Malxas
01.09.2015, 17:01
1.Սիրիայի թագավորության նոր փոխարքան
Անտիոքն իր շքեղությամբ ոչ մի քաղաքի չէր զիջում, սակայն Բագարատ Բագրատունին, Սիրիայի փոխարքան, որն ի կամոք արքայից արքա Տիգրանի, ամբողջ ութ տարի կառավարում էր այստեղ, ուրախ էր, որ հայրենիք է վերադառնում: Տիգրանը դժգոհ չէր Բագարատից, այնուամենայնիվ այնպես էր ստացվել, որ նա ավելի անհրաժեշտ էր այնտեղ, ուստի որոշում էր կայացվել ետ կանչել նրան: Բագարատին փոխարինելու էր Տիգրան թագավորի ավագ որդին` Զարեհը, թագաժառանգը:
Այսպիսի լուրջ փոխատեղությունը, քանզի Սիրիան ամենակարևոր թագավորությունն էր Տիգրանին խոնարհվող պետությունների մեջ, չէր անհանգստացնում Հայոց արքային: Շնորհիվ Բագարատի խելամիտ կառավարման` Սիրիան, որն արյունաքամ էր եղել Սելևկյան արքայազնների երկպառակ կռիվներից, մի խաղաղ և փթթուն երկրամասի էր վերածվել, որտեղ քաղաքներն ազատ առևտուր էին անում, իսկ հողագործները վերջապես հնարավորություն էին ստացել մշակել այդ երկրի արգասաբեր ու լայնատարած հողերը: Ոչ ոք այլևս ահ չէր կրում, որ պարթևներն իրենց ձիերի սմբակների տակ կտրորեն ցորենի ընդարձակ դաշտերը կամ կթալանեն ու կավերեն մարդաշատ քաղաքները:
Հայերը հաղթել էին պարթևներին, ստորացրել նրանց թագավորին, որը Տիգրանի ոտքերի տակ էր նետել` ինչպես իր հյուսիսային բոլոր տիրույթները` այնպես էլ ՙարքայից արքա՚ տիտղոսը: Սելևկյան արքայազններն էլ այլևս ոչ մի տեղ չէին երևում, կարծես գետնի տակ էին անցել: Մինչդեռ այնքան էլ շատ ժամանակ չէր անցել այն օրերից, երբ որևէ Անտիոք, Սելևկ, Ֆիլիպ կամ Դեմետր, իր վարձու բանակի գլուխն անցած, ներխուժում էր ուզածդ երկրամասը, խլում ոսկին ու հացը, ավերում` ինչ չէր կարող հետը տանել, ու Սիրիրայի միահեծան թագավոր հռչակում ինքն իրեն: Ինչ վերաբերվում է Պտղոմեոսների Եգիպտոսին, այդ նենգ և նախանձախնդիր պետությանը, որը դարեր շարունակ դավել էր ու թշնամություն սերմանել, այն ընդհանրապես դադարել էր իր գոյության մասին ինչ որ ձևով հիշեցնել:
Ալեքսանդրիան բարեհոգի տեսքով առևտուր էր անում Տյուռոսի ու Բերիտի հետ ու բոլոր հնարավոր միջոցներով ցույց տալիս, որ դա այն ամենն է, ինչն իրեն անհրաժեշտ է: Այս հույժ ցանկալի խաղաղությունն ապահովում էր հայկական զորքը, որը տեղակայված էր Անտիոքում, Ապամեայում, Արադոսում, Սիրիայի այլ քաղաքներում, և սկզբունքորեն այնքան էլ մեծաքանակ չէր, սակայն հաշվի առնելով Տիգրան թագավորի ամեհի ուժը, որը նա երբեմն ցույց էր տալիս գործի մեջ, ոչ ոք չէր ցանկանում նրան առիթ տալ իր հիմնական զորքի ուղեկցությամբ այցելության գալ իրենց: Եթե նշենք նաև Հուդան և Նաբաթեան, մոտավորապես ամբողջացրած կլինենք Ասորիքի այն հարևան պետությունների ցանկը, որոնց մասին արժե հիշատակել, սակայն այս վերջինները չափազանց աննշան երկրներ էին, որպեսզի հանդգնեին ծուռ աչքով նայել դեպի հյուսիս: Ալեքսանդրա Սալոմեն` Հուդայի պառավ թագուհին, հիմնականում զբաղված էր լուծելով այն ներքին խնդիրները, որոնք ժամանակ առ ժամանակ ծագում էին նրա որդիների` քահանայապետ Յոհանաանի և սպարապետ Արիստոբուլի միջև, իսկ Նաբաթեայի ծեր թագավոր Հերիթաթը, ով իր բնույթով շատ էր սիրում պատերազմը, և հաճույքով սուր կբարձրացներ ուզածդ հակառակորդի դեմ, բավականաչափ խելացի էր հասկանալու, որ Տիգրանի Սիրիան հաղթական պատերազմ վարելու համար այնքան էլ հարմար ռազմական թատերաբեմ չէ: Կար նաև Հռոմը, որն աշխարհի գրեթե բոլոր մասերում ձգտում էր տարածել իր ազդեցությունը, սակայն հավերժական քաղաքը զբաղված էր միանգամից երկու լուրջ պատերազմներով:
Իսպանիայում Հռոմը կռվում էր Սերտորիոսի դեմ, Պոտնոսում` Միհրդատ Եվպատորի, իսկ մի ժամանակ անց Կապուայում կպայթեր Սպարտակի ապստամբությունը: Այսպիսով` Սիրիայի փոխարքայի պաշտոնն իր մեջ չէր ենթադրում լարել բոլոր ուժերը, խճճված իրավիճակներից ելք որոնել, հաշտվել կամ պատերազմել: Պարզապես անհրաժեշտ էր մի մարդ, որը բավականաչափ հեղինակություն ունենար ու որպես կենդանի խորհրդանիշ հիշեցներ Տիգրան թագավորի կործանարար բանակները: Զարեհը իսկը համապատասխանում էր այդ դերին: Իրեն էլ չէր խանգարի մի փոքր հմտանալ: Տիգրան թագավորն արդեն վաթսունհինգ տարեկան էր, իսկ քանի որ ոչ մի մարդ հավերժ չէ, Զարեհը մի օր պետք է ժառանգեր նրան:
Զարեհը երբեք չէր սիրել Բագարատին: Այդ խիստ վեր բարձրացած մեծատոհմիկը, ով քսան տարի առաջ Աղձինքում իր ձեռքով թագադրել էր Տիգրանին, միշտ թագաժառանգի մեջ շարժել էր նրա թունոտ նախանձը: Տիգրանը գահ բարձրանալուն պես նվաճեց Ծոփքը: Ու մինչ Զարեհը Արտաշատում պարապության մեջ էր կարճում օրերը, հենց Բագարատի գլխավորությամբ Հայոց հեծելազորը ներխուժեց Արշամաշատի դարպասներից ներս: Տիգրանը երեք անգամ արշավեց դեպի Կապադովկիա. առաջին անգամ գահ բարձրացրեց իր խամաճիկ Գորդիոսին, երկրորդ անգամ` թալանեց երկրի ողջ հարստությունը, երրորդ` կապադովկիական տասներկու քաղաքներից տեղահան արեց մարդկանց ու բնակեցրեց նորակերտ Տիգրանակերտում: Այս ընթացքում Զարեհը միայն երկրորդական պաշտոններ վարեց: Թագաժառանգը հույս ուներ իր փառասիրությանը հագուրդ տալ պարթևների հետ ծագած պատերազմում, սակայն նրան հասկացրին, որ եթե այդքան շատ է տենչում աչքի ընկնել, կարող է Բագարատի օգնականը լինել: Հաջորդ կռիվը, սիրիականը, լուրջ ռազմական գործողություններ չէր ենթադրում, բայց այս անգամ էլ Զարեհի սրտովը չեղավ: Զարեհն արդեն քառասունն անց էր, բազմաթիվ պաշտոններ էր վարել, բայց երբեք գոհ չէր մնացել, որովհետև միշտ իր փառատենչ ձգտումներից մեկ աստիճան ցածր էր գտնվել:
- Ես չեմ կարող քեզ տասը թագ առաջարկել, որից դու ընտրես քո սրտի ուզածը,- մի անգամ ասաց նրան Տիգրան թագավորը: - Այո, մենք բազմաթիվ երկրներ ենք նվաճել, որոնք հպատակվում են մեզ, հարկ վճարում ու առաջին իսկ պահանջով զորք տրամադրում, բայց ես այդ երկրներում չեմ վերացրել իշխող թագավորական տոհմը ու նրանց եմ թողել իրենց երկրի կառավարումը: Նույնիսկ Ծոփքում, որտեղ միայն հայեր են ապրում, ես գահընկեց չարեցի Երվանդունիներին, թեև նրանք մեր տոհմի անհաշտ թշնամիներն են ու հազար առիթ էին տվել, որ ես այդպես վարվեմ: Հասկանում եմ, որ քո մեջ հավաքված եռանդը ելք է որոնում, ձգտում մեծ տարածությունների, փառքի և իշխանության: Մի օր դու կժառանգես Մեծ Հայքի գահը, ու միայն աստվածներին է հայտնի, թե երբ դա կլինի: Քո տարիքում ես Պարթիայում էի, որտեղ շատերը դավում էին ինձ ու իմ մահն էին ցանկանում, բայց ես համբերատար ծառայեցի այնտեղ ու դա հիմա անչափ օգտակար է ինձ պետությունը կառավարելիս: Այստեղ դու շրջապատված ես մարդկանցով, որոնք սիրում են քեզ ու հոգատար են քո նկատմամբ: Դու ունես բոլոր հնարավորությունները, որպեսզի սովորես պետություն կառավարել: Տարիներ առաջ չցանկացար Միգդոնիայում փոխարքա լինել, որտեղ հիմա քո հորեղբայր Գուրն է կառավարում: Մծբինը քեզ չափազանց փոքր ու անշուք թվաց, մինչդեռ այն հիանալի ցատկահարթակ կլիներ, որպեսզի հետագայում ավելի լուրջ պետություններ ղեկավարեիր:
Զարեհը չհակաճառեց, բայց իր հայացքներն էլ չփոխեց, Տիգրանի կայսրության թագերը իսկական խառնաշփոթ էին ստեղծել նրա գլխում: Ծնված օրվանից սնուցվելով այն սնափառ մտքով, որ մի օր թագավոր է դառնալու, Զարեհը իր տարիքն առնելուն և Մեծ Հայքի սահմանները ընդարձակվելուն զուգահեռ ավելի ու ավելի անհամբեր էր դառնում, իսկ հոր անսպառ եռանդն ու երկաթյա առողջությունը կարծես ծաղր լինեին նրա ՙթագաժառանգ՚ տիտղոսին: ՙՕրերից մի օր դու Մեծ Հայքի թագավորը կդառնաս՚, երբեմն ասում էր նրան Տիգրանը, բայց միառժամանակ նրա ներկայությամբ բազմաթիվ հեռուն գնացող ծրագրերի մասին էր խոսում, որոնք հենց ինքն էր պատրաստվում կյանքի կոչել հինգ, տաս կամ քսան տարի հետո: Երիտասարդ տարիքում Զարեհը լիովին բավարարվում էր ապագայի նկատմամբ վառվռուն երազանքներով, այնուհետև սկսեց ձանձրույթ զգալ, իսկ քառասունը բոլորելուն պես որոշեց, որ անպատճառ պետք է թագավոր լինի: Թեկուզ Ծոփքում կամ Սիրիայում, եթե Մեծ Հայքում հնարավոր չէ: Ցավոք ճակատագիրը նրան մինչև այժմ միայն ծանր հարվածներ էր հասցրել, որոնցից անբուժելի վերքեր էին գոյացել: Երբ Մեծ Հայքի կազմը համալրվում էր հերթական պետությամբ` Զարեհը խորհում էր` մերժե՞լ թե՞ համաձայնել, եթե այդ թագավորության թագն իրեն առաջարկեն: Իսկ այնուհետև սոսկումով բախվում էր դաժան իրականությանը, որտեղ ոչ մի լույսի շող չէր փայլփլում իր համար: Քսան տարի Տիգրանն ընդարձակեց իր երկրի սահմանները, սակայն Զարեհին առավելագույնն առաջարկեցին քնձռոտ Միգդոնիայում կառավարիչ լինել, ինչը նա խոցված սրտով մերժեց: Սիրիական պատերազմի օրերին` երբ վերջնական արդյունքը կասկած չէր հարուցում, երազում էր, որ հենց իրեն թագավոր կօծեն Անտիոքում, բայց նրա թեկնածությունը նույնիսկ փոխարքայի պաշտոնում չքննարկվեց: Հիմա նա Սիրիայի փոխարքան էր, բայց եթե այդ երկրի թագավորն էլ դառնար՝ դարձյալ գոհ չէր լինի, որովհետև նրա ներկայիս բաղձանքը արքայից արքայի գահակիցը լինելն էր:
Բագարատը մեկ շաբաթով հետաձգեց մեկնումը, որպեսզի Զարեհին ծանոթացնի ընթացիկ գործերին: Թագաժառանգը գոռոզամտորեն լսում էր նրան ու անհամբերությամբ սպասում նրա մեկնմանը: Սիրիան կառավարելը Զարեհին դյուրին էր թվում ու հոգու խորքում մի փոքր վիրավորված էր, որ չի կարող այստեղ մեծ քաղաքականություն վարել: Նույնիսկ զորք չուներ, որպեսզի մտածեր հնարավոր պատերազմի մասին:
- Հերիթաթը հիսուն հազար ռազմիկներ ունի, Ալեքսանդրա Սալոմեն` գրեթե նույնքան, մինչդեռ Անտիոքում, Ապամեայում և զույգ Տիգրանոկոմեներում տեղակայված մեր կայազորները հազիվ թե գերազանցեն հինգ հազարը,- մի անգամ սրտնեղեց Զարեհը, երբ Բագարատի հետ միասին զորատես էին անցկացնում:
- Եգիպտոսի փարավոն Պտղոմեոս Սրնգահարը ունի նույնքան` որքան Հերիթաթը և Սալոմեն միասին վերցրած, բայց նրանց մտքով ոչ մի անգամ չի անցել անցնել սիրիական սահմանը,- սիրալիր պատասխանեց Բագարատը և ավելացրեց:- Նրանք լավ են հիշում, թե ինչպես Տիգրան թագավորը Սիրիայից վռնդեց Սելևկյան արքայազններին:
- Հարցը միայն պատերազմը չէ,- կայծկլտացող աչքերով առարկեց Զարեհը: - Տիգրան թագավորը, թող հավերժ ապրի նա, արքայից արքա է, իսկ ես նրա ժառանգորդն եմ ու հիմա, երբ փաստացի Սիրիայի թագավորն եմ, թեև ձևականորեն փոխարքա եմ կոչվում, անհրաժեշտություն չունե՞մ մի բանակի, որը փոքրիշատե համապատասխանում է իմ դիրքին ու հեղինակությանը:
Բագարատը գրեթե զարհուրանքով նայեց Զարեհին: Սիրիայի հարցը չափազանց նրբին էր: Նույնիսկ Տիգրան թագավորը, ով պաշտոնապես հավասարեցված էր աստվածներին և մշտապես չորս թագավոր էր պահում, որպեսզի նրանք անձամբ սպասարկեին իրեն, Սիրիայի դեպքում բավական համեստություն էր դրսևորել, լայն արտոնություններ շնորհել իրեն աջակցած քաղաքներին, որոնց հատած դրամների վրա կոչվում էր ոչ թե արքայից արքա` այլ պարզապես արքա: Սիրիան ահռելի հարկ էր վճարում Տիգրանին, նրա տրամադրության տակ էր դրել փյունիկյան հզոր նավատորմը, իսկ պատերազմի դեպքում մեծ պարտավորություն վերցնել: Սակայն սիրիացիների մեջ դեռ ուժեղ էր սեփական թագավորությունը ունենալու ցանկությունը: Այո, Սիրիան փաստացի Մեծ Հայքին պատկանող երկրների համակարգի մեջ էր, բայց Տիգրանը չէր նվաճել այդ երկիրը, թեկուզև ընկճել էր մի քանի հարավային քաղաքների ըմբոստությունը, այլ եկել էր իբրև ազատարար: Իսկ բարի կամքն անպայմանորեն պարգևի է արժան: Ծոփքի, Օսրոենայի, Վիրքի, Աղվանքի ու Կորդուքի դեպքում Տիգրանը արքայից արքա էր, իսկ Սիրիայի դեպքում պարզապես արքա, և այդ արքային սիրիացիները ընտրել էին երկար խորհելուց և կշռադատելուց հետո, հաշվի առել նրա բոլոր առավելություններն ու թերությունները, առաջ քաշել իրենց պայմանները: Ու հիմա Զարեհը, Սիրիայի ներկայիս փոխարքան, ով այդ պաշտոնում փոխարինում է Բագարատ Բագրատունուն, լրջադեմ հայտարարում է, որ ինքն այդ երկրի փաստացի թագավորն է: Ոչ, թագաժառանգը մազաչափ անգամ չէր խելոքացել վերջին անգամ նրան տեսնելուց հետո:
- Դու այստեղ կունենաս բոլորին հրամայելու իրավունք: Ինչ վերաբերվում է փաստացի Սիրիայի թագավորը լինելուն… Այո, փոխարքան այստեղ նույնքան իշխանություն ունի, որքան կունենար արքայից արքա Տիգրանը, եթե այս կամ այն պատճառով որոշեր անձամբ կենալ Անտիոքում: Սակայն սիրիացիները չափազանց նրբազգաց են, երբ խոսքն իրենց թագավորին է վերաբերվում: Այնպես որ, Տիգրան թագավորի կողմից այստեղ կառավարիչ նշանակված մարդը սոսկ փոխարքա է, ոչ ավել:
Բագարատ Բագրատունին հույս էր տածում, որ Զարեհը կհասկանա նյութի կարևորությունը և լրջորեն կխորհի այդ մասին, բայց նրա խոսքերը թունավոր նետի պես մխրճվեցին նրա սրտի մեջ և նոր վերք գոյացրին այնտեղ: Թագաժառանգը մռայլադեմ ու սակավախոս դարձավ ու այդ օրն այլևս ոչ մի անգամ չանդրադարձավ ոչ իր տարբերանշաններին, ոչ էլ իրական իշխանությանը, որը պետք է պատշաճեր փոխարքայի դիրքին և հեղինակությանը:
Անտիոքն իր շքեղությամբ ոչ մի քաղաքի չէր զիջում, սակայն Բագարատ Բագրատունին, Սիրիայի փոխարքան, որն ի կամոք արքայից արքա Տիգրանի, ամբողջ ութ տարի կառավարում էր այստեղ, ուրախ էր, որ հայրենիք է վերադառնում: Տիգրանը դժգոհ չէր Բագարատից, այնուամենայնիվ այնպես էր ստացվել, որ նա ավելի անհրաժեշտ էր այնտեղ, ուստի որոշում էր կայացվել ետ կանչել նրան: Բագարատին փոխարինելու էր Տիգրան թագավորի ավագ որդին` Զարեհը, թագաժառանգը:
Այսպիսի լուրջ փոխատեղությունը, քանզի Սիրիան ամենակարևոր թագավորությունն էր Տիգրանին խոնարհվող պետությունների մեջ, չէր անհանգստացնում Հայոց արքային: Շնորհիվ Բագարատի խելամիտ կառավարման` Սիրիան, որն արյունաքամ էր եղել Սելևկյան արքայազնների երկպառակ կռիվներից, մի խաղաղ և փթթուն երկրամասի էր վերածվել, որտեղ քաղաքներն ազատ առևտուր էին անում, իսկ հողագործները վերջապես հնարավորություն էին ստացել մշակել այդ երկրի արգասաբեր ու լայնատարած հողերը: Ոչ ոք այլևս ահ չէր կրում, որ պարթևներն իրենց ձիերի սմբակների տակ կտրորեն ցորենի ընդարձակ դաշտերը կամ կթալանեն ու կավերեն մարդաշատ քաղաքները:
Հայերը հաղթել էին պարթևներին, ստորացրել նրանց թագավորին, որը Տիգրանի ոտքերի տակ էր նետել` ինչպես իր հյուսիսային բոլոր տիրույթները` այնպես էլ ՙարքայից արքա՚ տիտղոսը: Սելևկյան արքայազններն էլ այլևս ոչ մի տեղ չէին երևում, կարծես գետնի տակ էին անցել: Մինչդեռ այնքան էլ շատ ժամանակ չէր անցել այն օրերից, երբ որևէ Անտիոք, Սելևկ, Ֆիլիպ կամ Դեմետր, իր վարձու բանակի գլուխն անցած, ներխուժում էր ուզածդ երկրամասը, խլում ոսկին ու հացը, ավերում` ինչ չէր կարող հետը տանել, ու Սիրիրայի միահեծան թագավոր հռչակում ինքն իրեն: Ինչ վերաբերվում է Պտղոմեոսների Եգիպտոսին, այդ նենգ և նախանձախնդիր պետությանը, որը դարեր շարունակ դավել էր ու թշնամություն սերմանել, այն ընդհանրապես դադարել էր իր գոյության մասին ինչ որ ձևով հիշեցնել:
Ալեքսանդրիան բարեհոգի տեսքով առևտուր էր անում Տյուռոսի ու Բերիտի հետ ու բոլոր հնարավոր միջոցներով ցույց տալիս, որ դա այն ամենն է, ինչն իրեն անհրաժեշտ է: Այս հույժ ցանկալի խաղաղությունն ապահովում էր հայկական զորքը, որը տեղակայված էր Անտիոքում, Ապամեայում, Արադոսում, Սիրիայի այլ քաղաքներում, և սկզբունքորեն այնքան էլ մեծաքանակ չէր, սակայն հաշվի առնելով Տիգրան թագավորի ամեհի ուժը, որը նա երբեմն ցույց էր տալիս գործի մեջ, ոչ ոք չէր ցանկանում նրան առիթ տալ իր հիմնական զորքի ուղեկցությամբ այցելության գալ իրենց: Եթե նշենք նաև Հուդան և Նաբաթեան, մոտավորապես ամբողջացրած կլինենք Ասորիքի այն հարևան պետությունների ցանկը, որոնց մասին արժե հիշատակել, սակայն այս վերջինները չափազանց աննշան երկրներ էին, որպեսզի հանդգնեին ծուռ աչքով նայել դեպի հյուսիս: Ալեքսանդրա Սալոմեն` Հուդայի պառավ թագուհին, հիմնականում զբաղված էր լուծելով այն ներքին խնդիրները, որոնք ժամանակ առ ժամանակ ծագում էին նրա որդիների` քահանայապետ Յոհանաանի և սպարապետ Արիստոբուլի միջև, իսկ Նաբաթեայի ծեր թագավոր Հերիթաթը, ով իր բնույթով շատ էր սիրում պատերազմը, և հաճույքով սուր կբարձրացներ ուզածդ հակառակորդի դեմ, բավականաչափ խելացի էր հասկանալու, որ Տիգրանի Սիրիան հաղթական պատերազմ վարելու համար այնքան էլ հարմար ռազմական թատերաբեմ չէ: Կար նաև Հռոմը, որն աշխարհի գրեթե բոլոր մասերում ձգտում էր տարածել իր ազդեցությունը, սակայն հավերժական քաղաքը զբաղված էր միանգամից երկու լուրջ պատերազմներով:
Իսպանիայում Հռոմը կռվում էր Սերտորիոսի դեմ, Պոտնոսում` Միհրդատ Եվպատորի, իսկ մի ժամանակ անց Կապուայում կպայթեր Սպարտակի ապստամբությունը: Այսպիսով` Սիրիայի փոխարքայի պաշտոնն իր մեջ չէր ենթադրում լարել բոլոր ուժերը, խճճված իրավիճակներից ելք որոնել, հաշտվել կամ պատերազմել: Պարզապես անհրաժեշտ էր մի մարդ, որը բավականաչափ հեղինակություն ունենար ու որպես կենդանի խորհրդանիշ հիշեցներ Տիգրան թագավորի կործանարար բանակները: Զարեհը իսկը համապատասխանում էր այդ դերին: Իրեն էլ չէր խանգարի մի փոքր հմտանալ: Տիգրան թագավորն արդեն վաթսունհինգ տարեկան էր, իսկ քանի որ ոչ մի մարդ հավերժ չէ, Զարեհը մի օր պետք է ժառանգեր նրան:
Զարեհը երբեք չէր սիրել Բագարատին: Այդ խիստ վեր բարձրացած մեծատոհմիկը, ով քսան տարի առաջ Աղձինքում իր ձեռքով թագադրել էր Տիգրանին, միշտ թագաժառանգի մեջ շարժել էր նրա թունոտ նախանձը: Տիգրանը գահ բարձրանալուն պես նվաճեց Ծոփքը: Ու մինչ Զարեհը Արտաշատում պարապության մեջ էր կարճում օրերը, հենց Բագարատի գլխավորությամբ Հայոց հեծելազորը ներխուժեց Արշամաշատի դարպասներից ներս: Տիգրանը երեք անգամ արշավեց դեպի Կապադովկիա. առաջին անգամ գահ բարձրացրեց իր խամաճիկ Գորդիոսին, երկրորդ անգամ` թալանեց երկրի ողջ հարստությունը, երրորդ` կապադովկիական տասներկու քաղաքներից տեղահան արեց մարդկանց ու բնակեցրեց նորակերտ Տիգրանակերտում: Այս ընթացքում Զարեհը միայն երկրորդական պաշտոններ վարեց: Թագաժառանգը հույս ուներ իր փառասիրությանը հագուրդ տալ պարթևների հետ ծագած պատերազմում, սակայն նրան հասկացրին, որ եթե այդքան շատ է տենչում աչքի ընկնել, կարող է Բագարատի օգնականը լինել: Հաջորդ կռիվը, սիրիականը, լուրջ ռազմական գործողություններ չէր ենթադրում, բայց այս անգամ էլ Զարեհի սրտովը չեղավ: Զարեհն արդեն քառասունն անց էր, բազմաթիվ պաշտոններ էր վարել, բայց երբեք գոհ չէր մնացել, որովհետև միշտ իր փառատենչ ձգտումներից մեկ աստիճան ցածր էր գտնվել:
- Ես չեմ կարող քեզ տասը թագ առաջարկել, որից դու ընտրես քո սրտի ուզածը,- մի անգամ ասաց նրան Տիգրան թագավորը: - Այո, մենք բազմաթիվ երկրներ ենք նվաճել, որոնք հպատակվում են մեզ, հարկ վճարում ու առաջին իսկ պահանջով զորք տրամադրում, բայց ես այդ երկրներում չեմ վերացրել իշխող թագավորական տոհմը ու նրանց եմ թողել իրենց երկրի կառավարումը: Նույնիսկ Ծոփքում, որտեղ միայն հայեր են ապրում, ես գահընկեց չարեցի Երվանդունիներին, թեև նրանք մեր տոհմի անհաշտ թշնամիներն են ու հազար առիթ էին տվել, որ ես այդպես վարվեմ: Հասկանում եմ, որ քո մեջ հավաքված եռանդը ելք է որոնում, ձգտում մեծ տարածությունների, փառքի և իշխանության: Մի օր դու կժառանգես Մեծ Հայքի գահը, ու միայն աստվածներին է հայտնի, թե երբ դա կլինի: Քո տարիքում ես Պարթիայում էի, որտեղ շատերը դավում էին ինձ ու իմ մահն էին ցանկանում, բայց ես համբերատար ծառայեցի այնտեղ ու դա հիմա անչափ օգտակար է ինձ պետությունը կառավարելիս: Այստեղ դու շրջապատված ես մարդկանցով, որոնք սիրում են քեզ ու հոգատար են քո նկատմամբ: Դու ունես բոլոր հնարավորությունները, որպեսզի սովորես պետություն կառավարել: Տարիներ առաջ չցանկացար Միգդոնիայում փոխարքա լինել, որտեղ հիմա քո հորեղբայր Գուրն է կառավարում: Մծբինը քեզ չափազանց փոքր ու անշուք թվաց, մինչդեռ այն հիանալի ցատկահարթակ կլիներ, որպեսզի հետագայում ավելի լուրջ պետություններ ղեկավարեիր:
Զարեհը չհակաճառեց, բայց իր հայացքներն էլ չփոխեց, Տիգրանի կայսրության թագերը իսկական խառնաշփոթ էին ստեղծել նրա գլխում: Ծնված օրվանից սնուցվելով այն սնափառ մտքով, որ մի օր թագավոր է դառնալու, Զարեհը իր տարիքն առնելուն և Մեծ Հայքի սահմանները ընդարձակվելուն զուգահեռ ավելի ու ավելի անհամբեր էր դառնում, իսկ հոր անսպառ եռանդն ու երկաթյա առողջությունը կարծես ծաղր լինեին նրա ՙթագաժառանգ՚ տիտղոսին: ՙՕրերից մի օր դու Մեծ Հայքի թագավորը կդառնաս՚, երբեմն ասում էր նրան Տիգրանը, բայց միառժամանակ նրա ներկայությամբ բազմաթիվ հեռուն գնացող ծրագրերի մասին էր խոսում, որոնք հենց ինքն էր պատրաստվում կյանքի կոչել հինգ, տաս կամ քսան տարի հետո: Երիտասարդ տարիքում Զարեհը լիովին բավարարվում էր ապագայի նկատմամբ վառվռուն երազանքներով, այնուհետև սկսեց ձանձրույթ զգալ, իսկ քառասունը բոլորելուն պես որոշեց, որ անպատճառ պետք է թագավոր լինի: Թեկուզ Ծոփքում կամ Սիրիայում, եթե Մեծ Հայքում հնարավոր չէ: Ցավոք ճակատագիրը նրան մինչև այժմ միայն ծանր հարվածներ էր հասցրել, որոնցից անբուժելի վերքեր էին գոյացել: Երբ Մեծ Հայքի կազմը համալրվում էր հերթական պետությամբ` Զարեհը խորհում էր` մերժե՞լ թե՞ համաձայնել, եթե այդ թագավորության թագն իրեն առաջարկեն: Իսկ այնուհետև սոսկումով բախվում էր դաժան իրականությանը, որտեղ ոչ մի լույսի շող չէր փայլփլում իր համար: Քսան տարի Տիգրանն ընդարձակեց իր երկրի սահմանները, սակայն Զարեհին առավելագույնն առաջարկեցին քնձռոտ Միգդոնիայում կառավարիչ լինել, ինչը նա խոցված սրտով մերժեց: Սիրիական պատերազմի օրերին` երբ վերջնական արդյունքը կասկած չէր հարուցում, երազում էր, որ հենց իրեն թագավոր կօծեն Անտիոքում, բայց նրա թեկնածությունը նույնիսկ փոխարքայի պաշտոնում չքննարկվեց: Հիմա նա Սիրիայի փոխարքան էր, բայց եթե այդ երկրի թագավորն էլ դառնար՝ դարձյալ գոհ չէր լինի, որովհետև նրա ներկայիս բաղձանքը արքայից արքայի գահակիցը լինելն էր:
Բագարատը մեկ շաբաթով հետաձգեց մեկնումը, որպեսզի Զարեհին ծանոթացնի ընթացիկ գործերին: Թագաժառանգը գոռոզամտորեն լսում էր նրան ու անհամբերությամբ սպասում նրա մեկնմանը: Սիրիան կառավարելը Զարեհին դյուրին էր թվում ու հոգու խորքում մի փոքր վիրավորված էր, որ չի կարող այստեղ մեծ քաղաքականություն վարել: Նույնիսկ զորք չուներ, որպեսզի մտածեր հնարավոր պատերազմի մասին:
- Հերիթաթը հիսուն հազար ռազմիկներ ունի, Ալեքսանդրա Սալոմեն` գրեթե նույնքան, մինչդեռ Անտիոքում, Ապամեայում և զույգ Տիգրանոկոմեներում տեղակայված մեր կայազորները հազիվ թե գերազանցեն հինգ հազարը,- մի անգամ սրտնեղեց Զարեհը, երբ Բագարատի հետ միասին զորատես էին անցկացնում:
- Եգիպտոսի փարավոն Պտղոմեոս Սրնգահարը ունի նույնքան` որքան Հերիթաթը և Սալոմեն միասին վերցրած, բայց նրանց մտքով ոչ մի անգամ չի անցել անցնել սիրիական սահմանը,- սիրալիր պատասխանեց Բագարատը և ավելացրեց:- Նրանք լավ են հիշում, թե ինչպես Տիգրան թագավորը Սիրիայից վռնդեց Սելևկյան արքայազններին:
- Հարցը միայն պատերազմը չէ,- կայծկլտացող աչքերով առարկեց Զարեհը: - Տիգրան թագավորը, թող հավերժ ապրի նա, արքայից արքա է, իսկ ես նրա ժառանգորդն եմ ու հիմա, երբ փաստացի Սիրիայի թագավորն եմ, թեև ձևականորեն փոխարքա եմ կոչվում, անհրաժեշտություն չունե՞մ մի բանակի, որը փոքրիշատե համապատասխանում է իմ դիրքին ու հեղինակությանը:
Բագարատը գրեթե զարհուրանքով նայեց Զարեհին: Սիրիայի հարցը չափազանց նրբին էր: Նույնիսկ Տիգրան թագավորը, ով պաշտոնապես հավասարեցված էր աստվածներին և մշտապես չորս թագավոր էր պահում, որպեսզի նրանք անձամբ սպասարկեին իրեն, Սիրիայի դեպքում բավական համեստություն էր դրսևորել, լայն արտոնություններ շնորհել իրեն աջակցած քաղաքներին, որոնց հատած դրամների վրա կոչվում էր ոչ թե արքայից արքա` այլ պարզապես արքա: Սիրիան ահռելի հարկ էր վճարում Տիգրանին, նրա տրամադրության տակ էր դրել փյունիկյան հզոր նավատորմը, իսկ պատերազմի դեպքում մեծ պարտավորություն վերցնել: Սակայն սիրիացիների մեջ դեռ ուժեղ էր սեփական թագավորությունը ունենալու ցանկությունը: Այո, Սիրիան փաստացի Մեծ Հայքին պատկանող երկրների համակարգի մեջ էր, բայց Տիգրանը չէր նվաճել այդ երկիրը, թեկուզև ընկճել էր մի քանի հարավային քաղաքների ըմբոստությունը, այլ եկել էր իբրև ազատարար: Իսկ բարի կամքն անպայմանորեն պարգևի է արժան: Ծոփքի, Օսրոենայի, Վիրքի, Աղվանքի ու Կորդուքի դեպքում Տիգրանը արքայից արքա էր, իսկ Սիրիայի դեպքում պարզապես արքա, և այդ արքային սիրիացիները ընտրել էին երկար խորհելուց և կշռադատելուց հետո, հաշվի առել նրա բոլոր առավելություններն ու թերությունները, առաջ քաշել իրենց պայմանները: Ու հիմա Զարեհը, Սիրիայի ներկայիս փոխարքան, ով այդ պաշտոնում փոխարինում է Բագարատ Բագրատունուն, լրջադեմ հայտարարում է, որ ինքն այդ երկրի փաստացի թագավորն է: Ոչ, թագաժառանգը մազաչափ անգամ չէր խելոքացել վերջին անգամ նրան տեսնելուց հետո:
- Դու այստեղ կունենաս բոլորին հրամայելու իրավունք: Ինչ վերաբերվում է փաստացի Սիրիայի թագավորը լինելուն… Այո, փոխարքան այստեղ նույնքան իշխանություն ունի, որքան կունենար արքայից արքա Տիգրանը, եթե այս կամ այն պատճառով որոշեր անձամբ կենալ Անտիոքում: Սակայն սիրիացիները չափազանց նրբազգաց են, երբ խոսքն իրենց թագավորին է վերաբերվում: Այնպես որ, Տիգրան թագավորի կողմից այստեղ կառավարիչ նշանակված մարդը սոսկ փոխարքա է, ոչ ավել:
Բագարատ Բագրատունին հույս էր տածում, որ Զարեհը կհասկանա նյութի կարևորությունը և լրջորեն կխորհի այդ մասին, բայց նրա խոսքերը թունավոր նետի պես մխրճվեցին նրա սրտի մեջ և նոր վերք գոյացրին այնտեղ: Թագաժառանգը մռայլադեմ ու սակավախոս դարձավ ու այդ օրն այլևս ոչ մի անգամ չանդրադարձավ ոչ իր տարբերանշաններին, ոչ էլ իրական իշխանությանը, որը պետք է պատշաճեր փոխարքայի դիրքին և հեղինակությանը: