հ.Գ.
Nothing of the sort happened on this occasion, and Annabelle went home.
Նշածդ ստեղծագործությունում հեղինակը ընդամենը «գիտականորեն» հեգնում է, որ մարդու արարքներն ու վարքագիծը մեծամասամբ կանխատեսելի են:
Դե չէ, էլի։ Ճիշտ հակառակը։ Կարդա վերևի բացատրությունս, թե ինչի մասին է գրում Ուելբեքը
Թեմայի հետ կապ չունի, բայց ասեմ, որ անգլերենի էդ փոխաբերությունը (religiously) հայերենում կլինի "կրոնավորի մոլեռանդությամբ"։ "Կրոնական մոտեցումը" բառացի է հասկացվում, ինչպես և անգլերեն religious approach-ը։
«Կրոնավորի մոլեռանդությամբ»-ը համեմատություն է, փոխաբերություն չի վայթե... Բայց դու աչքիս ուզում ես հակաճառել :))
... Իսկ ես ասում եմ՝ չես կարող ասել, թե դա ազատ կամք է (իսկապես ընտրություն), թե կանխորոշված ճանապարհ, քանի որ չենք կարող այն չեղարկել կամ հետ գնալ ժամանակի մեջ և կատարել մի ուրիշ ընտրություն։
Փորձիր բացատրել անցյալ գնալու իմաստը, եթե դու կարող ես ներկայում ինքդ քեզ ընտրություն տալ ու արդյունքներն էլ համեմատել:
Առաջարկում եմ թարթել մի աչքդ, հետո մյուսը: Հերթականության ընտրությունը թողնում եմ քեզ: Քիչ անց կրկնիր հակառակ հերթականությամբ:
Հարց. Գումարային քանի՞ ընտրություն ունես:
Իսկ Փոքրիկ Իշխանի գեներալն ու ճայն այն մասին են, որ թագավորները պետք է խելացի /իրագործելի/ հրամաններ արձակեն, եթե ուզում են, որ դրանք կատարվեն՝ հաստատելու համար իրենց նորին գերազանցության լիակատար իշխանությունը։ Թե սա ինչ կապ ունի մեր թեմայի հետ, դժվարանում եմ հասկանալ։
Այսինքն թագավորները ունեն ընտրություն, փաստորեն: Իսկ այ գեներալը ընտրություն չունի՝ պիտի ճայ դառնա: Ահագին շաղկապված հարցեր կան, բայց դու ընտրություն չունես, քանի որ չես հասկանում:
Դե չէ, էլի։ Ճիշտ հակառակը։ Կարդա վերևի բացատրությունս, թե ինչի մասին է գրում Ուելբեքը
Ուելբեքը ինձ ճիշտն ասած հետաքրքիր չի, ես քաղքենի ֆրանսիացիներին չեմ սիրում:
Հին փիլիսոփաներն ավելի հետաքրքիր են, օրինակ Յոհաննես Դունս Սկոտը ասել է՝ «աստված կարող է նյութին հաղորդել մտածելու ունակություն»... Հլը մտածիր :))
Ֆիզիկ-տեսաբանը ասում է, որ տիեզերքը հնարավոր է, որ կարողանում է մտածել՝
https://www.youtube.com/watch?v=UqIjhcEb-MU
Ամեն ինչի կանխորոշված լինելը ավտոմատ իմաստազրկում է ամեն ինչ, օրինակ դու խաղ կխաղա՞ս, եթե արդյունքը միշտ նույնը լինի ու հայտնի լինի։
«Կրոնավորի մոլեռանդությամբ»-ը համեմատություն է, փոխաբերություն չի վայթե... Բայց դու աչքիս ուզում ես հակաճառել
Չէ :) Սովորաբար հակաճառելու խասյաթ ունեմ, բայց սա էդ դեպքը չէր։ Ուղղակի ներքին անհարմարավետության մղում ա մոտս առաջանում, երբ լեզվական սխալ են թույլ տալիս։ Նմանապես հազիվ եմ ինձ զսպում (երբեմն չեմ էլ զսպում) ուղղելու, երբ հայերեն սխալ են խոսում, ասենք՝ ես ուզում եմ երգեմ, մոտովորապես, ու տենց․․․ ՝
Եթե ասեի "ինչպես մոլեռանդ կրոնավոր" կլիներ համեմատություն։ Ամեն դեպքում, "կրոնական մոտեցում"-ը (religious approach) անգամ անգլերենում փոխաբերություն չի։ Քո կիրառած արտահայտությունը մի ձևով են միայն ասում՝ religiously.
Փորձիր բացատրել անցյալ գնալու իմաստը, եթե դու կարող ես ներկայում ինքդ քեզ ընտրություն տալ ու արդյունքներն էլ համեմատել:
Առաջարկում եմ թարթել մի աչքդ, հետո մյուսը: Հերթականության ընտրությունը թողնում եմ քեզ: Քիչ անց կրկնիր հակառակ հերթականությամբ:
Հարց. Գումարային քանի՞ ընտրություն ունես:
Գումարային ունեի մեկ ընտրություն․ "թարթեցի մի աչքս, հետո մյուսը"։ Ընդ որում, այն հերթականությամբ, որը որ արեցի, այսինքն հերթականությունը ենրառված էր իմ այդ մեկ՝ ամբողջական ընտրության մեջ։
Այսինքն թագավորները ունեն ընտրություն, փաստորեն: Իսկ այ գեներալը ընտրություն չունի՝ պիտի ճայ դառնա:
Թագավորը, որն արդեն կատարեց իր "ընտրությունը"՝ հրամայեց գեներալին ճայ դառնալ, ուրիշ ընտրություն չէր էլ կարող անել, քանի որ հիմար էր։ Ինչպես և գեներալը ուրիշ ընտրություն չի կարող անել, քան չդառնալ ճայ ու պատժվեր դրա համար, որովհետև պարզապես չի կարող ճայ դառնալ։ Եթե գեներալինը կանխագուշակելի "ընտրություն" էր (կամ ինչպես ընդունեցիր՝ չընտրություն էր), ապա թագավորի "ընտրությունը" (կամ իմ տեսակետից՝ "չընտրությունը") հարյուր տոկոսով կանխատեսելի չէր, քանի որ մենք կարող ենք չիմանալ, թե որքան անդառնալի հիմար է թագավորը, կամ իմանալ, բայց հույս ունենալ, թե խելք կհավաքի ու "ճիշտ ընտրություն կկատարի"։
Ու
ելբեքը ինձ ճիշտն ասած հետաքրքիր չի, ես քաղքենի ֆրանսիացիներին չեմ սիրում:
Չճանաչելով Ուելբեքին ու երբևէ կարդացած չլինելով, դու պնդում ես, որ նա քաղքենի ֆրանսիացի է։ Այսինքն, քաղքենի կլինի, քանի որ ֆրանսիացի է։ Է դու քեզ լրիվ զրկել ես ընտրության ազատությունից, ու գնում ես տվյալ դեպքում քե՛զ հատուկ կանխագուշակելի ճանապարհով․ այն է՝ ով էլ լիներ, եթե ֆրանսիացի է, քեզ հետաքրքիր չէր լինի կարդալ, որովհետև հաստատ քաղքենի է։
Ամեն ինչի կանխորոշված լինելը ավտոմատ իմաստազրկում է ամեն ինչ, օրինակ դու խաղ կխաղա՞ս, եթե արդյունքը միշտ նույնը լինի ու հայտնի լինի։
Իհարկե ոչ, չեմ խաղա։ Ուլուանան էլ չէր խաղա, որովհետև վերջերս գրել էր, որ ապագան իմանալ չէր ուզենա, կյանքը հետաքրքիր չէր լինի, ինչին դու, կարծեմ, համամիտ չէիր։
...
Գումարային ունեի մեկ ընտրություն․ "թարթեցի մի աչքս, հետո մյուսը"։ Ընդ որում, այն հերթականությամբ, որը որ արեցի, այսինքն հերթականությունը ենրառված էր իմ այդ մեկ՝ ամբողջական ընտրության մեջ։
Օ՜ աստվածներ, Բարեկամ ջան դու ձեռից գնում ես ոնց որ, դու միլիոն հատ ընտրություն ունես, օրինակ Վիշապի հիմար ու անիմաստ հրահանգը կատարելու տեղը կարող ես մոտենալ դաշնամուրին ու նվագել «а нам все равно»-ն… :))
...
Չճանաչելով Ուելբեքին ու երբևէ կարդացած չլինելով, դու պնդում ես, որ նա քաղքենի ֆրանսիացի է։ Այսինքն, քաղքենի կլինի, քանի որ ֆրանսիացի է։ Է դու քեզ լրիվ զրկել ես ընտրության ազատությունից, ու գնում ես տվյալ դեպքում քե՛զ հատուկ կանխագուշակելի ճանապարհով․ այն է՝ ով էլ լիներ, եթե ֆրանսիացի է, քեզ հետաքրքիր չէր լինի կարդալ, որովհետև հաստատ քաղքենի է։
Չես մտածում է՞։ Ախր Էքզյուպերին, որին մեջ բերել էի, նա էլ է ֆրանսիացի։ Ֆրանսիացի են լիքը խելքը գլխին գիգանտ իմաստուն գրողներ՝ Քամյուն, Դյուման, Հյուգոն, Մոպասանը, Բալզակը ու էլի լիքը ուրիշներ, ու դու ընտրել ես ինչ-որ մակերեսային Ուելբեքի։
Հաջորդ առաջարկը (որ էդպես խելոք հետևում ես)․ Երկու ամսով անցիր կառնիվոր դիետայի։ Ուտում ես միայն միս, ձու, ձկնեղեն, կարագ, պանիր։ Իսկ այ երբ ուտես ու ինչքան, ընտրությունը թողնում եմ քեզ։
Օ՜ աստվածներ, Բարեկամ ջան դու ձեռից գնում ես ոնց որ, դու միլիոն հատ ընտրություն ունես, օրինակ Վիշապի հիմար ու անիմաստ հրահանգը կատարելու տեղը կարող ես մոտենալ դաշնամուրին ու նվագել «а нам все равно»-ն… :))
...
Չես մտածում է՞։ Ախր Էքզյուպերին, որին մեջ բերել էի, նա էլ է ֆրանսիացի։ Ֆրանսիացի են լիքը խելքը գլխին գիգանտ իմաստուն գրողներ՝ Քամյուն, Դյուման, Հյուգոն, Մոպասանը, Բալզակը ու էլի լիքը ուրիշներ, ու դու ընտրել ես ինչ-որ մակերեսային Ուելբեքի։
Հաջորդ առաջարկը (որ էդպես խելոք հետևում ես)․ Երկու ամսով անցիր կառնիվոր դիետայի։ Ուտում ես միայն միս, ձու, ձկնեղեն, կարագ, պանիր։ Իսկ այ երբ ուտես ու ինչքան, ընտրությունը թողնում եմ քեզ։
Վիշապ ջան, ես կարգին բանավիճում էի հետդ խիստ վիճելի թեմայով /այսինքն, մի թեմայով, որոնք ես ինքս ինձ հետ կվիճեի ու կհակաճառեի ինքս ինձ՝ կա՞ ազատ կամք, թե՞ չկա/, իսկ դու մակերեսային շրջապտույտներ ես տալիս /կներես, քո ոճով մի քիչ կոպիտ արտահայտվեմ/. մեկ ասում ես՝ քաղքենի ֆրանսիացուն կարդալու հետաքրքրված չեմ, մեկ ասում ես՝ կարգին ֆրանսիացիներ էլ կան: Բա որ կա, ինչի ես ընդգծում ֆրանսիացի-ն Ուելբեքի դեպքում, ասեիր ուղղակի՝ էդ քաղքենի հեղինակն ինձ չի հետաքրքրում, ես էլ կասեի՝ ինչ իմացար քաղքենի ա, դու էլ գուցե ասեիր՝ մեջբերածդ հատվածից, որ փորձել ա տպավորություն թողնել գիտական տերմիններով, ես էլ գուցե ասեի՝ Վիշապ ջան, բա նկատել ես, որ դու էլ ես նենց ոչինչ գիտականախեղդ անում մեկ-մեկ նենց, որ պիտի ուղեղս լարեմ, որ հասկանամ... Բայց չէ, դու հենց հատուկ նշեցիր, որ հեղինակը ֆրանսիացի ա, երբ շեշտեցիր նրա քաղքենիությունը, նենց որ արի դեմագոգիան թարգենք:
Վիշապ ջան, ես կարգին բանավիճում էի հետդ խիստ վիճելի թեմայով /այսինքն, մի թեմայով, որոնք ես ինքս ինձ հետ կվիճեի ու կհակաճառեի ինքս ինձ՝ կա՞ ազատ կամք, թե՞ չկա/, իսկ դու մակերեսային շրջապտույտներ ես տալիս /կներես, քո ոճով մի քիչ կոպիտ արտահայտվեմ/. մեկ ասում ես՝ քաղքենի ֆրանսիացուն կարդալու հետաքրքրված չեմ, մեկ ասում ես՝ կարգին ֆրանսիացիներ էլ կան: Բա որ կա, ինչի ես ընդգծում ֆրանսիացի-ն Ուելբեքի դեպքում, ասեիր ուղղակի՝ էդ քաղքենի հեղինակն ինձ չի հետաքրքրում, ես էլ կասեի՝ ինչ իմացար քաղքենի ա, դու էլ գուցե ասեիր՝ մեջբերածդ հատվածից, որ փորձել ա տպավորություն թողնել գիտական տերմիններով, ես էլ գուցե ասեի՝ Վիշապ ջան, բա նկատել ես, որ դու էլ ես նենց ոչինչ գիտականախեղդ անում մեկ-մեկ նենց, որ պիտի ուղեղս լարեմ, որ հասկանամ... Բայց չէ, դու հենց հատուկ նշեցիր, որ հեղինակը ֆրանսիացի ա, երբ շեշտեցիր նրա քաղքենիությունը, նենց որ արի դեմագոգիան թարգենք:
Հարցեր, եթե կարելի է :flower
1. Արդյո՞ք դու ունեիր ընտրություն այլ կերպ պատասխանելու և ինչու՞ հատկապես «նեղացկոտ» ու փակուղային պատասխան ընտրեցիր։
2. Եթե մեկ-երկու վայրկեան ավել մտածեիր, նույն պատասխանը կգրեի՞ր, թե՞ մի քիչ այլ պատասխան։
Հ․Գ․ «Քաղքենի ֆրանսիացին» ընգծում է քաղքենու ֆրանսիականությունը և ֆրանսիացու քաղքենիությունը, և դրանից չի բխում, որ բոլոր ֆրանսիացիները քաղքենի են, կամ բոլոր քաղքենիները ֆրանսիացի են։
Հ․Հ․Գ․ Թեմայի սկզբում ակնարկել եմ, որ գլխացավեր կարող է լինեն, և ընտրություն կա ավելի հաճելի բանով զբաղվելու։
Հարցեր, եթե կարելի է :flower
1. Արդյո՞ք դու ունեիր ընտրություն այլ կերպ պատասխանելու և ինչու՞ հատկապես «նեղացկոտ» ու փակուղային պատասխան ընտրեցիր։
2. Եթե մեկ-երկու վայրկեան ավել մտածեիր, նույն պատասխանը կգրեի՞ր, թե՞ մի քիչ այլ պատասխան։
Հ․Գ․ «Քաղքենի ֆրանսիացին» ընգծում է քաղքենու ֆրանսիականությունը և ֆրանսիացու քաղքենիությունը, և դրանից չի բխում, որ բոլոր ֆրանսիացիները քաղքենի են, կամ բոլոր քաղքենիները ֆրանսիացի են։
Հ․Հ․Գ․ Թեմայի սկզբում ակնարկել եմ, որ գլխացավեր կարող է լինեն, և ընտրություն կա ավելի հաճելի բանով զբաղվելու։
Գերազանց հարցեր են, այ հիմա բանավիճենք ըստ էության։
1. Ըստ իմ տեսության, չունեի ընտրություն, թեև թվում է, թե ունեի։ Եվ բանավեճը էդ պատասխանովս փակուղի չմտցնելու համար, փորձեմ վերլուծել։ Նայիր, ես կարող եմ բացատրել նորից նույն ճանապարհով, ինչ նախորդ գրառումներումս․ քանի որ տեղի է ունեցել այն, ինչ տեղի է ունեցել, կամ քո ուզած բառերով ասած՝ "ընտրվել" է այն, ինչ "ընտրվել է", դա դառնում է միակ իրական ընտրությունը, որովհետև մենք չունենք որևէ փաստ (! - նկատի ունեցիր՝ փա՛ստ, ոչ թե ենթադրություն, վարկած, տեսական հնարավորություն), որ կարող էր ընտրվել որևէ այլ բան, իսկ "միակ ընտրություն"-ը դա ոչ թե ընտրություն է, այլ միակ հնարավոր ելք, կամ եթե կուզես՝ ճակատագիր։ Բայց էս բացատրությունս հակված ա բանավեճը տանելու փակուղի, դրա համար ես ուրիշ ճանապարհով էլ փորձեմ բացատրել, թե ինչու ես իրականում չունեի ընտրություն, և լինելու էր այն, ինչ եղավ։ Եվ բացատրությանս այդ ուղին ուղղակիորեն պատասխանում է քո երկրորդ հարցին՝
2. Ես մտովի հիմա գնում եմ հետ ու փորձում մտաբերել, թե ինչ եղավ, որ հենց այդպես պատասխանեցի և ոչ այլ կերպ, կամ քո ասած՝ այդպես պատասխանելու ընտրություն կատարեցի։ Ուրեմն, իմ այդ "ընտրությանը" նպաստեցին ահռելի մեծ թվով գործոններ՝ սկսած ամենաակնհայտից՝ քո գրառման բովանդակությունից և արտահայտած մտքերից, վերջացրած դրսում եղանակով (որն այս պահին 42 աստիճան է, ի դեպ), բարձի հարմարությամբ կամ անհարմարությամբ, որին հենված գրում էի, շտապողականությամբս (պիտի դուրս գայի, և առաջարկածդ մի երկու վայրկյան ավելի ժամանակ չունեի մտածելու) և բազում, անհաշվելի այլ երեևույթ և աներևույթ գործոններով։ Եթե փոխվեր այդ անհաշվելի գործոոններից թեկուզ մեկը, գուցեև իմ պատասխանը ուրիշ լիներ, բայց այդ պահի դրութհամբ գործոնների բազմությունն (set) այն էր, ինչ կար, և դրա համար ես ուրիշ ընտրություն չէի կարող ունենալ, կամ այլ կերպ ասած՝ պարզապես ընտրություն չունեի․ այն, ինչ պատասխանեցի, միակ տարբերակն էր, իրականում, որ պիտի պատասխանվեր, չնայած թվացյալ անթիվ-անհամար իրական թվացող, բայց, միևնույն է, տեսակա՛ն տարբերակների (հնարավոր պատասխանների իմ կողմից)։ Ու դու չես կարող երբևէ ապացուցել հակառակը, քանի որ չունես փաստեր, որ ուրիշ բան կարող էի ընտրել, ու չես էլ ունենա, քանի որ հետ գնալ չես կարող ժամանակի մեջ այլ փաստ առաջացնելու նպատակով։
Այս փիլիսոփայությունը համահունչ է թիթեռնիկի էֆեկտ (https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B9%D5%AB%D5%A9%D5%A5%D5%BC%D5%AB_%D5%A7%D6%86%D5%A5%D5%AF%D5%BF) հայեցակարգին։
Ողջ աշխարհը գործում է որպես մեկ մեծ՝ փոխկապակցված համակարգ, և դու, որպես ծրագրավորող, դա լավ կպատկերացնես․ քո ծրագրային կոդը թեև ունի "եթե․․ ապա․․․" ճյուղավորումներ, բայց ժամանակի տվյալ պահին նրա աշխատանքը ընթանում է այդ ճյուղավորումներից միայն մեկով, այսինքն, թեև ըստ էության դու ծրագրիդ տվել ես ընտրության տարբերակներ, դրանք իրականում ընտրվում են կանխատեսված, միայն որոշակի գործոնների ու պայմանների բավարարման դեպքում, և քո ծրագրի խելքին երբեք չի կարող փչել (ազատ կամքը՝ այլ բառերով) նույն (!) գործոնների ու պայմանների դեպքում ընտրել մեկ մի ճյուղավորումը, մեկ՝ մյուսը, կրկնում եմ՝ լրիվ նույն գործոնների ու պայմանների դեպքում, որոնք միակն են ժամանակի տվյալ պահին, այսինքն, ժամանակի տվյալ պահին քո ծրագիրը աշխատում է միայն մի ձևով, գնում է ընտրության միայն մի ճանապարհով, և չունի կամքի ազատություն ընտրելու ուրիշ բան։ Մարդն էլ, ըստ իմ տեսության, տարբեր չի։
Բայց ես ինքս պատրաստ եմ բանավիճել իմ այդ տեսությունը, ինչը հետաքրքիր չի լինի (ինքդ քո հետ բանավիճելը), և թողնում եմ քեզ, միայն եթե ըստ էության բանավիճես:
Հ․Գ․ Մի քիչ լիրիկական թեքում․ պատասխանս բոլորովին "նեղացկոտ" չէր, իզուր է էդպես թվացել, ոչ էլ էս քննարկումը գլխացավ կամ տհաճություն է առաջացնում։ Ընդհակառակը, շատ էլ հաճելի ժամանց է, և ու նաև՝ օգտակար (ինձ համար), որովհետև փորձում եմ կարգավորել քաոտիկ մտքերս և ինքս իմ մտքերին մարտահրավերներ նետել՝ քո դրդմամբ։
Հ․Հ․Գ․ Հիմա Էս վերևի պարբերությունս էլ վայթե չոր ու նեղացած է հնչում, իրականում հանգիստ ու ժպտերես է՝ առանց հեգնանքի որևէ նշույլի։
:drinks (թարսի պես չես էլ խմում)
Գերազանց հարցեր են, այ հիմա բանավիճենք ըստ էության։
1. Ըստ իմ տեսության, չունեի ընտրություն, թեև թվում է, թե ունեի։ Եվ բանավեճը էդ պատասխանովս փակուղի չմտցնելու համար, փորձեմ վերլուծել։ Նայիր, ես կարող եմ բացատրել նորից նույն ճանապարհով, ինչ նախորդ գրառումներումս․ քանի որ տեղի է ունեցել այն, ինչ տեղի է ունեցել, կամ քո ուզած բառերով ասած՝ "ընտրվել" է այն, ինչ "ընտրվել է", դա դառնում է միակ իրական ընտրությունը, որովհետև մենք չունենք որևէ փաստ (! - նկատի ունեցիր՝ փա՛ստ, ոչ թե ենթադրություն, վարկած, տեսական հնարավորություն), որ կարող էր ընտրվել որևէ այլ բան, իսկ "միակ ընտրություն"-ը դա ոչ թե ընտրություն է, այլ միակ հնարավոր ելք, կամ եթե կուզես՝ ճակատագիր։ Բայց էս բացատրությունս հակված ա բանավեճը տանելու փակուղի, դրա համար ես ուրիշ ճանապարհով էլ փորձեմ բացատրել, թե ինչու ես իրականում չունեի ընտրություն, և լինելու էր այն, ինչ եղավ։ Եվ բացատրությանս այդ ուղին ուղղակիորեն պատասխանում է քո երկրորդ հարցին՝
Անցյալ գնալ չկարողանալն ու դրա պատճառով փաստ չունենալը չի ապացուցում ու չի ժխտում ոչինչ, ուստի սրանով դու ոչինչ չես հիմնավորում, բայց տպավորություն ես ստեղծում, թե հիմնավորում ես: Նույն կերպ կարող ես ասել՝ քանի որ անցյալ չենք կարող գնալ ու տեսնել, որ մի քանի անգամ ռեստարտ անելիս ճիշտ ու ճիշտ նույն պատմությունն ու դեպքերի ընթացքն է ստացվում, ապա չունենք փաստ, որ չունենք ընտրություն ու կա խիստ դետերմինիզմ: :esim
2. Ես մտովի հիմա գնում եմ հետ ու փորձում մտաբերել, թե ինչ եղավ, որ հենց այդպես պատասխանեցի և ոչ այլ կերպ, կամ քո ասած՝ այդպես պատասխանելու ընտրություն կատարեցի։ Ուրեմն, իմ այդ "ընտրությանը" նպաստեցին ահռելի մեծ թվով գործոններ՝ սկսած ամենաակնհայտից՝ քո գրառման բովանդակությունից և արտահայտած մտքերից, վերջացրած դրսում եղանակով (որն այս պահին 42 աստիճան է, ի դեպ), բարձի հարմարությամբ կամ անհարմարությամբ, որին հենված գրում էի, շտապողականությամբս (պիտի դուրս գայի, և առաջարկածդ մի երկու վայրկյան ավելի ժամանակ չունեի մտածելու) և բազում, անհաշվելի այլ երեևույթ և աներևույթ գործոններով։ Եթե փոխվեր այդ անհաշվելի գործոոններից թեկուզ մեկը, գուցեև իմ պատասխանը ուրիշ լիներ, բայց այդ պահի դրութհամբ գործոնների բազմությունն (set) այն էր, ինչ կար, և դրա համար ես ուրիշ ընտրություն չէի կարող ունենալ, կամ այլ կերպ ասած՝ պարզապես ընտրություն չունեի․ այն, ինչ պատասխանեցի, միակ տարբերակն էր, իրականում, որ պիտի պատասխանվեր, չնայած թվացյալ անթիվ-անհամար իրական թվացող, բայց, միևնույն է, տեսակա՛ն տարբերակների (հնարավոր պատասխանների իմ կողմից)։ Ու դու չես կարող երբևէ ապացուցել հակառակը, քանի որ չունես փաստեր, որ ուրիշ բան կարող էի ընտրել, ու չես էլ ունենա, քանի որ հետ գնալ չես կարող ժամանակի մեջ այլ փաստ առաջացնելու նպատակով։
Սա էլ շատ սուբյեկտիվ դատողություն է անցյալը հիմնավորելու, կամ պատճառաբանելու շուրջ: Բայց ես ասեցի, որ անցյալ գնալու կարիք չկա, դու կարող ես հենց տվյալ պահի ընտրությունը գնահատել մեկ վայրկեան դադար տալով ու ինքնահարցումով քո ազատակայնության աստիճանը պարզելով, եթե ունես այդպիսի հատկանիշ:
Այսինքն՝ մեկ վայրկեան դադար տալն էլ է ընտրություն, և դադար տալու ու կշռադատելու ունակություն ունենալ, կամ չունենալը քո հատկանիշներից է, իսկ քո հատկանիշները եթե նույնիսկ բացառապես ձևավորված են դասական ֆիզիկայում տեղ գտած տարրերից, դրանք մարդ կենսաբանական արարածի չափողականության մեջ մակրո-հատկանիշներ են, ու մեզ հայտնի է, որ դրանք էլաստիկություն ունեն ու կարող են փոխվել ինչ-ինչ ներքին ու արտաքին ազդեցություններից, այսինքն՝ անցում ենք կատարում դեպի կենսաբանություն և հոգեբանություն, որտեղ մաթեմատիկական ճշգրտություն այլևս չունենք, ուստի մնում են էմպիրիկ դատողությունները:
Մենք ունենք նոր հատկանիշներ ձեռք բերելու ունակություն:
Հարց՝ մենք կարո՞ղ ենք ինքնուրույն զարգացնել հատկանիշներ, թե՞ դա մեզնից կախված չի: Իսկ ի՞նչ, եթե հատկանիշներից մեկը ինքնուրույնությունն (կարդա՝ կամքի ազատություն) է։
Հ.Գ. Ես ծրագրավորող չեմ, միկրոսխեմաների նախագծող եմ, ծրագրեր գրում եմ ընդամենը ավտոմատացման համար: Միկրոսխեմաների ֆունկցիոնալությունն ու ալգորիթմները դետերմինիստիկ են, բայց, լինում են պատահական և սիստեմատիկ/կրկնվող սխալներ, ու իմ ոլորտը հենց միկրոսխեմաները տեստավորելու ու սխալները հայտաբերելու լուծումներն են:
Անցյալ գնալ չկարողանալն ու դրա պատճառով փաստ չունենալը չի ապացուցում ու չի ժխտում ոչինչ, ուստի սրանով դու ոչինչ չես հիմնավորում, բայց տպավորություն ես ստեղծում, թե հիմնավորում ես: Նույն կերպ կարող ես ասել՝ քանի որ անցյալ չենք կարող գնալ ու տեսնել, որ մի քանի անգամ ռեստարտ անելիս ճիշտ ու ճիշտ նույն պատմությունն ու դեպքերի ընթացքն է ստացվում, ապա չունենք փաստ, որ չունենք ընտրություն ու կա խիստ դետերմինիզմ: :esim
Հետաքրքիր մոտեցում էր։ Սրա շուրջ կարելի է մտածել։ Ընդունենք, որ հա, չի ապացուցում, բայց չի էլ ժխտում: Միակ բանը, որ հաստատ է՝ տեղի ունեցած ընտրությունն է, որը ունենք որպես փաստ՝ արդեն կատարված։ Այլ կերպ ասած, ապացուցված կամ միակ հաստատ բանը ընդամենը մի տարբերակի (կատարված տարբերակի) վավերականությունն է առաջարկվող բազում տարբերակների մեջ, որը մենք անվանում ենք "ընտրություն" միայն այն պատճառով, որ այն մեկն է առաջարկվող տարբերակներից և որ մեզ թվում է, թե մենք մեր ազատ կամքով այն ընտրեցինք։ Արի, սկզբի համար, գոնե ընդունենք, որ ընդամենը մեկ տարբերակն է, որը թե՛ ես, թե՛ դու ստիպված ենք ընդունելու, որ հաստատ գիտենք, որ կկատարվեր, զուտ այն պարզ պատճառով, որ կատարվել է։ Ընդունենք ու անցնենք առաջ։
Սա էլ շատ սուբյեկտիվ դատողություն է անցյալը հիմնավորելու, կամ պատճառաբանելու շուրջ: Բայց ես ասեցի, որ անցյալ գնալու կարիք չկա, դու կարող ես հենց տվյալ պահի ընտրությունը գնահատել մեկ վայրկեան դադար տալով ու ինքնահարցումով քո ազատակայնության աստիճանը պարզելով, եթե ունես այդպիսի հատկանիշ:
Այսինքն՝ մեկ վայրկեան դադար տալն էլ է ընտրություն, և դադար տալու ու կշռադատելու ունակություն ունենալ, կամ չունենալը քո հատկանիշներից է, իսկ քո հատկանիշները եթե նույնիսկ բացառապես ձևավորված են դասական ֆիզիկայում տեղ գտած տարրերից, դրանք մարդ կենսաբանական արարածի չափողականության մեջ մակրո-հատկանիշներ են, ու մեզ հայտնի է, որ դրանք էլաստիկություն ունեն ու կարող են փոխվել ինչ-ինչ ներքին ու արտաքին ազդեցություններից, այսինքն՝ անցում ենք կատարում դեպի կենսաբանություն և հոգեբանություն, որտեղ մաթեմատիկական ճշգրտություն այլևս չունենք, ուստի մնում են էմպիրիկ դատողությունները:
Ես իմ պաշտպանած տեսությամբ նմանապես կարող եմ պնդել, որ էդ ասածդ մակրոգործողությունները՝ դադար տալն ու մտածելն էլ կանխորոշված գործողություն է, անխուսափելի՝ եթե այդպես եմ արել։ Իսկ եթե չեմ արել, ապա նմանապես անխուսափելի էր դա չանելը՝ առանց "ազատ կամքի" միջամտության։ Ընդ որում, դա ոչ թե հատկանիշ է՝ դադար տալու ու մտածելու ունակությունը, այլ ժամանակի տվյալ պահին կատարվելիք (կամ չկատարվելիք)`հազարումի գործոններով պայմանավորված։ Երբեմն կարող եմ "ընտրել" մտածելը, երբեմն՝ "չընտրել" - քո լեզվով ասում եմ՝ ընտել կամ չընտրել, իսկ իմ լեզվով կասեի՝ "տեղի է ունենում" այսպես կամ այնպես։
Այսպիսով, մեր էս բանավեճը տեղափոխվում է էն հարթակը, որտեղ կասկածի են դրվում մարդու՝ իր սեփական ճակատագիրը տնօրինելու կարողությունը կամ ավելի ճիշտ՝ մարդուն տրված թույլտվությունը էդ հարցում։ Այլ կերպ ասած՝ դու ասում ես, թե մարդուն տրվել է նման արտոնություն, իսկ ես կասկածի տակ եմ առնում դա։
Մենք ունենք նոր հատկանիշներ ձեռք բերելու ունակություն:
Հարց՝ մենք կարո՞ղ ենք ինքնուրույն զարգացնել հատկանիշներ, թե՞ դա մեզնից կախված չի: Իսկ ի՞նչ, եթե հատկանիշներից մեկը ինքնուրույնությունն (կարդա՝ կամքի ազատություն) է։
Կարծում եմ՝ ինքնազարգացմամբ կամ արտաքին միջամտությամբ (էսօրվա գիտությամբ և տեխնիկայով) կարող ենք ձեռք բերել նոր հատկանիշներ, բայց կամքի ազատությունը էն միջուկային հատկանիշներից է, որին, կարծում եմ, մարդը դոստուպ չունի։
Հետաքրքիր գրականություն կամ ֆիլմ կարելի է ստեղծել էդ թեմայով․ հանկարծ ու մի օր մարդկությունը կոտրում է էդ կողպեքը և ձեռք է բերում իրական (ոչ թվացյալ) կամքի ազատություն։ Հնարավոր է՝ քաոս առաջանա։
Հ.Գ. Ես ծրագրավորող չեմ, միկրոսխեմաների նախագծող եմ, ծրագրեր գրում եմ ընդամենը ավտոմատացման համար: Միկրոսխեմաների ֆունկցիոնալությունն ու ալգորիթմները դետերմինիստիկ են, բայց, լինում են պատահական և սիստեմատիկ/կրկնվող սխալներ, ու իմ ոլորտը հենց միկրոսխեմաները տեստավորելու ու սխալները հայտաբերելու լուծումներն են:
Թեև գրառմանս բացատրության հետ կապ չուներ էս գրածդ, բայց հետաքիքիր էր իմանալ, թե ինչով ես զբաղվում :)
...
Կարծում եմ՝ ինքնազարգացմամբ կամ արտաքին միջամտությամբ (էսօրվա գիտությամբ և տեխնիկայով) կարող ենք ձեռք բերել նոր հատկանիշներ, բայց կամքի ազատությունը էն միջուկային հատկանիշներից է, որին, կարծում եմ, մարդը դոստուպ չունի։
...
Այսինքն ասում ես, որ մարդը ինքնազարգանում է ոչ իր կամքով, այլ՝ նախապայմաններից ելնելով, էսպես բնազդով նայում է պատից կախված Պիկասոյի նկարին ու տարվում քիմիայով, ընդունվում Հարվարդի քոլեջ ու հետո սիրահարվում էսպերմիենտալ ֆիզիկային, ու հակառակ խորհուրդներին ու ձանձրալի լաբորատոր աշխատանքներին ու դեպրեսիային, ավարտում Քեմբրիջը, հետո Գյոթինգենում Մաքս Բորնի դասավանդմամբ դառնում փիլիսոփայության դոկտոր, ընկերանում սաղ գիգանտ ֆիզիկոսների հետ, հետո գնում Կալիֆորնիայում դառնում դասախոս, ու հետո ձանձրանում ու անցնում միջուկային ֆիզիկային ու վերջը միջուկային բոմբ է նախագծում ու տեստավորում, որով էլ երկու ճապոնական քաղաք ու մի 200 հազար մարդ դառնում են փոշի։ Այ սենց պատահական, էնտրոպիայի արդյունքում, իր կամքից անկախ, նիզաշտո․․․
Այսինքն ասում ես, որ մարդը ինքնազարգանում է ոչ իր կամքով, այլ՝ նախապայմաններից ելնելով, էսպես բնազդով նայում է պատից կախված Պիկասոյի նկարին ու տարվում քիմիայով, ընդունվում Հարվարդի քոլեջ ու հետո սիրահարվում էսպերմիենտալ ֆիզիկային, ու հակառակ խորհուրդներին ու ձանձրալի լաբորատոր աշխատանքներին ու դեպրեսիային, ավարտում Քեմբրիջը, հետո Գյոթինգենում Մաքս Բորնի դասավանդմամբ դառնում փիլիսոփայության դոկտոր, ընկերանում սաղ գիգանտ ֆիզիկոսների հետ, հետո գնում Կալիֆորնիայում դառնում դասախոս, ու հետո ձանձրանում ու անցնում միջուկային ֆիզիկային ու վերջը միջուկային բոմբ է նախագծում ու տեստավորում, որով էլ երկու ճապոնական քաղաք ու մի 200 հազար մարդ դառնում են փոշի։ Այ սենց պատահական, էնտրոպիայի արդյունքում, իր կամքից անկախ, նիզաշտո․․․
Դե հա, ու էդ բոլորը մարդու էվոլյուցիայի ճանապարհն է՝ դրդված կամ մղված այնպիսի inbuilt հատկանիշներից, ինչպիսիք են հետաքրքրասիրությունը, փառասիրությունը, ստեղծագործականությունը։ Իսկ կամքի ազատությունը, եթե նույնիսկ դիտարկենք որպես բնատուր հատկանիշ, շատ ավելի խորն է թաղված-պահպանված, որին, կարծում եմ, ինքը՝ մարդը, դեստուպ չունի, թեև, հնարավոր է, ունի այդպիսի պոտենցիալ կամ ռեսուրս (հատկանիշի փոխարեն)՝ կամքի ազատության պոտենցիալը կամ ռեսուրսը։ Առայժմ, կարծում եմ, մարդը գործում է դրդրված միայն այն inbuilt հատկանիշներից, որոնցից մի քանիսը նշեցի, և
դրանք այն շարժիչ կամ ապրեցնող ուժ են, որոնք, դրված որոշակի արտաքին հանգամանքների և գործոնների միջավայրում, որոշում են մարդու գործողություններն ու ճակատագիրը կյանքում։ Եվ էս էվոլյուցիայի թե՛ ճանապարհը, թե՛ վերջնարդյունքը կակռազ էնտրոպիա չեն, ոչ էլ նիզաշտո, էդ սաղ կանխամտածված, կանխորոշված են նույնքան, որքան ծրագրային կոդն է լինում՝ մարդու գրած։
Դե հա, ու էդ բոլորը մարդու էվոլյուցիայի ճանապարհն է՝ դրդված կամ մղված այնպիսի inbuilt հատկանիշներից, ինչպիսիք են հետաքրքրասիրությունը, փառասիրությունը, ստեղծագործականությունը։ Իսկ կամքի ազատությունը, եթե նույնիսկ դիտարկենք որպես բնատուր հատկանիշ, շատ ավելի խորն է թաղված-պահպանված, որին, կարծում եմ, ինքը՝ մարդը, դեստուպ չունի, թեև, հնարավոր է, ունի այդպիսի պոտենցիալ կամ ռեսուրս (հատկանիշի փոխարեն)՝ կամքի ազատության պոտենցիալը կամ ռեսուրսը։ Առայժմ, կարծում եմ, մարդը գործում է դրդրված միայն այն inbuilt հատկանիշներից, որոնցից մի քանիսը նշեցի, և
դրանք այն շարժիչ կամ ապրեցնող ուժ են, որոնք, դրված որոշակի արտաքին հանգամանքների և գործոնների միջավայրում, որոշում են մարդու գործողություններն ու ճակատագիրը կյանքում։ Եվ էս էվոլյուցիայի թե՛ ճանապարհը, թե՛ վերջնարդյունքը կակռազ էնտրոպիա չեն, ոչ էլ նիզաշտո, էդ սաղ կանխամտածված, կանխորոշված են նույնքան, որքան ծրագրային կոդն է լինում՝ մարդու գրած։
Պակերացրու փառասիրությունն ու հետաքրքրասիրությունը մոտդ ճիշտ ու ճիշտ 50/50 հակադիր ցանկություններ են առաջացնում, ու մնացած հատկանիշներին մեկ է: Արդյո՞ք կախվելու է ծրագիրդ: :))
Պակերացրու փառասիրությունն ու հետաքրքրասիրությունը մոտդ ճիշտ ու ճիշտ 50/50 հակադիր ցանկություններ են առաջացնում, ու մնացած հատկանիշներին մեկ է: Արդյո՞ք կախվելու է ծրագիրդ: :))
Վիշապ ջան, ծրագիրս կախվեց արդեն՝ փորձելով հասկանալ գրածդ:
Հատկապես "ու մնացած հատկանիշներին մեկ է" եզրափակումը լրիվ գցում ա էս վիճակի մեջ՝ :' Թե՛ հայերենդ, թե՛ միտքդ չեմ հասկանում - ում ա մեկ, ինչն ա մեկ։
Մտքիդ տրամաբանությունը չեմ հասկանում, բայց ընթացքը հասկանում եմ - դրա համար ամեն դեպքում պատասխանեմ։
Տրամաբանորեն չեմ հասկանում, թե ո՛ր դեպքերում կարող են փառասիրությունն ու հետաքրքրասիրությունը հակադիր ցանկություններ առաջացնել․ կակռազ էդ երկու մղումները լավ էլ ձեռք-ձեռքի բռնած քայլում են փառասեր ու հետաքրքրասեր մարդկանց մոտ։ Փառասեր մարդկանց հետաքրքրությունները սովորաբար հատվում են իրենց փառասիրության առարկայի կամ ձգտումների հետ։ Նենց որ հակասություն, սովորաբար, չի լինում։ Բայց նույնիսկ եթե լինում ա ու մարդու մեջ կատաղի գզվռտում են հետաքրքրասիրությունն ու փառասիրությունը, ապա էդ երկու գայլերից կհաղթի նա, ում կերակրում ես։ Ու դու էստեղ իհարկե կասես, թե բա դու՞ չես ընտրում, թե ում կերակրել, ես էլ իմ դիրքերից կպատասխանեմ, որ դու, իրականում, ոչ մի բան էլ չես ընտրում, այլ կերակրվելու է "ընտրվում" այն գայլը, որի համար կերակրվելու ավելի բարենպաստ պայմաններ են լինում տվյալ ժամանակ ու տվյալ հանգամանքներում /նպաստող գործոնները!/, և որոնք /էդ գործոնները/ քո ընտրությունից ու քո [ազատ] կամքից դուրս են։
Հ․Գ․ Վերջում ոնց որ հասկացա ինչն էր "մեկ" - մնացած հատկանիշների համար մեկ ա՝ ով ում հետ ա գզվռտում, ու իրանք չեն խառնվում, հա՞։
Վիշապ ջան, ծրագիրս կախվեց արդեն՝ փորձելով հասկանալ գրածդ:
Հատկապես "ու մնացած հատկանիշներին մեկ է" եզրափակումը լրիվ գցում ա էս վիճակի մեջ՝ :' Թե՛ հայերենդ, թե՛ միտքդ չեմ հասկանում - ում ա մեկ, ինչն ա մեկ։
Մտքիդ տրամաբանությունը չեմ հասկանում, բայց ընթացքը հասկանում եմ - դրա համար ամեն դեպքում պատասխանեմ։
Տրամաբանորեն չեմ հասկանում, թե ո՛ր դեպքերում կարող են փառասիրությունն ու հետաքրքրասիրությունը հակադիր ցանկություններ առաջացնել․ կակռազ էդ երկու մղումները լավ էլ ձեռք-ձեռքի բռնած քայլում են փառասեր ու հետաքրքրասեր մարդկանց մոտ։ Փառասեր մարդկանց հետաքրքրությունները սովորաբար հատվում են իրենց փառասիրության առարկայի կամ ձգտումների հետ։ Նենց որ հակասություն, սովորաբար, չի լինում։ Բայց նույնիսկ եթե լինում ա ու մարդու մեջ կատաղի գզվռտում են հետաքրքրասիրությունն ու փառասիրությունը, ապա էդ երկու գայլերից կհաղթի նա, ում կերակրում ես։ Ու դու էստեղ իհարկե կասես, թե բա դու՞ չես ընտրում, թե ում կերակրել, ես էլ իմ դիրքերից կպատասխանեմ, որ դու, իրականում, ոչ մի բան էլ չես ընտրում, այլ կերակրվելու է "ընտրվում" այն գայլը, որի համար կերակրվելու ավելի բարենպաստ պայմաններ են լինում տվյալ ժամանակ ու տվյալ հանգամանքներում /նպաստող գործոնները!/, և որոնք /էդ գործոնները/ քո ընտրությունից ու քո [ազատ] կամքից դուրս են։
Հ․Գ․ Վերջում ոնց որ հասկացա ինչն էր "մեկ" - մնացած հատկանիշների համար մեկ ա՝ ով ում հետ ա գզվռտում, ու իրանք չեն խառնվում, հա՞։
Տեսնու՞մ ես ինչ դժվար է հասկանալը, երբ կամքի ազատություն չունես ու էնտրոպիայի բերումով ու հանգամանքների թելադրմամբ կարդում ես քաղքենի գրողների, մանավանդ՝ ֆրանսիացի: :P
Շատ պարզ օրինակ բերեմ՝ ենթադրենք գետնին ինչ-որ գրոտած թուղթ է ընկած․ Հետաքրքրասիրությունդ ուզում է, որ վերցնես կարդաս, իսկ փառասիրությունդ չի թողնում, որ կռանաս ու շրջապատի մարդիկ տեսնեն։ Իսկ մյուս հատկանիշներդ տվյալ որոշման մեջ չեզոք են, այսինքն «իրենց» մեկ է: Բայց մի անհանգստացիր, որովհետև մեծն գերազանցություն Էվոլյուցիան հաստատ բոլոր ընտրությունների մեջ առաջնահերթություն է դրել, որ 50/50-ից կախվելու դեպքեր չառաջանան: Միակ հարցը, որ բաց է մնում՝ ինչի՞ց ելնելով է մեր ընկերը առաջնահերթություն դրել այն դեպքերում, երբ միջավայրային փոփոխություններին ադապտացվելու համար իրար հակասող 50/50 ճյուղեր կան «ընտրություններում»… Տե՞ս, փիլիսոփայորեն ստացվում է, որ եթե դու չես ընտրողը, ապա քո փոխարեն ընտրում է էվոլյուցիան :)) Այսինքն կարելի է ասել, որ մարդիկս կամքի ազատություն չունենալով, մեր զարգացումը թողնում ենք ճակատագրի քմահաճույքին…